ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
13
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATIDA
ICHKI AUDIT XIZMATINING TAKOMILLASHTRISH
Asrayeva Munisa
International school of finance and technology institute magistranti
Annotatsiya: Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasi davlat moliyaviy
nazoratida ichki audit xizmatining takomillashtirilishi masalasi yoritilgan. Maqolada
ichki auditning davlat boshqaruv tizimidagi ahamiyati, uning moliyaviy resurslarni
samarali boshqarishda o‘rni va davlat budjetining to‘g‘ri ishlatilishini ta’minlashdagi
roli ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, ichki audit xizmatining zamonaviy tendensiyalari,
xalqaro tajriba va standartlarga mos ravishda uning faoliyatini yaxshilash uchun zarur
bo‘lgan o‘zgarishlar tahlil qilinadi. Maqola ichki auditni samarali tashkil etish uchun
tavsiyalar va amaliy yo‘riqnomalar bilan to‘ldirilgan bo‘lib, davlat moliyaviy nazoratini
takomillashtirishga qaratilgan muhim qadamlarga to‘xtaladi. Mazkur izlanish ichki audit
tizimining kuchaytirilishi va uning davlat boshqaruvida yangi yuksakliklarga
erishishidagi ahamiyatini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar: audit; ichki audit; rivojlanish; mexanizm, moliyaviy nazorat, tashqi
audit, ichki audit, ichki audit xizmati bo‘limi yig‘ma hisoboti, ichki audit natijalari, ustav,
kuzatuv kengashi, bo‘lim boshlig‘i, buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisobot.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida O‘zbekiston Respublikasida davlat
moliyaviy nazorati tizimi mamlakat iqtisodiyoti va davlat boshqaruvining samarali
ishlashi uchun alohida ahamiyatga ega. Davlat byudjeti va moliyaviy resurslarning to‘g‘ri
va samarali ishlatilishi, davlat xizmatlarining sifatli ko‘rsatilishi, shuningdek, moliyaviy
va iqtisodiy xavf-xatarlarni minimallashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tizimning
samarali ishlashi uchun ichki audit xizmati katta ahamiyat kasb etadi. Ichki auditning
asosiy vazifalari moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligi va aniqligini ta'minlash, moliyaviy
resurslarning samarali va maqsadga muvofiq ishlatilishini nazorat qilish, tashkilotning
ichki nazorat tizimini mustahkamlashni asosiy vazifa sifatida belgilaydi.
Biroq, global iqtisodiy o‘zgarishlar, yangi texnologiyalar, xalqaro moliyaviy
standartlar va audit usullarining rivojlanishi bilan ichki audit xizmati ham doimiy ravishda
takomillashtirishni talab etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi ichki audit tizimining
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
14
samaradorligini oshirish, uning xalqaro tajribalarga asoslangan ilg‘or usullardan
foydalanishini ta'minlash zarurati mavjud. Bu, ayniqsa, davlat byudjeti va moliyaviy
resurslarining to‘g‘ri boshqarilishini kafolatlash, korrupsiyaga qarshi kurashishda,
shuningdek, davlat organlarining faoliyatini shaffofligini oshirishda muhim ahamiyatga
ega.
Ichki audit xizmatining bugungi holati, uning mamlakat iqtisodiyoti va davlat
boshqaruvida o‘rni, hamda tizimdagi mavjud kamchiliklar tahlil qilinadi. Shu bilan birga,
ichki auditni takomillashtirishning zamonaviy usullari, xalqaro tajribadan foydalanish va
audit faoliyatini samarali tashkil etish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. Maqola ichki auditning
samaradorligini oshirishga qaratilgan tavsiyalar, amaliy yondashuvlar va texnologik
yangiliklarni o‘z ichiga olgan keng qamrovli tahlilni taqdim etadi. Ushbu izlanish ichki
audit xizmati tizimining mustahkamlanishi va uning davlat moliyaviy nazoratida yangi
yuksakliklarga erishishidagi ahamiyatini izohlaydi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga oʻtish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida»gi 2020 yil 24
fevraldagi PQ-4611 qarori yurtimizda hisob siyosatida yangi sahifa ochildi.
Bu jarayonlar O‘zbekiston korporatsiyalari faoliyati ustidan ichki nazoratni tashkil etishda
muhim o‘zgarishlarga sabab bo‘lib, moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi axborotni
oshkor qilishning boshqa talablarini ilgari suradi.
Mamlakatdagi korxonalar ichki auditi tizimining asosiy vazifasi –maxsulot ishlab
chiqarishni ko‘paytirish va tan narxini pasaytirish yo‘llarini izlab topishdir. Ichki auditor
yana korxonaning mehnat unumdorligini va samaradorligini oshirish bo‘yicha maslaxatlar
berishi kerak. Iqtisodiy tizimning buzilishini tekshirish ko‘p mehnat talab qiladigan
auditdir. Bunda korxona moliyaviy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlari
o‘rganiladi. Ichki auditor korxonada u yoki bu rivojlanish yo‘nalishini ma’qullashi yoki
ma’qullamasligi mumkin. Ichki audit maqsadi korxona xodimlarining qonun hujjatlariga,
me’yoriy hujjatlarga va kasb faoliyati standartlariga rioya etishini nazorat qilish, tamonlar
manfaatlari o‘rtasidagi nizolarni bartaraf etish, korxona amalga oshirayotgan
operatsiyalarning xususiyatlari va ko‘lamlariga mos ishonchlilikni ta’minlash xamda
korxona faoliyatidagi xatarlarni kamaytirish yo‘llaridan iboratdir. O‘zbekiston
Respublikasida faoliyat yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki audit qonun
va me’yoriy hujjatlarga asosan tashkil qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Qimmatli qog‘ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2006
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
15
yil 27 sentyabrdagi PQ-475-son qaroriga, hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi bo‘lgan korxonalarning samarali
boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son qaroriga muvofiq aktivlarining
balans qiymati 1 mlrd. so‘mdan ortiq bo‘lgan korxonalarda ichki auditni tashkil etishga
qo‘yiladigan yagona talablarni hamda uning ishini tashkil etishning metodologik
asoslarini belgilash maqsadida «Korxonalardagi ichki audit xizmati to‘g‘risida Nizom»
qabul qilindi. Hozirgi kunda ushbu Nizom xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki auditni
tashkil qilish tartibi ko‘rsatilgan me’yoriy hujjat hisoblanadi.
1-rasm. Mikrodarajadagi nazorat tizimi
Ichki audit bo‘limi o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va
qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlariga, vazirlik
Nizomi va vazirlikning ichki me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiq faoliyat ko‘rsatadi.
Ushbu bo‘lim korxonaning tarkibiy tuzilmasi hisoblanadi va o‘z vakolati doirasidagi
masalalar yuzasidan korxona rahbariga bo‘ysunadi va hisobot beradi. Shuningdek, bo‘lim
korxonada ichki auditorlik nazoratini o‘tkazish, shuningdek, korxona ichki nazorat
tekshiruvlari rejalari va ichki audit natijalari bo‘yicha hisobotlarini mustaqil ravishda
Mamlakatning ichki auditi
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
16
tayyorlaydi. Bizningcha, korxonalar ichki audit xizmati bo‘limining asosiy vazifalari,
funksiyalari va huquqlari quyidagilardan iborat bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
1-jadval
Ichki audit bo‘limining asosiy vazifa va funksiyalari hamda huquqlari
Bo‘limning asosiy
vazifalari
Bo‘limning asosiy
funksiyalari
Bo‘limning asosiy
huquqlari
I.
Korxona
kuzatuv
kengashini
ishonchli
axborot bilan ta’minlash
va
ichki
auditorlik
tekshiruvlari
natijalari
bo‘yicha
kompaniya
faoliyatini
takomillashtirish
bo‘yicha
takliflar
tayyorlash.
II.
Korxonada o‘tkazilgan
ichki audit tekshiruvlari
jarayonida
aniqlangan
kamchiliklarni
bartaraf
etish, ularni bartaraf etish
ustidan nazoratni amalga
oshirish
bo‘yicha
kompaniya
boshqaruv
organlariga
tavsiyalar
kiritish.
III.
Kuzatuv kengashi va
ijro
etuvchi
organni
kompaniya
faoliyatida
aniqlangan firibgarlik va
qonun buzilish holatlari
to‘g‘risida o‘z vaqtida
I.
Korxonaning
kuzatuv
kengashi tomonidan har
yili
tasdiqlanadigan
rejaga
muvofiq
ichki
nazorat
tekshirishlarini
amalga oshirish.
II.
Korxonaning tarkibiy
bo‘linmalariga
buxgalteriya
hisobini
yuritish va moliyaviy
hisobotlarni
tuzishda
uslubiy
yordam
ko‘rsatish,
ularga
moliyaviy, soliq, bank va
boshqa
qonunchilik
masalalari
bo‘yicha
maslahat berish.
III.
Korxona
kuzatuv
kengashiga
tashqi
auditorlik tashkilotlarini
xizmatini tanlash uchun
texnik
topshiriqlarni
ishlab chiqishda, ularning
takliflarini
baholashda
ko‘maklashish,
shuningdek
auditorlik
I.
Korxona
hujjatlarini
olish
(buyruqlar,
farmoyishlar, boshqaruv
organlarining
qarorlari,
ma’lumotnomalar, hisob-
kitoblar,
zarur
hujjatlarning tasdiqlangan
nusxalari
va
boshqa
hujjatlar), ichki auditni
amalga
oshirish
jarayonida
yuzaga
keladigan
masalalar
bo‘yicha kompaniyaning
mansabdor va mas’ul
shaxslaridan og‘zaki va
yozma
tushuntirishlar
olish;
Ichki
auditni
o‘tkazishda
yordam
berish uchun korxonaning
tegishli mutaxassislarini
jalb qilish.
II.
Ichki
audit
xizmatining joriy davr va
istiqboldagi
asosiy
yo‘nalishlari
bo‘yicha
korxona
kuzatuv
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
17
xabardor
qilish,
shuningdek,
korxona
boshqaruvi
samaradorligini oshirish
bo‘yicha
tavsiyalar
berish.
tekshiruvini
o‘tkazish
uchun tashqi auditorlik
tashkilotini
tanlashda
tavsiyalar tayyorlash.
kengashiga
takliflar
kiritish.
III.
Kuzatuv kengashi
qarorlari, korxona ijro
etuvchi
organining
buyruqlari
va
boshqa
qarorlari, korxona tashqi
auditorining
tavsiyalari
va
ko‘rsatmalarining
bajarilishini
nazorat
qilish.
Korxonalarda ichki audit faqat ichki audit xizmati xodimlari tomonidan tekshirishlar
va monitoring o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ushbu jarayonda korxonaning
tasdiqlangan biznes-rejasining bajarilish holati, korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya
qilinishi, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot holati, soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlarni hisoblash va to‘lashning to‘g‘riligi, moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga
oshirishda qonun hujjatlariga rioya qilish, aktivlar holati, ichki nazorat holati o‘rganiladi.
O‘tkazilgan ichki audit tekshiruvlari natijalari bo‘yicha ichki auditning yig‘ma hisoboti
tayyorlanadi. Mazkur yig‘ma hisobotda biznes-reja bajarilishining miqdoriy va sifat
ko‘rsatkichlari tahlili, biznes-rejaning bajarilmasligiga aybdor bo‘lgan mansabdor
shaxslar to‘g‘risida ma’lumot va rejaning bajarilmaslik sabablari, korxonaning boshqaruv
organlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning natijadorligi tahlili, korxona
ustav(nizomi) talablariga rioya etilishi va korporativ boshqaruv sohasidagi qonun
hujjatlarini buzganlik holatlarining tavsifi (korxona boshqaruv organlarining umumiy
yig‘ilishlari va majlislarini o‘tkazilishi va boshqalar) ko‘rsatilishi maqsadga muvofiqdir.
Fikrimizcha, ichki audit natijalari bo‘yicha yig‘ma hisobotda yuqoridagilar bilan
birga korxonaning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tekshirish natijalari,
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lashning to‘g‘riligini tekshirish
natijalari, moliya-xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirishda qonunchilikka rioya etilishi
hamda korxona ichki nazorat holatini tekshirish natijalari bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar
kiritilishi zarur. (2-chizma)
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
18
2-rasm. Ichki audit natijalari bo‘yicha yig‘ma hisobotda aks ettiriladigan
ma’lumotlar.
Buxgalteriya
hisobi va
moliyaviy
hisobotni
tekshirish
natijalari
bo‘yicha
ma’lumotlar
Buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzishning
belgilangan tartibiga rioya etilishini baholash
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash bo‘yicha
belgilangan tartib-qoidalarning aniqlangan buzilishlarining tavsifi
Soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlarni
hisoblash va
to‘lashning belgilangan
tartibini buzish
holatlari va soliq
solinadigan bazani
aniqlashda me’yordan
og‘ishishlar
Tegishli organlarga tuzilgan va taqdim etilgan soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlarning to‘g‘riligini baholash
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lashning
belgilangan tartibini buzish holatlari va soliq solinadigan bazani
aniqlashda me’yordan og‘ishishlar
Moliya-
xo‘jalik
operatsiyalarini
amalga oshirishda
qonunchilikka
rioya etilishi
bo‘yicha
ma’lumotlar
Amalga oshirilgan moliya-
xo‘jalik operatsiyalarining qonun hujjatlariga
muvofiqligini baholash
Ichki audit davomida aniqlangan qonunbuzilish va moliyaviy hisobotni
buzib ko‘rsatish holatlari tavsifi
Korxona ichki
nazorat
holatini
tekshirish
natijalari
bo‘yicha
ma’lumotlar
Ichki nazorat tizimi va uning faoliyatidagi mavjud kamchiliklar tavsifi
Korxona tarkibiy bo‘linmalarida ijro intizomining holati va ijro intizomi
buzilish holatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
19
Korxonaning mavjud mulki va mablag‘larining holatini tekshirish natijalari
inventarizatsiya natijalariga asoslanishi va ular harakati, mavjudligi va saqlash holati
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi lozim. Ichki auditning yig‘ma hisobotida
korxona tarkibiy bo‘linmalari faoliyatini baholash, aniqlangan me’yordan chetga
chiqishlar va qoidabuzarliklarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar hamda tekshiruvni
amalga oshirgan ichki auditor fikrini asoslovchi dalillar nusxalari kiritilishi shart. Ichki
audit natijalari bo‘yicha yig‘ma hisobot ichki audit xizmati rahbari tomonidan tuzilib,
ushbu hisobot kirish, analitik qism, oxirgi qism va to‘plangan dalil hujjatlari to‘plamidan
iborat bo‘lmog‘i lozim. Mazkur ichki auditning yig‘ma hisoboti ichki auditorlik
tekshiruvlari tugaganidan so‘ng o‘n kun ichida tayyorlanishi hamda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri
korxonaning kuzatuv kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Hisobotlar nusxalari
tasdiqlanganidan keyin korxona rahbari (o‘rinbosari)ga taqdim etiladi. Shuningdek,
korxona kuzatuv kengashi yoki rahbari ichki audit natijasida aniqlangan kamchiliklarni
bartaraf etish bo‘yicha tegishli choralar ko‘rishi hamda ko‘rilgan chora-tadbirlarning o‘z
vaqtida va to‘g‘ri bajarilishi ichki auditorlar tomonidan nazorat qilinishi maqsadga
muvofiqdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Arens A., Lobbek Dj. Audit. /Per. s angl. pod red. Ya.V. Sokolova. – Moskva: Finansы
i statistika, 2023. – 560 s.
2. Axmedjanov K.B. Iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida ichki auditning uslubiy
usullari, tekshiruv ob’ektini tanlashning aniqlash masalalari. // Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar, 2024. – № 4, iyul-avgust.
3. Axmedjanov K.B. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki audit metodologiyasini
takomillashtirish: iqd.f.nom. diss.avtoref. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi bank-
moliya akademiyasi, 2022. – 76 b.
4. Dusmuratov R.D. Audit asoslari: darslik. – Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2023. – 612 b.
5. Meliev I.I. Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish uslubiyati: muammo va yechimlar:
monografiya. – Toshkent: VNEShINVESTPROM, 2024. – 191 b.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-1
20
6. https://www.imv.uz. - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligining
rasmiy sayti
