ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
235
AKSIZOSTI TOVARLAR NARXLARINING KORXONA QIYMATIGA
TAʼSIRI
Yusufov Husan Shokir o‘g‘li
Toshkent Kimyo Xalqaro Universiteti magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqola aksizosti tovarlar narxlarining korxona qiymatiga ta‘sirini tahlil
qilishga bag‘ishlanadi. Bunda aksiz solig‘i iqtisodiyotni boshqarishda muhim ahamiyat
kasb etib, narx siyosati va davlat soliq tizimini takomillashtirish yo‘nalishlarida
dolzarb hisoblanadi. Aksiz solig‘i davlat daromadlarini shakllantirishda va muayyan
tovar va xizmatlar iste’molini tartibga solishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada
aksizosti tovarlar narxlarining korxona qiymatiga taʼsirini takomillashtirish bilan
bog‘liq muhim masalalar tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar: Aksiz solig‘i, aksizosti tovarlar, soliq faoliyati, korxona qiymati,
moliya, bujet, soliq organlari, soliq stavkalari
Mamlakatimizda aksiz solig‘i davlat tomonidan maxsus tovarlarga qo‘yiladigan
bilvosita soliqlar bo‘lib, odatda, ularning narxlariga qo‘shiladi. Aksizlar iste‘mol
bozorida talabni boshqarish, ijtimoiy masalalarni hal qilish va davlat byudjetiga
daromad olish maqsadida joriy etiladi. Aksizosti tovarlar, odatda, alkogol mahsulotlari,
tamaki, yoqilg‘i va hashamat buyumlaridan iborat bo‘lib, ularning narxlari
iqtisodiyotning turli segmentlariga, xususan, korxonalar qiymatiga bevosita yoki
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, aksiz solig‘ining ta’siri nafaqat korxonaning ichki faoliyatiga,
balki uning tashqi muhitiga ham bog‘liq. Bozor sharoitlari, iste’molchilar talabining
o‘zgarishi, va xalqaro savdo ham aksiz solig‘ining korxona qiymatiga ta’sirini
belgilovchi muhim omillardir.
Shunday qilib, aksiz solig‘ining oshishi korxonaning moliyaviy holatiga, bozor
ulushiga va kapital qiymatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Korxona bu o‘zgarishlarga tez va
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
236
samarali javob berish orqali o‘z rentabelligini saqlab qolish, bozor ulushini
mustahkamlash va investorlar uchun jozibador bo‘lish imkoniyatini oshirishi mumkin.
Korxona qiymati esa kompaniyaning umumiy moliyaviy salohiyati va bozor
qiymatini belgilovchi ko‘rsatkichdir. U nafaqat korxonaning sof foydasi va aktivlari
qiymatiga, balki tashqi omillarga, jumladan, soliq yuklamasiga ham bog‘liqdir.
Aksizosti tovarlar narxlarining oshishi yoki pasayishi korxonalar uchun quyidagi
yo‘nalishlarda ta‘sir ko‘rsatishi mumkin:
1-rasm. Aksizosti tovarlar narxlarining korxona qiymatiga taʼsir
yo‘nalishlari
Bunda ushbu ta’sirlarni quyidagicha ifolalashimiz mumkin:
-
Aksiz solig‘ining oshishi tovarlarning yakuniy narxiga qo‘shiladi, bu esa sotuv
hajmining kamayishiga olib kelishi mumkin. Natijada korxonaning daromadlari
pasayadi va qiymati kamayadi.
Sof foyda va
daromadga
ta’siri
Bozor
raqobatiga
ta'siri
AKSIZOSTI
TOVARLAR
NARXLARI
NING
KORXONA
QIYMATIG
A TAʼSIRI
Ishlab
chiqarish
xarajatlarig
a ta'siri
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
237
-
Aksiz solig‘i yuqori bo‘lgan tovarlar uchun xomashyo yoki yarim tayyor
mahsulotlarning xarid qiymati oshishi mumkin. Bu ishlab chiqarish jarayonida umumiy
xarajatlarning ortishiga sabab bo‘ladi.
-
Aksiz narxlari xalqaro miqyosda yuqori bo‘lsa, mahalliy korxonalar xorijiy
raqobatchilarga nisbatan raqobatbardoshlikni yo‘qotishi mumkin. Bu, o‘z navbatida,
eksport salohiyatiga va bozor ulushiga ta‘sir qiladi.
Aksizlarning oshirilishi ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan bir qator ijobiy va salbiy
ta‘sirlarga ega bo‘lishi mumkin:
2-rasm. Aksiz solig‘ining iqtisodiy jihatdan ijobiy va salbiy ta‘sirlari
Aksiz solig‘ining oshishi korxonaning moliyaviy natijalari, bozor ulushi va kapital
qiymatiga bir nechta o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Birinchi navbatda, aksizning
oshishi natijasida korxonaning sof foydasi kamayadi, chunki mahsulotlar narxi oshadi
va bu sotuvlarni kamaytiradi, shu bilan birga xarajatlar ortadi. Natijada, korxona
operatsion daromadlarida salbiy ta’sirni sezishi mumkin, chunki narxlar oshishi sotuv
hajmiga ta’sir ko‘rsatib, foydaning kamayishiga olib keladi.
Bozor ulushiga kelsak, aksiz narxlarining oshishi raqobatni kuchaytirishi mumkin.
Agar raqobatchilar aksizni o‘z mahsulotlariga qo‘llamasa, bu korxonaning bozor
ulushini kamaytiradi, chunki mahsulot narxlarining oshishi talabni kamaytirishi
mumkin. Shuningdek, aksiz solig‘ining oshishi mahsulotlar importi va eksportiga ham
Ijobiy ta‘sirlar
Davlat budjeti daromadlarining
oshishi
Salomatlik uchun zararli
mahsulotlar iste'molini
kamaytirish
Salbiy ta‘sirlar
Narxlarning oshishi
Qora bozorning rivojlanishi
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
238
ta’sir qiladi, chunki mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun xarajatlar oshadi va bu
eksportni qiyinlashtirishi mumkin, import esa ortishi mumkin.
Aksiz solig‘ining oshishi, shuningdek, korxonaning aktivlarining qiymatiga ham
ta’sir qiladi. Aktivlar qiymati pasayishi yoki ulardan samarali foydalanish zarurati
tug‘ilishi mumkin, bu esa kapital qiymatining kamayishiga olib keladi. Investorlar
uchun bu holat moliyaviy ko‘rsatkichlarni yaxshilashga qaratilgan yangi strategiyalarni
talab qiladi, chunki aksizning oshishi korxonaning rentabelligini kamaytirishi va
investorlarning xavfini oshirishi mumkin. Shu bilan birga, korxona o‘z faoliyatini
optimallashtirish va bozor sharoitlariga moslashish uchun yangi choralar ko‘rishi zarur.
Aksiz solig‘i tovarlar narxining oshishiga sabab bo‘lib, bu korxonaning qiymatiga
turli yo‘llar orqali ta’sir ko‘rsatadi. Aksiz solig‘ining ahamiyati korxona faoliyatining
samaradorligi, rentabelligi, bozor ulushi va investitsion jozibadorligini ta’sir qilish
orqali namoyon bo‘ladi.
Birinchidan, aksiz solig‘ining oshishi korxonaning moliyaviy natijalariga bevosita
ta’sir qiladi. Aksizning oshishi mahsulotlar narxini ko‘taradi, bu esa xarajatlarni
oshiradi va sof foydani kamaytirishi mumkin. Sotuvlar hajmi va operatsion daromadlar
pasayishi mumkin, chunki yuqori narxlar iste’molchilar talabini kamaytirishi va
raqobatni kuchaytirishi ehtimoli mavjud. Korxona o‘z rentabelligini saqlab qolish
uchun xarajatlarni optimallashtirishga va narx siyosatini qayta ko‘rib chiqishga majbur
bo‘ladi.
Ikkinchidan, aksiz narxlarining o‘zgarishi korxonaning bozor ulushiga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Aksiz narxlarining oshishi ba’zi iste’molchilarni boshqa arzonroq
raqobatchilarga yo‘naltirishi mumkin, bu esa korxonaning bozor ulushini pasaytiradi.
Shuningdek, mahsulot narxlarining oshishi eksport va importga ham ta’sir qiladi.
Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning narx oshishi eksportni qiyinlashtirishi mumkin, shu
bilan birga, importning oshishi korxonaning bozoridagi raqobatni kuchaytiradi.
Uchinchidan, aksiz solig‘ining oshishi korxona aktivlarining qiymatiga ham ta’sir
qiladi. Narxlarning oshishi va xarajatlarning ortishi natijasida korxona aktivlaridan
samarali foydalanishni talab qiladi. Bu holat aktivlarning qiymatini pasaytirishi yoki
ularni qayta baholashni talab qilishi mumkin. Investorlar uchun aksiz solig‘ining
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
239
oshishi moliyaviy ko‘rsatkichlarning pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa
investitsion jozibadorlikni kamaytiradi. Shuningdek, aksiz solig‘ining oshishi
investorlarning xavfini oshirishi va ularga ko‘proq ehtiyotkorlik bilan qarashlarini ta’sir
qiladi.
Aksiz solig‘i asosan ma’lum tovarlar, masalan, spirtli ichimliklar, tamaki
mahsulotlari, pivo, yoqilg‘i, ba’zi turdagi kosmetika, ba’zi dori vositalari kabi
mahsulotlarga qo‘llaniladi. Aksiz solig‘i to‘lanadigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi
yoki import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan to‘lanadi. Ushbu soliq,
ko‘pincha mahsulotning narxiga qo‘shiladi va iste’molchilar tomonidan sotib olishda
to‘lanadi, ya’ni soliqni oxirgi iste’molchi to‘laydi. Aksiz solig‘i davlat byudjetini
to‘ldirishda muhim manba bo‘lib, ayni paytda muayyan tovarlarning iste’molini
cheklash yoki rag‘batlantirish maqsadida qo‘llaniladi.
1-jadval
Tamaki mahsulotlarining soliq stavkalari miqdorlari
2-jadval
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
240
Alkogol mahsulotlarining soliq stavkalari miqdorlari
3-jadval
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
241
Neft mahsulotlari va boshqa aksiz to‘lanadigan tovarlar va xizmatlarga
soliq stavkalari miqdori
4-jadval
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
242
Qat’iy belgilangan miqdorlarda soliqni to‘lovchi jismoniy shaxslar uchun
soliq stavkasi miqdorlari
5-jadval
Soliq stavkalari miqdorlari
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/
VOLUME-2, ISSUE-12
243
Masalan, O‘zbekistonda tamaki va alkogol mahsulotlariga aksiz stavkalarining
oshirilishi 2023-yilda davlat byudjetiga 1,5 trillion so‘m qo‘shimcha daromad keltirdi.
Ammo bu bilan birga, ushbu sohada faoliyat yurituvchi kichik va o‘rta biznes
korxonalarining sof foydasi 15% ga pasaydi. Bu holat ularning investitsiya kiritish
imkoniyatlarini cheklab qo‘yilgan.
Aksizlar siyosatini takomillashtirish bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni berish
mumkin:
-
Aksizlarni ijtimoiy adolat tamoyillariga asoslangan progressiv tizimga
o‘tkazish maqsadga muvofiq. Bu yuqori daromadli iste‘molchilarni ko‘proq soliqlarga
tortadi.
-
Qora bozorni bartaraf etish uchun samarali nazorat mexanizmlarini joriy etish
zarur. Xususan, aksizosti tovarlar uchun QR-kodli markalash tizimini yo‘lga qo‘yish
mumkin.
-
Aksiz narxlarining oshishi natijasida zarar ko‘radigan korxonalarni subsidiya
va imtiyozlar bilan qo‘llab-quvvatlash lozim.
-
Xulosa
o‘rnida shuni aytish mumkinki,
aksizosti tovarlar narxlari va korxona
qiymati o‘rtasidagi bog‘liqlik murakkab iqtisodiy masala bo‘lib, davlat siyosati va
korxona boshqaruvi strategiyasini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Aksizlarning
oqilona va maqsadli boshqarilishi iqtisodiy barqarorlikni ta‘minlab, davlat byudjeti va
biznes subyektlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga yordam beradi. Shu bilan birga,
aksizlarning ijtimoiy va iqtisodiy ta‘sirini chuqur tahlil qilib, tegishli choralarni ko‘rish
zarur.
