KREATIV PEDAGOGIKA

1

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

B.E. Karimova

KREATIV

PEDAGOGIKA

Bakalavriyat yo‘nalishi talabalari uchun

darslik

Toshkent

“Innovatsiya-Ziyo”

2023

2

UO'K 577(075.8)
KBK 28.07ya7

B 21

B.E. Karimova
Kreativ pedagogika. O’quv qo’llanma. – Toshkent:

“Innovatsiya-Ziyo”, 2022, 320 b.

Ushbu darslik pedagogika va psixologiyabakalavriat ta’lim

yo‘nalishi uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ta’lim tizimini isloh qilishda
xorijiy tajribalarga asoslangan xalqaro standartlarga mos keluvchi

o‘quv adabiyoti bo`lib, unda “Kreativ pedagogika” fanini
o‘zlashtirish jarayonida talabalar bilishi lozim bo`lgan ma’ruzalar
va amaliy mashg`ulotlar namunalari berilgan.

Shuningdek, Kreativ pedagogika fani mazmuni, kreativ

pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari, zamonaviy ta’lim

mazmunini belgilovchi muhim omillar, fanning tamoyil va
mezonlari, o‘qituvchini kreativ shakllantirishning modeli ko‘nikma
va malakalari, nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun materiallar
bayon etilgan.

Taqrizchilar:

Sh.S. Shodmonova

Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti

“Pedagogika” kafedrasi professori, pedagogika fanlari doktori

M.T. Ahmedova

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi “Pedagogika va psixologiya”

kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim

vazirligining 2022-yil 9-sentabrdagi 302-sonli buyrug‘i bilan
nashrga tavsiya etilgan.

ISBN 978-9943-7261-4-7

B.E. Karimova, 2022.

3

“Innovatsiya-Ziyo”, 2022.

4

KIRISH

Respublikamiz ta’lim tizimini isloh qilishda xorijiy tajribalarga

asoslangan xalqaro standartlarga mos keluvchi o‘quv dasturlari bilan

muvofiqlashtirish oliy pedagogik ta’lim tizimini takomillashtirishga asos
bo‘ldi. Bu borada 2017-2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini

rivojlantirishning

beshta

ustuvor

yo‘nalishi

bo‘yicha

Harakatlar

strategiyasida ta’kidlanganidek, mamlakatimizda “Ta’lim va ta’lim sifatini

baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim
muassasasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, ilmiy

tadqiqot va innovasion faoliyatni rag‘batlantirish, ilmiy va innovasiya

yutuqlarni amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish...”
kadrlar tayyorlashning sifat darajasini oshirish, xalqaro standartlar asosida

malakali mutaxassislar tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish

zarur.

Fanning maqsadi – bakalavr talabalariga ta’lim sohasidagi davlat

siyosatining asosiy yo‘nalishlari va strategiyasi, tanqidiy va ijodiy fikrlash,
yangiliklarini o‘zlashtirish, ularni amaliyotda sifatli qo‘llash, to‘ldirish va

yangilash qobiliyatiga ega bo‘lishga yo‘naltiradigan nazariy va amaliy
ma’lumotlar berishdan iborat.

Fanning vazifalari – talabalarni kreativ pedagogika asoslariga oid

bilimlar bilan qurollantirish; metodik jihatdan pedagogik jarayonni kreativ

samarali tashkil etish uchun zarur ko‘nikmalarni egallash; kreativ

pedagogika fanini o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda zamonaviy yangi
texnologiyalarni keng doirada qo‘llay olishga yo‘naltirish; pedagogik

faoliyatni amalga oshirishda ijodiy va metodik savodxonlikni oshirish;
yangiliklarni yaratadigan ijodiy shaxsni shakllantirishdan iborat.

“Kreativ pedagogika” fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga

oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr talabalari:

-

kreativ pedagogika fani mazmuni, kreativ pedagogika fanining ilmiy-

tadqiqot metodlari, zamonaviy ta’lim mazmunini belgilovchi muhim omillar,

kreativ pedagogika fanini tamoyil va mezonlari, kreativ pedagogika fanini
o‘qitishda o‘quvchilarning ijodiy faoliyati, kreativ pedagogika fanini o‘qitish
metodlari haqida bilimga ega bo‘lishi lozim;

-

kreativ ta’lim muhitining asosiy talablari, kreativ ta’lim muhitini

shakllantirishning

pedagogik

shartlari,

o‘qituvchining

kreativ

shakllantirishning modeli ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishi zarur;

-

o‘quv dasturlarini yaratishga kreativ yondashuv; nazariy va amaliy

mashg‘ulotlar uchun materiallarni to‘plash va ularni saralashda kreativ

yondashuv; o‘quv axborot (ma’lumot)larini samarali izlashda pedagogning
kreativlik sifatlari; o‘qituvchining kasbiy faoliyatida kreativ muloqot;

kommunikativ qobiliyat kompetensiyalarga ega bo‘lishi lozim.

5

I BO‘LIM. KREATIV PEDAGOGIKA PREDMETI

1-MAVZU: “KREATIV PEDAGOGIKA” FANINING PREDMETI,

MAQSAD VA VAZIFALARI

Mavzu rejasi:

1.

Kreativ pedagogika fanining predmeti, maqsad va vazifalari.

2.

Kreativ pedagogika fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.

3.

Kreativ pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari.

Tayanch tushunchalar:

kreativlik, pedagogika, “Kreativ

pedagogika” fani, fanning maqsadi, fanning vazifalari, fanning
obyekti, fanning predmeti, fanning tarkibiy tuzilmasi, fanning asosiy
kategoriyalari, Kreativ pedagogikaning boshqa fanlar bilan
aloqadorligi, ilmiy- tadqiqot metodlari.

1.

Kreativ pedagogika fanining predmeti, maqsad va

vazifalari

Zamonaviy pedagogikada “kreativ pedagogika” tushunchasi

qo‘llanila boshlaganiga hali u qadar ko‘p vaqt bo‘lmadi. Biroq,
o‘qitish jarayoniga innovatsion hamda ijodkorlik yondashuvlarini
qaror toptirishga bo‘lgan ehtiyoj “Kreativ pedagogika”ning
pedagogik turkum fanlar orasida mustaqil predmet sifatida
shakllanishini ta’minladi. Ushbu predmet asoslarini pedagogika

tarixi, umumiy va kasbiy pedagogika hamda psixologiya, xususiy
fanlarni o‘qitish metodikasi, ta’lim texnologiyasi va kasbiy etika
kabi fanlarning metodologik g‘oyalari tashkil etadi. “Kreativ
pedagogika” fanining umumiy asoslari mutaxassis, shu jumladan,
bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy kamol topishlari uchun zarur

shart-sharoitni yaratishga xizmat qiladi. Shaxsning mutaxassis
sifatida kasbiy kamol topishi, rivojlanishi o‘z mohiyatiga ko‘ra
jarayon tarzda namoyon bo‘ladi. Kasbiy etuklik inson
ontogenezining muhim davrlari kasbiy kamol topish, rivojlanish
g‘oyalarining qaror topishi (14-17 yosh)dan boshlanib, kasbiy

faoliyatning yakunlanishi (55-60 yosh)gacha bo‘lgan jarayonda

6

kechadi. Ijodkor shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uning ichki
va tashqi olami o‘zgarishining o‘zaro mos kelishi, ijtimoiy-
iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogengizi – tug‘ilishidan
boshlab, to umrining oxiriga qadar uzluksizlik, vorisiylikni taqozo
etadigan faoliyat mazmuniga bog‘liq. Ma’lumki, kasbiy tajriba

bilim, ko‘nikma va malakalarning integratsiyasi sifatida aks etadi.
Biroq, kasbiy-ijoiy faoliyat ko‘nikmalarining o‘zlashtirilishi
nafaqat amaliy ko‘nikma va malakalarning integratsiyasi,
mutaxassis sifatida faoliyatni samarali tashkil etish usul va
vositalarini ishlab chiqishni emas, shu bilan birga kasbiy

ijodkorlik metodologiyasidan xabardor bo‘lish, ijodiy tafakkurni
rivojlantirish va kreativ xarakterga ega shaxsiy sifatlarining
yetarli darajada o‘zlashtirilishini talab etadi. Ijodkor shaxsning
shakllanishini shaxsning o‘zaro mos tarzda bajarilgan ijodiy
faoliyat va ijodiy mahsulotlarni yaratish borasidagi rivojlanishi

sifatida belgilash mumkin. Ushbu jarayonning sur’ati va qamrovi
biologik va ijtimoiy omillar, shaxsning faolligi va kreativ sifatlari,
shuningdek, mavjud shart-sharoit, hayotiy muhim va kasbiy
shartlangan

hodisalarga

bog‘liq.

Zamonaviy

sharoitda

pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo‘lishi taqozo etiladi.
So‘nggi yillarda yetakchi xorijiy mamlakatlarning ta’lim tizimida
o‘quvchi va talabalarda kreativlik sifatlarini shakllantirish
masalasiga alohida, jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Buni Bronson,
Merriyman (2010-y.), Ken Robinson (2007-y.), Fisher, Frey (2008-

y.), Begetto, Kaufman (2013-y.), Ali (2011-y.), Treffinger (2008-y.)
va b. tomonidan olib borilgan ko‘plab tadqiqotlar, ularning
natijalarini ko‘rish mumkin.

Birgina Ken Robinson tomonidan 2007-yilda tayyorlangan

“Maktab kreativlikni barbod etyaptimi?” nomli video lavha

YouTube saytida 5 mln marta tomosha qilingan. Qolaversa,
o‘qituvchilar kreativlik asoslarini o‘rganishga jiddiy kirishganlar
(Begetto, Kaufman, 2013-y.). O‘qituvchilarda pedagogik faoliyatni
kreativ yondashuv ko‘nikma, malakalarini shakllantirish hamda
rivojlantirishga doir adabiyotlar chop etilyapti, Ta’lim

departamenti tomonidan tayyorlangan video lavhalarga
asoslanuvchi noan’anaviy darslar tashkil etilyapti (Ali, 2011;
Ta’lim departamenti, 2013).

7

Ta’lim tizimini boshqarish organlari har yili ta’lim

muassasalarida yuqori samaradorlikka erishishga e’tibor qaratadi.
Ana shu maqsadda o‘quv dasturini ishlab chiqiladi, yangi o‘quv
darsliklari yaratiladi. Bu esa ham talabalar, ham o‘qituvchilarni
kasbiy o‘sishlariga yordam beradi. Olib boriladigan amaliy

harakatlar talabalarda yutuqlarga erishish, olg‘a intilishga bo‘lgan
ehtiyojni muayyan darajada yuzaga keltiradi, ularning o‘quv-bilish
qobiliyatlarini bir qadar rivojlantirishga yordam beradi.

Biroq, o‘quv yilining oxirida kelib oliy ta’lim muassasalarida

talabalarning fanlarni o‘zlashtirishlarida yuqori darajadagi ijobiy

natijalar kuzatilmayapti. Ko‘plab talabalarning ta’lim olishga
nisbatan qiziqishi yo‘qolgan. Buning natijasida o‘qituvchilar ham
avvalgidek zavqu shavq bilan kasbiy faoliyatni tashkil etishni
o‘ylashmayapti. Ta’lim tizimini boshqaruvchi organlar ta’lim
olishga nisbatan xohish-istagi bo‘lmagan talabalar, bu kabi ta’lim

oluvchilarni o‘qitishni istamayotgan o‘qituvchilar faoliyatini
o‘zgartirish borasida yangidan-yangi chora-tadbirlar belgilansa-
da, ahvol o‘zgarishsiz qolmoqda. Buning sababi nimada? Balki
darslarning avvaldan o‘ylab, rejalashtirilib qo‘yilishi talabalar

uchun qiziq bo‘lmayotgandir, balki ta’lim mazmunining
muayyan qolipga solinganligi talabalar uchun hech qanday stimul
bermayotgandir,

rag‘bat

bildirmayotgandir.

O‘quv

mashg‘ulotlarining avvaldan rejalashtirilishidan voz kechish,
talabalarda tanqidiy, kreativ tafakkurni shakllantirish va

rivojlantirish, ularni ijodiy fikrlash, yangi g‘oyalarni o‘ylab
topishga majbur qilish ta’lim olishga bo‘lgan munosabatni
o‘zgartirish, ularni yutuqlarga erishishga rag‘batlantirishda asosiy
omil bo‘lar. O‘quv mashg‘ulotlarida yetishmayotgan omil –

kreativlik

sanaladi

1

.

Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish jarayonining

umumiy mohiyatini to‘laqonli anglash uchun dastlab “kreativlik”
tushunchasining ma’nosini tushunib olish talab etiladi.

Ken Robinsonning fikriga ko‘ra, “kreativlik – o‘z qiymatiga

ega original g‘oyalar majmui” (Azzam, 2009) sanaladi. Gardner

esa o‘z tadqiqotlarida tushunchani shunday izohlaydi: “kreativlik

1

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and

problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 4.

8

– shaxs tomonidan amalga oshiriladigan amaliy harakat bo‘lib, u
o‘zida muayyan yangilikni aks ettirishi va ma’lum amaliy qiymatga
ega bo‘lishi lozim”. Emebayl (1989)ning yondashuvi nuqtai
nazaridan ifodalansa, kreativlik “muayyan soha bo‘yicha
o‘zlashtirilgan puxta bilimlar bilan birga yuqori darajada noodatiy

ko‘nikmalarga ham ega bo‘lish” demakdir.

Ko‘plab tadqiqotlarda intellekt va kreativlik o‘rtasidagi

aloqadorlik xususida turlicha qarashlar mavjud. Bir guruh
tadqiqotchilar ular o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q ekanligini
uqtirsalar, ikkinchi guruh vakillari kreativlik va intellekt darajasi

bir-biriga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydilar (Kim, 2005).

“Kreativlik” tushunchasi o‘zida madaniy xilma-xillikni aks

ettiradi. G‘arb kishilari uchun kreativlik, umuman olganda,
yangilik sanaladi. Ular kreativlik negizida noan’anaviylik,
qiziquvchanlik, tasavvur, hazil-mutoyiba tuyg‘usi va erkinlik

mavjud bo‘lishiga e’tiborni qaratadilar (Myordok, Ganim, 1993;
Shternberg, 1985). Sharqliklar esa, aksincha, kreativlikni
ezgulikning qayta tug‘ilish jarayoni, deb tushunadilar (Xui,
Sternberg, 2002; Rudovich, Xui, 1997; Rudovich, Yue, 2000).

Garchi g‘arblik va sharqliklarning kreativlik borasidagi qarashlari
turlicha bo‘lsa-da, biroq, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur
sifat va unga egalikni yuqori baholaydilar (Kaufman, Lan, 2012).
Ko‘pgina o‘qituvchilar o‘zlarida kreativlik qobiliyatini mavjud
emas, deb hisoblaydilar. Buni ikki xil sabab bilan asoslash

mumkin: birinchidan, aksariyat o‘qituvchilar ham aslida
“kreativlik” tushunchasi qanday ma’noni anglatishini yetarlicha
izohlay olmaydilar; ikkinchidan, kreativlik negizida bevosita
qanday sifatlar aks etishidan bexabarlar.

Ayni o‘rinda shuni

alohida qayd etib o‘tish joizki, har bir shaxs tabiatan kreativlik

qobiliyatiga ega. Xo‘sh, o‘qituvchilar o‘zlarida kreativlik qobiliyati
mavjudligini qanday namoyon eta olishlari mumkin. Bu o‘rinda
Patti Drapeau shunday maslahat beradi: “Agarchi o‘zingizni kreativ
emasman deb hisoblasangizda, hozirdanoq kreativ tafakkurni
rivojlantirishga qaratilgan darslarni tashkil eta boshlashingizni

maslahat beraman. Aslida, gap sizning ijodkor va kreativ
bo‘lganingiz yoki bo‘lmaganingizda emas, balki darslarni kreativlik
ruhida tashkil etishingiz va yangi g‘oyalarni amalda sinashga

9

intilishingizdadir”

2

.

Patti Drapeau nuqtai nazariga ko‘ra kreativ fikrlash, eng

avvalo, muayyan masala yuzasidan har tomonlama fikrlash
sanaladi.

Har tomonlama fikrlash

talabalardan o‘quv topshirig‘i,

masalasi va vazifalarini bajarishda ko‘plab g‘oyalarga tayanishni

talab etadi. Bundan farqli ravishda

bir tomonlama fikrlash

esa

birgina to‘g‘ri g‘oyaga asoslanishni ifodalaydi. Mushohada
yuritishda masala yuzasidan bir va ko‘p tomonlama fikrlashdan
birini inkor etib bo‘lmaydi. Binobarin, bir va har tomonlama
fikrlash kreativlikni shakllantirishda birdek ahamiyat kasb etadi.

Ya’ni, topshiriqni bajarish, masalani yechishda talaba yechim ning
bir necha variantini izlaydi (ko‘p tomonlama fikrlash), keyin esa
eng maqbul natijani kafolatlovchi birgina to‘g‘ri yechim da
to‘xtaladi (bir tomonlama fikrlash). Yuqorida bildirilgan fikrlarga
tayangan holda “kreativlik” tushunchasini quyidagicha sharhlash

mumkin:

Kreativlik

(lot., ing. “create ” – yaratish, “creative” –

yaratuvchi, ijodkor) –

individning yangi g‘oyalarni ishlab

chiqarishga tayyorlikni tavsiflovchi va mustaqil omil sifatida

iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati.

Xorijiy mamlakatlarda barcha sohalarning mutaxassislari kabi

o‘qituvchilar ham o‘zlarida kreativlik sifatlari mavjudligi va uning
darajasini aniqlab boradi. Buning uchun ular E.P.Torrens
tomonidan 1987-yilda asoslangan va shaxsning kreativ tafakkurga

egaligini aniqlovchi testdan o‘tadi. Mazkur test shaxs kreativligi
va uning darajasini ijodiy faoliyatni tashkil etishdagi faollik, tezkor
fikrlash, o‘ziga xos (orginal)lik va takomillashganlik kabi mezonlar
bo‘yicha baholash imkoniyatini yaratadi. O‘quvchi tomonidan
tavsiya etilgan savollarga beriladigan javoblar aynan mana shu

to‘rtta mezonni qanoatlantirishi lozim

3

.

E.P.Torrens fikricha,

“kreativlik”

4

tushunchasi negizida

quyidagilar yoritiladi:

-

muammoni yoki ilmiy farazlarni ilgari surish;

-

farazni tekshirish va o‘zgartirish;

2

O‘sha asar, 4-5-betlar.

3

O‘sha asar, 4-5-betlar.

4

Башина T.Ф., Ильин E.П. П с и х о л о г и я т в о р ч е с т в а , к р е а т и в н о с т и ,

о д а р е н н о с т и . CПб.: Питер, 2009.

10

-

qaror natijalarini shakllantirish asosida muammoni aniqlash;

-

muammo yechim ini topishda bilim va amaliy harakatlarning

o‘zaro qarama- qarshiligiga nisbatan ta’sirchanlik.

Kreativ fikrlash har bir ijtimoiy sohada yaqqol aks etishi

mumkin

5

. O‘qituvchining ijodkorligi esa u tomonidan tashkil

etiladigan kasbiy faoliyatni tashkil etishga ijodiy (kreativ)
yondashuvida aks etadi. So‘nggi yillarda ushbu holat “pedagogik
kreativlik” tushunchasi bilan ifodalanmoqda. “Kreativ pedagogika”
quyidagi ikki holatni kafolatlay olishi zarur:

1)

o‘qituvchilar tomonidan o‘quv fanlarini past

o‘zlashtirayotgan

va

ularini

o‘rganishni

zerikarli

deb

hisoblayotgan talabalar e’tiborlarini fan asoslarini o‘zlashtirishga
jalb etish;

2)

o‘qituvchilarga talabalarda kreativ fikrlash va ijodiy

faoliyat natijalarini rag‘batlantirishga xizmat qiladigan strategiya

va vositalarni tavsiya etish-qilish orqali auditoriyada ulardan
samarali foydalanishlari uchun imkoniyat yaratish

6

.

Pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo‘lmasligi tufayli

talabalar ham qiziqarli va ajoyib g‘oyalarga ega bo‘lsalar-da, biroq

ularni ifodalashda sustkashlikka yo‘l qo‘yadi. Buning sababli ta’lim
jarayonida qo‘llanilayotgan metodlar talabalarda

erkin, mustaqil

fikrlash

ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qilmasligi bilan

belgilanadi. Kasbiy faoliyatda pedagogning kreativligi turli
shakllarda namoyon bo‘ladi.

Pedagoglar tomonidan kreativlik sifat va ko‘nikmalarining

o‘zlashtirilishida fan sifatida “Kreativ pedagogika” muhim o‘rin
tutadi.

Kreativ pedagogika

– 1) pedagogda ta’lim va tarbiya

jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy, kreativ yondashish,

mavjud pedagogik muammolarni ijobiy hal qilishga bo‘lgan
qobiliyat va malakalarini rivojlantirish;

2) talabalarda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga ijobiy,

mustaqil yondashish, o‘quv topshiriqlarini bajarishda yangi, ijodiy
va kreativ g‘oyalarni ilgari surish qobiliyati ko‘nikmalarini

5

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and

problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 4

6

O‘sha asar, 7-bet

11

shakllantirish hamda bosqichma-bosqich rivojlantirish asosida
kasbiy tayyorlash asoslarini yoritadigan, shaxs kreativligining
turli yosh bosqichlari xususiyatlariga muvofiq rivojlanishi
masalalarini o‘rganuvchi fandir.

Har qanday fan kabi “Kreativ pedagogika” o‘quv

predmeti ham aniq maqsadni ko‘zlaydi. “Kreativ pedagogika”
fanining

maqsadi

shaxsni kreativ o‘qitish, tarbiyalash va

rivojlantirishdan iborat.

“Kreativ pedagogika muayyan vazifalarni bajaradi.
Ular quyidagilardan iborat:

1)

ta’lim mazmuni, o‘quv rejalari va dasturlarini saralash;

2)

o‘quv moduli (fani)ni o‘qitishning taktika va

strategiyalarini belgilash;

3)

mos psixologik-pedagogik tashxis vositalarini tanlash;

4)

ta’lim oluvchilarning kreativ rivojlanishini

bashoratlash;

5)

kreativ shaxsni shakllantirishning boshqaruv tizimini

ishlab chiqish

Ma’lumki, har bir fan o‘zining tadqiqot obyekti va

predmetiga ega bo‘ladi. “Kreativ pedagogika” ham o‘z obyekti va
predmetiga ega.

Ular:

Obyekti –

Barcha yosh bosqichlarida kreativ shaxsni kasbiy

shakllantirish va rivojlantirish jarayoni.

Predmeti –

Kreativ shaxsni kasbiy shakllantirish va

rivojlantirish metodologiyasi, ustuvor tamoyillari, yetakchi
g‘oyalari, muhim yo‘nalishlari, asosiy bosqichlari va boshqalar.

Oliy ta’lim muassasalari talabalarida kreativ tafakkurni

shakllantirish jarayonida quyidagi holatlar so‘z yuritilayotgan

jarayonda samaradorlikka erishishni kafolatlaydi:

-

oliy ta’lim muassasalari talabalarida kreativ tafakkurni

shakllantirishga alohida e’tibor qaratish;

-

oliy ta’lim muassasalari talabalarida kreativ tafakkurni

shakllantirishning nazariy asoslarini ishlab chiqish;

-

oliy ta’lim muassasalari talabalarida kreativ tafakkurni

shakllantirishga xizmat qiluvchi mavjud imkoniyatlardan samarali
foydalanish chora-tadbirlarini belgilash;

12

-

talabalarning kreativ tafakkurini shakllantirishga yordam

beruvchi shakl, metod va vositalar tizimini asoslash;

-

mazkur jarayonda fanlararo aloqadorlikni ta’minlash;

-

talabalar tomonidan o‘zlashtirilgan nazariy-pedagogik

bilimlarning amaliyotga tatbiq etishga imkon beruvchi shart-

sharoitlarni yaratish.

Har qanday fan singari “Kreativ pedagogika” fani ham o‘zining

tarkibiy tuzilmasiga

ega. Ushbu fan quyidagi tarkibiy tuzilmaga

ega:

-

kreativ ta’lim asoslari

: maqsadi. vazifalari, obyekti,

predmeti, subyekt lari, mazmuni, metodologiyasi, shakllari,
metodlari, vositalari, metodikasi va texnologiyalari;

-

malakali kadrlarni tayyorlash va ular tomonidan kasbiy

faoliyatni tashkil etish jarayonida yosh xususiyatlarini inobatga
olgan holda kreativ shaxsni shakllantirish

bosqichlari

Kreativ pedagogikaning umumiy mohiyati uning konsepsual

holatlarini ifodalovchi bir qator tushunchalar asosida ochib
beriladi. Ular quyidagilardan iborat:

Ijodkorlik

– muayyan yangilikning ahamiyati va foydali

ekanligini belgilovchi shaxs faoliyati va uning natijasi

Ijodkor shaxs

– ijodiy jarayonni muvaffaqiyatli amalga

oshira oladigan hamda aniq ijodiy natija (mahsulot)larga ega
shaxs

Kreativ shaxs

– jarayon yoki natija sifatida ijodkorlikni

namoyon etuvchi, masalalarni yechishga nostandart usullar bilan
yondasha olishga moyil, o‘ziga xos harakatlarni tashkil etish,
yangiliklarni ilgari surishga, ijodiy mahsulotlarni yaratishga
layoqatli va tayyor shaxs

Bunyodkor shaxs

– ham jarayon, ham natija sifatida

obyektiv ijodkorlikni

amalga

oshiradigan

va

talablar

darajasida

ijodiy

mahsulotlarini yarata oladigan shaxs

Kreativ shaxsni tayyorlash

– ijodkorlikka o‘rgatish va o‘zini

o‘zi ijodiy namoyon etish jarayonida shaxsda barqaror kreativ

sifatlarni shakllantirish va rivojlantirish mazmuni

Ijod

– ijtimoiy subyektning yangiligi, ahamiyati va foydaliligi

jamiyat yoki muayyan guruh tomonidan tan olingan faoliyati yoki

13

faoliyati natijasi

Ijodkor shaxsni tarbiyalash

– kasbiy-ijodiy faoliyat

tajribalarini qaror toptirish va boyitish asosida ijodiy g‘oya, ularni
amalga oshirish ko‘nikma va malakalariga ega shaxsni
shakllantirish va rivojlantirish

Kasbiy-ijodiy faoliyat

– mutaxassisning kasbiy masalalarni

ijodiy hal qilish muvaffaqiyatini tavsiflovchi faoliyati, innovatsion
xatti-harakati

Ijodiy topshiriqlar

– muammoli vaziyatlarni tizimli tahlil

asosida hal qilishga yo‘naltirilgan masalalar tizimi

Kasbiy-ijodiy imkoniyat

–

1)

kasbiy kompetensiya, malakaga egalik;

2)

kasbiy ijod metodologiyasi asoslarini o‘zlashtirganlik;

3)

ijodiy tafakkurning shakllanganlik darajasi;

4)

kasbiy-ijodiy layoqat va shaxsiy sifatlarning rivojlanganligi

Kasbiy ijodkorlik metodologiyasi

– ijodkorlikning jarayon

va natija sifatida obyektlar hamda muayyan kasbiy faoliyat
turlariga munosabat ko‘rinishidagi tuzilishi, mantiqiy tashkil
etilishi, metod va vositalari haqidagi ta’limot;

Ijodiy tafakkur

– tafakkurning ijod jarayonini tashkil etish va

ijod natijalari (mahsullari)ni bashoratlashni ifodalovchi turi;

Kreativ qobiliyat

– shaxsning ijodiy faoliyatni tashkil etish va

uning natijalanganligiga erishishni ta’minlash imkoniyatini
belgilovchi individual xususiyati;

Ijodiy qobiliyat

– ijodiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga

oshirish va uning natijalanganligini baholashda namoyon
bo‘ladigan individual xususiyati

O‘zini o‘zi ijodiy faollashtirish

– shaxsning ijodiy

faoliyatda o‘z imkoniyatlarini to‘laqonli namoyon qilishi va rivojlantirishi;

Pedagoglarning kasbiy-ijodiy imkoniyati kasbiy masalalarni

ijobiy hal qilish va ularning yechimini tegishli darajada
baholashda ko‘rinadi.

2.“Kreativ

pedagogika”ning

boshqa

fanlar

bilan

bog‘liqligi.

Shaxs kamolotini ta’minlash, uning intellektual,

ma’naviy-axloqiy hamda jismoniy jihatdan rivojlanishiga

erishishda turli yosh davrlari, har bir davrning o‘ziga xos jihatlari,
shuningdek, bolaning fiziologik, psixologik holatini inobatga olish
maqsadga muvofiqdir. Yaxlit pedagogik jarayon muayyan

14

turkumni tashkil etuvchi pedagogik fanlar tomonidan o‘rganiladi.
Shu bilan birga “Kreativ pedagogika” fani bir qator ijtimoiy
fanlar bilan o‘zaro aloqadorlikda kreativ shaxsning shakllanishi
va rivojlanishi masalalarini tadqiq etadi :

Kreativ pedagogikaning pedagogika turkum

va ijtimoiy

fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi pedagogik texnologiyalarni
yaratish va ta’lim amaliyotiga samarali tatbiq etish masalalarini
o‘rganadi.

Korrektsion (maxsus) pedagogika

– imkoniyati cheklangan

kar-soqov (surdopedagogika), ko‘r (tiflopedagogika), aqliy

jihatdan rivojlanishda ortda qolgan (oligofrenopedagogika)
bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashning o‘ziga xos
xususiyatlarini o‘rganadi.

Xususiy metodika (xususiy fanlarni o‘qitish)

– turli o‘quv

fanlari (m: fizika, matematika, biologiya, kimyo, tarix, huquq,

jismoniy tarbiya va h.k.lar)ni o‘qitishning o‘ziga xos jihatlarini
tadqiq qiladi.

Kasbiy pedagogika

– turli (ijtimoiy, texnik, madaniy-maishiy,

ishlab chiqarish) yo‘nalishlarida tegishli soha (mas., qishloq

xo‘jaligini rivojlantirish, madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish
tizimini takomillashtirish va boshqalar) bo‘yicha kasbiy faoliyatni
samarali yo‘lga qo‘yish yo‘llarini o‘rganadi.

Ta’lim menejmenti

– ta’lim muassasasi faoliyatini samarali

tashkil etish va oqilona boshqarish masalalarini tadqiq qiladi.

Qiyosiy pedagogika

–

ta’limning jahon, mintaqa, davlat

miqyosidagi rivojlanishining umumiy va alohida tendentsiyalari,
qonunlari va qonuniyatlarini o‘zaro solishtirish, qiyoslash asosida
o‘rganadi, xalqaro pedagogik tajribaning ijobiy va salbiy
jihatlarini, milliy pedagogik madaniyatlar almashinuvining shakl

va usullarini aniqlaydi.

Hamkorlik pedagogikasi

– turli fanlar yoki mutaxassislik

asoslarining ta’lim beruvchi hamda oluvchilar o‘rtasidagi o‘zaro
muloqot asosida samarali o‘rganish mazmuni, tamoyillari,
shakllari, metodlari va vositalarini ko‘rsatib beradi.

Neyropedagogika

– inson miyasining ijodiy imkoniyatlarini

aniqlash va amaliy (funktsional) rivojlantirish, shaxsda faoliyatga
nisbatan faol, ongli munosabatni qaror toptirish, ijtimoiy xulq-

15

atvorni psixologik korreksiyalash, bolalar ruhiy rivojlanishni
tashxislash va bashoratlashning yangi ilmiy dasturlari, samarali
shakl va metodlarini, shuningdek, yangi turdagi maktabgacha
ta’lim muassasalari faoliyatini tadqiq etadi.

Pedagogik texnika

– nopedagogik OTM pedagoglarini

pedagogik mahorat va pedagogik texnika asoslari bilan
tanishtirish orqali ularda ta’lim jarayonini sifatli, samarali tashkil
etish ko‘nikma, malakalarini rivojlantirish masalalarini o‘rganadi.

Pedagogik kvalimetriya

– ta’lim sifatini izchil nazorat qilish

va samarali boshqarishga oid muammolarni tadqiq etadi.

Pedagogik jarayonlarning tizimli tahlili

– pedagoglarda

ta’lim va tarbiya jarayonlarining mohiyatini yaxlit tizim sifatida
anglash, turli, shu jumladan, muammoli vaziyatlarni yaxlit, izchil
tahlil qilish malakalarini rivojlantirish muammolarini tadqiq etadi.

Pedagogik prognostika va pedagogikaning istiqbolli

yo‘nalishlari –

mavjud sharoitda pedagogik turkum fanlarni

sifatli o‘qitish, ta’lim va tarbiya jarayonlarining samaradorligini
oshirish muammolarini aniqlash, ularni bartaraf etish yo‘llarini
izlash, istiqbolli yo‘nalishlarini belgilash masalalarini tahlil etadi.

Pedagogik jarayonni boshqarishda qarorlar qabul qilish

–

pedagoglar tomonidan ta’lim va tarbiya jarayonlarining izchil,
tizimli, samarali boshqarilishini ta’minlash, mavjud pedagogik
vaziyatlarda tizimli tahlil asosida oqilona qarorlar qabul
qilinishiga erishish masalalarini o‘rganadi.

Falsafa

– tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining umumiy

qonuniyatlarini o‘rganadi.

Estetika asoslari

– nafis san’atni, badiiy ijodiyotni, tabiat va

turmushdagi go‘zallikning mohiyati, shakllarini, inson va ijtimoiy
borliq o‘rtasidagi qadriyatlar munosabatini o‘rganadi.

Psixologiya

– inson faoliyati, shaxs xatti-harakatlarida

borliqning aks etishini, ruhiy jarayonlar, hodisalar va xislatlarning
mohiyatini yoritadi.

3.Kreativ pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari.

Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq

etish maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g‘oyasi,
mazmuni, natijalari hisobiga ta’minlanadi. Pedagogik ilmiy-
tadqiqot metodlar shaxsni tarbiyalash, unga muayyan

16

yo‘nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish
tamoyillari, obyekti va subyekt iv omillarini aniqlovchi pedagogik
jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus
tekshirish va bilish usullaridir. Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni
amalga oshirish murakkab, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik va aniq

maqsad kabi xususiyatlarga ega jarayon.

Zamonaviy sharoitda “Kreativ pedagogika” tomonidan kreativ

shaxsni kasbiy shaklantirish va rivojlantirish yo‘lida quyidagi
pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlardan foydalanilmoqda:

Quyida mazkur metodlarning mohiyati to‘g‘risida qisqacha

so‘z yuritiladi:

1.

Suhbat metodi

pedagogik kuzatish chog‘ida talabaning

kreativlikka oid bilimlarini boyitish, vaziyatga to‘g‘ri baho berish,
muammoning yechimini topishga imkon beruvchi pedagogik
shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari subyekt lari

imkoniyatlarini muammo yechimiga jalb etishga yordam beradi.
Suhbat

indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda

o‘tkaziladi.

Suhbat jarayonida talabalarning kreativlik imkoniyatlari to‘la
namoyon bo‘lishiga erishish muhim.

Suhbatning samarali kechishini ta’minlovchi shartlar:

1)

maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun

belgilanuvchi savollarning mazmuni aniqlash, savollar o‘rtasidagi
mantiqiylik va izchillikni ta’minlash;

2)

suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash;

3)

suhbat ishtirokchilarining sonini aniqlashtirish;

4)

suhbatdosh to‘g‘risida avvaldan muayyan ma’lumotlarga

ega bo‘lish;

5)

suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo‘lish;

6)

suhbatdoshning o‘z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi

uchun sharoit

7)

savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish;

8)

olingan ma’lumotlarni o‘z vaqtida tahlil qilish

2.

Pedagogik tahlil.

Tadqiqotni olib borish jarayonida ushbu

metodni qo‘llashdan ko‘zlangan maqsad tanlangan shaxs

tomonidan kreativlik sifatlari, imkoniyatlari va malakalarining
o‘zlashtirish darajasini aniqlashdan iborat bo‘lib, pedagog
tomonidan ilgari surayotgan g‘oyaning nazariy jihatdan

17

haqqoniyligini asoslashga xizmat qiladi.

3.

Pedagogik-psixologik tashxis metodlari.

Bu kabi

metodlar shaxsning kreativlik sifatlari va ijodiy faoliyatni tashkil
etish ko‘nikmalariga egaligini tashxislash hamda baholashga

xizmat qiladi. Zamonaviy sharoitda shaxsning kreativlik sifatlari,
ijodiy faoliyatni tashkil etish ko‘nikmalariga egaligini
tashxislashda o‘nlab metodlar qo‘llanilmoqda. Ular orasida bir
guruh metodlar amaliy jihatdan samarali bo‘lib, ular rivojlangan
xorijiy mamlakatlarda keng qo‘llanilmoqda. Gauenaning

“Zahiraviy model”, Slosson testi, Vekslerov shkalasi. Vekslerov
shkalasi (“WPPSI” testi), boshlang‘ich maktablar uchun
mo‘ljallangan Stanford testi hamda Torrens testlari (jumladan,
“Tugallanmagan rasmlar” testi) shular jumlasidandir.

4.

Pedagogik tajriba

(lot. “eksperiment” – “tajriba qilib

ko‘rish”) metodidan muammo yechimini topish imkoniyatlarini
o‘rganish,

mavjud

pedagogik

sharoitlarning

maqsadga

erishishning kafolatlay olishi, berilayotgan tavsiyalarning
amaliyotda o‘z in’ikosiga ega bo‘la olishi va ularning

samaradorligini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Pedagogik
tajribaning quyidagi

turlari

mavjud.

Pedagogik tajribalarni amalga oshirishda asosiy e’tibor

ularning samarali kechishiga qaratiladi. Bunda esa bir qator
shartlarni inobatga olish lozim. Ya’ni:

Pedagogik tajriba samaradorligini ta’minlovchi:

- tajribaning maqbul loyiha (dastur) asosida uyushtirilishi;

tadqiqot ilmiy farazining puxta asoslanishi;

- tadqiqot obyektlari va usullarining to‘g‘ri tanlanishi; tajriba

o‘tkazilish vaqti va davomiyligining aniqlanishi;

- zarur pedagogik shart-sharoitlar (asbob-uskuna, jihozlar,

vositalar)ning yaratilganligi;

- tajriba ma’lumotlarini umumlashtirish, tahlil qilish va

natijalarni qayta ishlash.

Pedagogik tajriba yakunida olingan natijalarga asoslanib

umumiy xulosaga kelinadi va ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab
chiqiladi.

5.

Anketa (fr. “tekshirish”) metodi

yordamida pedagogik

18

kuzatish va suhbat jarayonida to‘plangan dalillar boyitiladi. Metod
tizimli savollar asosida respondentlar bilan muloqotni tashkil
etishga asoslanadi. Savollarga javoblar, odatda, yozma shaklda
olinadi. O‘rganilayotgan jarayon mohiyatidan kelib chiqqan holda
anketalar quyidagicha bo‘ladi:

1)

ochiq savollar (erkin, batafsil javob berish uchun imkon

yaratadigan savollar)ga ega;

2)

yopiq savollar (“ha”, “ yo‘q”, “ijobiy”, “salbiy” va h.k.

tarzdagi javob variantlarini tanlashga imkon beradigan
savollar)ga ega anketalar. Anketa metodini qo‘llashda ham bir

qator shartlarga amal qilish zarur.

Anketa samaradorligini ta’minlovchi shartlar:

3)

savollar muammoning mohiyatini yoritishga xizmat qilishi

lozim;

4)

savollar yirik hajmli va noaniq bo‘lmasligi kerak;

5)

savollar o‘quvchilarning dunyoqarashi, yosh va psixologik

xususiyatlarini inobatga olish asosida tuzilishi zarur;

6)

savollarga to‘la javob qaytarilishi uchun yetarlicha vaqt

ajratilishi kerak;

7)

anketa

o‘quvchilarning

pedagogik

va

psixologik

tavsifnomalarini tuzish manbaiga aylanmasligi zarur;

8)

javoblar muayyan mezonlar asosida puxta tahlil etilishi shart

1.

Pedagogik

kuzatish

metodini

qo‘llashda

ta’lim

muassasalarining o‘quv-tarbiya ishlari jarayonini o‘rganish
asosida tadqiq etilayotgan muammo aniqlanadi, tajriba avvali va
yakunida qo‘lga kiritilgan ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi farq tahlil
qilinadi. PK murakkab va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Kuzatish
aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli amalga oshirilsa,

kutilgan natijani qo‘lga kiritish mumkin. Olib borilayotgan
pedagogik kuzatish ta’lim-tarbya sifatini oshirish, shaxsda
kreativlik sifatlarini shakllantirishga xizmat qilsa, mazkur
metodning ahamiyati yanada oshadi.

Pedagogik kuzatuvni tashkil etishga qo‘yiladigan shartlar:

kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik;

kuzatishni tizimli ravishda yo‘lga qo‘yish;
kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish;

19

har bir holatning mohiyatini sinchiklab o‘rganish;
xulosa chiqarishga shoshilmaslik.
2.

Pedagogik kvalimetriya

ta’lim sifatini nazorat qiish va

samarali boshqarish maqsadida qo‘llaniladi. Bunda turli
darajadagi testlar, muammoli vaziyatlarni hal qilish (keyslarni

yechish) asosida shaxsning kreativlik sifatlari va ijodiy faoliyatni
tashkil eta olish ko‘nikmalariga egaligi, ularning darajasi
o‘rganiladi hamda baholanadi.

3.

Bola (talaba)lar ijodini o‘rganish metodi

talabalarning

muayyan yo‘nalishlardagi layoqati, qobiliyati, ma’lum fan sohalari

bo‘yicha BKM darajasini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Uni
qo‘llashda o‘quvchilarning ijodiy ishlari – ikki varaqli kundalik,
insho, yozma ish, kichik esse, referat, kurs ishi, bitiruv malakaviy
ishlari, pedagogik amaliyot hisobotlari muhim vosita bo‘lib xizmat
qiladi. Metod ma’lum o‘quvchiga xos bo‘lgan individual

imkoniyatni ko‘ra olish, baholash va uni rivojlantirish uchun
zamin yaratadi.

Bola (talaba)lar ijodini o’rganishda:

1)

fan olimpiadalari;

2)

tanlovlar;

3)

maktab ko‘rgazmalari;

4)

festivallar;

5)

musobaqalar va h.k.larning natijalarini tahlil qilish,

samaradorligini baholash orqali shaxsning muayyan ma’naviy-
axloqiy sifatlar va amaliy faoliyat ko‘nikmalariga egaliklari
baholanadi

4.

Ekspert baholash

metodi zamonaviy sharoitda deyarli

barcha sohalara olib boriladigan tajribalarda jarayonida
qo‘llaniladigan va keng ommalashgan ilmiy-tadqiqot metodlardan
biri sanaladi. Ko‘p holatlarda shaxsda kreativlik sifatlari va ijodiy
faoliyat ko‘nikmalarining shakllanganlik darajasini aniqlash

psixolog, pedagog va bevosita kreativlikka dahldor sohalarning
vakillari – malakali mutaxassislar ishtirokida amalga oshiriladi.

Ammo ta’lim jarayonida

hamkorlik

ta’limi

tamoyillariga muvofiq talabalarning o‘rtasida ham ularning o‘quv
topshiriqlarini bajarishga nisbatan

kreativ yondashuvlarining

samaradorligini

baholash

maqsadida

ekspert

guruhi

20

shakllantirilishi ham mumkin. Bu guruh talabalar tomonidan
tayyorlangan ijodiy mahsulotlar va ularning sifatini baholaydi.
Shunday qilib, zamonaviy sharoitda ta’lim va tarbiya
jarayonlarining ifatli, samarali tashkil etilishi ijtimoiy zaruriyat
sifatida kun tartibiga qo‘yilmoqda.

Mazkur zaruriyatning qondirilishi pedagoglarning yuqori

darajada kasbiy kompetentlik, mahorat va malakalarga ega
bo‘lishlarini taqozo etadi.

Pedagoglarning ta’lim

jarayoniga

kreativ

yondashuvlari talabalarda ta’lim olishga bo‘lgan qiziqishni

yuzaga keltiradi, ularning o‘quv-bilish faoliyatlarini
faollashtirishga yordam beradi.

Qolaversa,

talabalarning

mutaxassis

sifatida

kreativ

sifat,

ijodkorlik

ko‘nikma,

malakalarini faol o‘zlashtirishlari uchun zarur sharoitni
yaratadi. “Kreativ pedagogika” fanining asoslari talabalar va

pedagoglarda kreativlik sifatlari va ijoiy faoliyat ko‘rsatish
malakalarini samarali shakllantirishga xizmat qiladi.

Nazorat savollari:

1.

“Kreativlik” tushunchasi qanday ma’noni anglatadi?

2.

“Kreativ pedagogika”ning maqsadi nimadan iborat va u

qanday vazifalarni hal qiladi?

3.

“Kreativ peagogika”ning obyekti va predmetini nima tashkil

etadi?

4.

“Kreativ pedagogika”ning asosiy kategoriyalari qaysilar?

5.

“Kreativ

pedagogika” qanday

fanlar bilan

o‘zaro aloqadorlikda rivojlanadi?

6.

Kreativ shaxsni shakllantirish va rivojlantirishda qanday

ilmiy- tadqiqot metodlari qo‘llaniladi?

21

2-MAVZU. KREATIV PEDAGOGIKA FANINI O‘QITISH JARAYONI

YAXLIT TIZIM SIFATIDA

Mavzu rejasi:

1.

Pedagoglarga xos kreativ sifat va ijodiy-pedagogik faoliyat

malakalari

.

2.

Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirishning samarali yo‘llari.

.

3.

Pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar va tamoyillar

.

4.Kreativ ko‘nikmalar va talabalarda kreativ ko‘nikmalarni
shakllantirish

5.

Pedagoglarning kreativligini

ifodalovchi

belgilar va

tamoyillar

Tayanch tushunchalar:

sifat, kreativlik sifatlari, malaka,

ijodiy faoliyatning malakalari, kreativ sifatlarni rivojlantirish
yo‘llari, pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar, shaxs
kreativligini rivojlantirish tamoyillari, pedagoglarning kreativligini
ifodalovchi belgilar, pedagoglarning kreativlik imkoniyatlari,
pedagoglarning kreativlik imkoniyatining muhim darajalari,

shaxsning kreativligi darajasini aniqlovchi mezonlar

.

1.

Pedagoglarga xos kreativ sifat va ijodiy-pedagogik

faoliyat malakalari.

Boshqa har qanday sifat (fazilat) kabi

kreativlik ham birdaniga shakllanmaydi. Kreativlik muayyan

bosqichlarda izchil rivojlantirilib boriladi. Xo‘sh, shaxs faoliyatida
kreativlik xususiyatlari qachondan namoyon bo‘ladi?

Odatda kreativlik bolalarning faoliyatida tez-tez ko‘zga

tashlansa-da, biroq bu holat bolalarning kelgusida ijodiy
yutuqlarni qo‘lga kiritishlarini kafolatlamaydi. Faqatgina ular

tomonidan u yoki bu ijodiy ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirishlari
zarur degan ehtimolni ifodalaydi. Bolalarda kreativlikni
rivojlantirishda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur:

Kreativ pedagogik tafakkurga ega bo‘lish uchun talabalar

pedagogika oid bilimlarni puxta o‘rganish asosida quyidagi
ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtira olishlari zarur: kreativ

22

pedagogikaning asosiy g‘oyalari, konsepsiyalari, qonuniyatlarini
va pedagogik hodisalarning rivojlanish qonuniyatlarini bilish;
kreativ pedagogikaning eng muhim nazariy g‘oyalari, asosiy
kategoriyalari va tushunchalarini bilish; asosiy kreativ pedagogik
faktlarni bilish; ta’lim va tarbiyaning umumiy uslubi haqidagi

amaliy bilimlarni egallash

7

.

Psixologiyada E.P.Torrens tomonidan shaxs kreativligini

aniqlovchi test ishlab chiqilgan. E.P.Torrensning fikricha, shaxs
kreativligi o‘zida quyidagi belgilarni namoyon qiladi:

Bugungi kunda psixologiyada shaxs kreativligi uning

faoliyatiga xos ikki jihatga ko‘ra aniqlanmoqda. Bunda faoliyatning
ikki jihatini yorituvchi testlardan foydalaniladi.

Ular quyidagilardir:

E.P.Torrensning shaxsa kreativ sifatlarini namoyon

bo‘lishini aniqlovchi testlarning turlari

Talabalarda kreativ fikrlash ko‘nikmasini shakllantirishdan

oldin sinfda qulay muhitni yaratish lozim. Kreativ muhitda ta’lim

olayotgan talabalarda asta-sekin kreativ vazifalarni bajarishga
nisbatan qiziqish ortadi, shuningdek, kreativ tafakkurga ega
o‘qituvchini kuzatish natijasida kreativ fikrlashga moyil bo‘ladi
(Sternberg & Williams, 1996). Kreativlik xarakteridagi o‘quv-
bilish muhiti talaba-o‘quvchilarda ta’lim jarayonida katta

ahamiyatga ega bo‘lgan tanqidiy va kreativ fikrlash
ko‘nikmasining rivojlanishiga olib keladi (Boykin & Noguera,
2011, 2012; Marks, 2000, as cited in Jensen, 2013)

8

.

Oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kreativ tafakkurga

7

Fayzullayeva N. Pedagogik bilimlar – o‘qituvchi kasbiy mahoratining nazariy asosi

//Uzluksiz ta’lim j. – T.: 2006. 6-son. – 102-bet

8

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and

problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 6-7.

TURLARI

Shaxsning hayotiy tajribalari va

iaxsiy sifatlarini aniqlovchi

tastlar

Ijobiy tafakkur va uning natijalari

(tazkorlik, samaradorlik, mahsuldorlik

va b.) ni aniqlovchi tastlar

23

ega bo‘lishlari ularda ijodiy muhitning qanchalik tarkib
toptirilganligiga bog‘liq. “

To‘laqonli kreativlik xarakteriga ega

ta’lim muhitini yaratish puxta o‘ylangan rejaga tayanadi.
O‘qituvchilar agarda o‘zlarining kreativ o‘qitish metod va
strategiyalarini qo‘llash (ya’ni keng ko‘lamda o‘ylash va kreativ

fikrlash jarayonini tashkil etish)da katta samaradorlikka
erishishni istasalar, buni talabalar ongiga singdirishlari va o‘z
vazifalarini sidqidildan bajarishlari lozim (Higgins, Hall, Baumfield,
& Moseley, 2005)”

9

. Qolaversa, “kreativ xarakterga ega

muhitdagina talabalar o‘rganayotgan mavzuning mazmuni, o‘quv

axborotlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tushunish imkoniyatiga ega
bo‘ladi va bu haqida fikrlash boshlashadi (Anderson et al., 2000)”

10

Ta’lim amaliyotining kreativ xarakter kasb eta olmayotganligi

bir qator tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. M: xorijiy
mamlakatlarda Begetto, Kaufman, Kirshner (2010), Sveller, Klark

(2006) kabi tadqiqotchi-pedagoglar buning sabablari hamda
ularni bartaraf etish shartlarini quyidagilar bilan izohlaydilar:
“Ko‘p hollarda, o‘qituvchilar fanning faqat mazmuni bilan
tanishadilar, biroq fikrlash jarayoniga katta ahamiyat va e’tibor va

talablar qanday rivojlanishlari mumkinligi haqida hech qanday
ma’lumot bermaydilar.

O‘qituvchining palapartish yo‘riqlar berish yondashuvining

samaradorligi talabalar o‘quv faoliyatini oshirishga yo‘naltirilgan
metod va strategiyalardan sezilarni darajada past (Beghetto,

Kaufman, 2010; Kirschner, Sweller, Clark, 2006). Vaholanki,
talablarda fikrlash ko‘nikmasi bo‘yicha yo‘riqlarni aniq va
tushunarli etkazib berish uchun o‘qituvchi (tanqidiy, kreativ)
fikrlash usullari, ko‘nikmalarni samarali shakllantitrish yo‘llari
bilan talabalarni tanishtirish, orqali talabalar o‘quv faoliyatini

nazorat qilish va uni yo‘naltirishi lozim”

11

.

Mualliflar tomonidan bildirilgan fikrlarning misollar

yordamida yoritilganligi o‘qituvchi va talabalarning kreativ
fikrlash jarayonini tashkil etish to‘g‘risidagi fikrlarini
oydinlashtirishga yordam beradi. “M: talabalar “Immigratsiya

9

O‘sha asar. – 7-bet

10

O‘sha asar. – 7-bet

11

O‘sha asar. – 7-bet

24

hodisasining mohiyati”ni “Aqliy hujum” strategiyasi asosida
o‘rganish jarayonida, eng avvalo, strategiyaning o‘zi nimaligini,
uni qanday qo‘llash zarurligi haqidagi tushunchalarga ega
bo‘lishlari lozim”

12

.

Shaxs

kreativligini

rivojlantirish

jarayonida

“tabaqalashtirish”, “davrlashtirish” tushunchalarining muhim
ahamiyat kasb etishi e’tiborni tortadi. Xo‘sh, bu ikki tushuncha
qanday mazmunni ifodalaydi?

Kreativ jihatdan rivojlanishda har bir shaxs hayotida davr va

bosqich muhim ahamiyat kasb etadi. Demak:

Kreativlikning rivojlanish davri

– ma’lum kreativlik sifatlarining

rivojlanishi yakuniga etgan qandaydir vaqt birligi.

Kreativlikning

rivojlanish bosqichi –

muayyan

kreativlik sifatlarining rivojlanganlik darajasi.

Shunga ko‘ra ma’lum davr va bosqichlarda pedagoglarda ham

kreativlik sifatlari, ijodiy faoliyat malakalari rivojlanadi.

Kreativ tafakkurga ega talabalar: boshqa talabalarning

xayoliga kelmagan g‘oyalarni bildiradi; o‘zlarini ifoda etishning
o‘ziga xos uslubini tanlaydi; ba’zan mavzu aloqasi yo‘q yoki

g‘ayrioddiy savollar beradi; yechimi ochiq qolgan vazifalardan
zavqlanadi; g‘oyalarni aniq dalillar asosida muhokama qilishni
afzal ko‘radi;

Muammoning yechimini topishda noan’anaviy yondashuvni

tanlaydi.

Shaxsga xos kreativlik sifatlari quyidagilar sanaladi:

12

O‘sha asar. – 7-bet

SIFATLAR

MANTIQIY FIKRLASH QOBILIYATI

IJODIY YO‘NALGANLIK

BOY TASAVVURGA EGALIK

IRUDITSIYA (BILAG‘ONLIK)

IJODIY TA’SIRCHANLIK VA

TASHABBUSKORLIK

O‘Z IJODKORLIGINI TO‘LA-TO‘KIS

NAMOYISH ETISH

REFLEKSIYA
QOBILIYATI

HISSIYOTGA BOYLIK

TAVAKKAL QILA OLISH QOBILIYATI

TAFAKKUR TEZLIGIGA

EGALIK

ICHKI SEZGINING RIVOJLANGANLIGI

INNOVATSION QOBILIYATGA EGALIK

O‘ZIGA XOS (ORIGINAL) G‘OYALARNI

ILGARI SURA OLISH QOBILIYATI

YUKSAK BADIIY QADRIYATLARGA

EGALIK

25

Shaxsga xos kreativlik sifatlarining turlari

Pedagoglar kreativlik sifatlari bilan bir qatorda ijodiy faoliyatni

tashkil etishga layoqatlilikni ifodalovchi quyidagi malakalarga ham
ega bo‘lishlari zarur:

Pedagoglarda kreativ faoliyatni tashkil etishga imkon

beradigan malakalar guruhlari: bilishga oid (gnostik) malakalar;

-

loyihalash malakalari;

-

ijodiy-amaliy (konstruktiv) malakalar;

-

tadqiqotchilik malakalari;

-

muloqotga kiruvchanlik (kommunikativ) malakalari;

-

tashkilotchilik malakalari;

-

izchillikni ta’minlovchi (protsessual) malakalar;

-

texnik-texnologik malakalar

Quyida ushbu malakalar guruhlarining mohiyati

yoritiladi: Kreativ bilishga oid (gnostik) malakalar:

-

talabalarning yosh va individual xususiyatlari, jamoaning

ijtimoiy-psixologik o‘ziga xosligini inobatga olgan holda o‘quv-
tarbiyaviy vazifalarni aniq belgilash;

-

zamonaviy ta’lim talablaridan kelib chiqqan holda o‘quv-

tarbiya jarayonini didaktik, psixologik va metodik jihatdan

rejalashtirish va kreativ holatda tahlil qilish;

-

ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etishning kreativ shakl,

metod va vositalarni asosli ravishda tanlay olish;

-

talabalar tomonidan o‘quv dasturi talablaridan kelib chiqqan

holda materiallarni o‘zlashtirganlik natijalarini, o‘quvchilarning

tarbiyalanganlik, kreativlik darajasini aniqlay bilish;

-

talabalarning bilishga bo‘lgan qiziqish, ehtiyoj va faolliklarini

rivojlantirish bo‘yicha turli ko‘rinishdagi ishlarni olib borish;

-

darsda, darsdan tashqari sharoitlarda, to‘garak, klub yoki

jamiyatlarda turli tarbiyaviy ishlarni kreativ yondoshgan holda

olib borish;

-

talaba, ularning ota-onalari bilan individual ishlarni amalga

oshirish;

MAVJUD TAJRIBA VA BILIMLAR ASOSIDA YANGI QARORLARNI

QABUL QILISH

MALAKASI

26

-

talabada sog‘lom turmush kechirishga bo‘lgan ehtiyojni

shaxsiy va umumiy gigienaga amal qilish ko‘nikmalarini, birinchi
tibbiy yordam ko‘rsatish malakalarini shakllantirish;

-

ta’lim jarayonida turli ko‘rsatmali qurollar, zamonaviy texnik

vositalar, axborot va ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan

foydalanish;

-

didaktik material va ko‘rsatmali qurollarni ishlab chiqish;

-

ota-onalarni pedagogik bilimlar asoslari, bolalarning asosiy

yosh xususiyatlari, psixologik o‘ziga xosliklari, turli yosh
bosqichlarida farzandlar bilan ota-onalar o‘rtasida kechadigan

munosabatlar mohiyatidan kreativ xabardor qilish;

-

o‘z-o‘zini tahlil qilish, o‘z-o‘zini baholash va shaxsiy

faoliyatda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni tuzatish.

Loyihalash malakalari:

-

dars yoki tarbiyaviy tadbirlarning kreativ loyihalarini

yaratish;

-

dars yoki tarbiyaviy tadbirning texnologik xaritasini yaratish;

-

dars yoki tarbiyaviy tadbir mohiyatini bosqichma-bosqich

yoritish;

-

ta’limiy yoki tarbiyaviy faoliyat maqsadini aniq belgilash;

-

maqsadga mos keladigan vazifalarni aniqlash;

-

o‘quv materialining didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi

maqsadlarini bayon etish;

-

o‘quv yoki tarbiyaviy xarakterdagi material mazmunini

shakllantirish;

-

o‘quv yoki tarbiyaviy material mazmunini ochib beradigan

bir qancha ma’lumotlar o‘rtasidagi o‘zaro izchillikni ta’minlash;

-

talabalarni mustaqil fikrlashga rag‘batlantiruvchi savollar

tizimini ishlab chiqish;

-

dars yoki tarbiyaviy tadbirning metodik tuzilishini asoslash;

-

dars yoki tarbiyaviy tadbir jarayonida bajariladigan

pedagogik topshiriqlar tizimini aniqlash;

-

yangi materialni bayon etishda turli zamonaviy(kreativ)

yondashuvlarni qo‘llash;

-

muayyan izchillikka ega test topshiriqlarini ishlab chiqish;

-

talabalarning bilim darajasini tashxislash jarayonini asoslash;

-

talabalar

jamoasi hamda alohida talabaning

27

tarbiyalanganlik va rivojlang darajasini tashxislash jarayonini
asoslash.

Ijodiy-amaliy (konstruktiv) malakalar quyidagilar:

-

alohida-alohida ma’lumotlardan foydalangan holda yaxlit

o‘quv va tarbiyaviy xarakterdagi materialni shakllantirish;

-

o‘quv materialini turli rasm, surat, jadval, diagramma, model

va boshqalar bilan boyitish;

-

o‘ziga xos, orginal o‘quv materialini tayyorlash;

-

mustaqil ravishda yangi metodni asoslash;

-

o‘quv mashg‘uloti (dars) va tarbiya tadbir uchun ko‘rsatmali

qurollar to‘plamini yaratish;

-

dars yoki tarbiyaviy tadbirning texnologik pasporti, xaritasini

yaratish;

-

dars yoki tarbiyaviy tadbirda foydalanish uchun multimediya

materiallarini yaratish;

-

o‘quv materialining taqdimot variantini tayyorlash;

-

turli mavzulardagi tarbiyaviy tadbirlar uchun talabalarning

faol ishtirokida videoroliklar yaratish;

-

turli shakl va metodlarga asoslangan sinov topshiriqlari

(savol, topshiriq, masala, misol, mashq, test), baholash mezonlarini
ishlab chiqish;

-

nazorat ishlarini tashkil etishga ijodiy yondashish.

Tadqiqotchilik malakalari:

-

ilmiy izlanish olib borish metod va vositalarini tanlash;

-

manbalar bilan ishlash (nazariy tahlil, muhim ma’lumotni

topish, tezis, konspekt, referat, kartoteka bilan ishlash,
adabiyotlar ro‘yxatini tuzish);

-

nashr

manbalari va axborot texnologiyalari (Internet)

materiallari bilan tanishish;

-

anketa so‘rovini tashkil etish;

-

zamonaviy pedagogik muammolarni aniqlash, dolzarbligini

asoslash;

-

mavjud manbalar asosida muammoning ishlanganlik

darajasini o‘rganish;

-

pedagogik tajriba olib borish metodikasini ishlab chiqish;

-

uch (yoki to‘rt) bosqichli pedagogik tajribani ilmiy-metodik

tashkil etish;

28

-

ilmiy maqola, axborot va hisobot tayyorlash;

-

ilmiy maqolalarni nashrga tayyorlash;

-

pedagogik tajriba natijalarini umumlashtirish va tahlil qilish;

-

tahlil natijalarini matematik-statistik tahlil qilish;

-

statistik tahlil natijalariga ko‘ra xulosa chiqarish va ilmiy-

tavsiyalarni ilgari surish;

-

pedagogik tajriba natijalarini muhokama qilish (savollar

qo‘yish, shaxsiy fikrni bildirish, tanqidiy fikrlarni ayta olish,
amaliy takliflar berish)

Muloqotga kiruvchanlik (kommunikativ) malakalari:

-

talabalar, ota-onalar, ta’lim muassasasi rahbariyati,

hamkasblar bilan muloqotda turli shakl, metodlardan foydalanish;

-

pedagogik amaliyotning barcha ishtirokchilari bilan amaliy,

ishchanlik yoki shaxsiy munosabat o‘rnatish;

-

talabalarga ma’lumotlarni yetkazishning samarali yo‘l va

vositalarini topish;

-

topshiriqlar yuzasidan talabaning javobi yoki shaxsiy

fikrlarini tinglay bilish;

-

pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan nizolarning oldini

olish, bartaraf etish yoki rivojlantirish;

-

jamoa va turli bosqichdagi talabalar o‘rtasida o‘zaro

munosabatlarni mustahkamlash;

-

jamoada sog‘lom raqobatga asoslangan muhitni qaror

toptirish;

-

talabalarning faoliyatlarini rag‘batlantirish;

-

talaba javobidagi xato yoki xatti-harakatidagi kamchiliklarga

munosabat bildirish;

-

talabalar bilan ta’limiy hamkorlikka erishish.

Tashkilotchilik malakalari:

-

talabalarning o‘quv-bilish faoliyatini boshqarish;

-

talabalarda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish ko‘nikma,

malakalarini shakllantirish;

-

dars jarayonida vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va rejani samarali

bajarish;

-

talabalar bilan individual ishlarni tashkil etish;

-

guruh jamoasi bilan jamoaviy yoki guruhli ishlarni olib

borish;

29

-

talabalarda ta’lim muassasasi ichki tartib-qoidalariga rioya

etish ko‘nikmalarini shakllantirish;

-

talabalarga o‘quv va ijtimoiy topshiriqlarni berish;

-

o‘quvchilarning diqqatini boshqarish;

-

talabalar o‘rtasida bahs-munozara tashkil etish va uni

boshqarish;

-

darslarda o‘yin texnologiyalaridan foydalanish;

-

talabalarning o‘quv

faolliklarini oshirish,

ularning

mustaqilligini ta’minlash;

-

kichik

guruhlarni shakllantirish asosida topshiriqlar

bajarilishini ta’minlash;

-

talabalar bilan hamkorlikda tarbiyaviy ishlar ro‘yxatini ishlab

chiqish.

Izchillikni ta’minlovchi (protsesssual) malakalar:

-

o‘quv materiali mazmunini bayon qilishda nutqiy izchillikni

ta’minlash;

-

og‘zaki va yozma nutqni bayon qilishda o‘zaro izchillikni

qaror toptirish;

-

talabalarning mavjud bilimlari bilan yangi o‘zlashtiriladigan

bilimlar o‘rtasida muayyan izchillikni yuzaga keltirish;

-

talabalarning mavjud hayotiy qarashlarini yangi g‘oyalar

bilan boyitish;

-

darsda va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlaarda talabalarni

faol faoliyatga undovchi metodlardan foydalanishda muayyan

izchillikka erishish;

-

talabalar BKM darajasining DTS talablariga muvofiq

kelishida ma’lum izchillikka erishish;

-

guruh jamoasining ijtimoiy-psixologik holatini o‘rganish

metodlaridan foydalanishda pedagogik faoliyat izchilligini

ta’minlash;

-

talabalarning tarbiyalanganlik va rivojlanganlik darajasini

baholashda doimiy izchillikka erishish.

Texnik-texnologik malakalar:

-

ta’lim jarayoniga zamonaviy texnik vositalarini tatbiq etish;

-

dars jarayoni mazmunini texnologik pasport va

texnologiya xarita yordamida yoritish;

-

o‘quv materiali mazmunini yorituvchi slaydlarni tayyorlash;

30

Asosiy yo‘llar

Kreativ fikrlash ko‘nikmasini

shakllantirish

Amaliy kreativ harakat

ko‘nikmalarini rivojlantirish

Kreativ faoliyat jarayonlarni tashkil etish

Kreativ mahsulot (ishlanma)lardan

foydalanish

-

o‘quv mashg‘ulotlarini axborot

texnologiyalari, interfaol

metodlar yordamida tashkil etish;

-

ixtisoslik fani xususiyatidan kelib chiqqan

holda turli

texnik vositalardan foydalanish;

-

o‘quv materiallarini audio va video yozuvlari, taqdimot

asosida bayon qilish;

-

talabalarda o‘quv materialini mustahkamlash va o‘quv

topshiriqlarini berishda axborot texnologiyalarini qo‘llash;

-

kompyuter imkoniyatlaridan foydalanishga doir o‘quv

topshiriqlarini ishlab chiqish;

-

talabalarning BKMni baholashni kompyuter asosida tashkil

etish;

-

talabalarning bilim olganlik va tarbiyalanganlik darajalarini

tashxis qilishda kompyuter yordamiga tayanish va b.

2. Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirishning

samarali yo‘llari.

Aytib o‘tilganidek, barcha shaxslarda bo‘lgani

kabi

pedagoglara

ham

kreativlik

sifatlari

o‘z-o‘zidan

rivojlanmaydi. Shunga ko‘ra tadqiqotlarda shaxsda kreativlik
sifatlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishning bir qator yo‘llari

yoritiladi

. Patti Drepeau

13

tomonidan ham shaxsda kreativlik sifatlarini

muvaffaqiyatli rivojlantirishning to‘rtta yo‘li ko‘rsatilgan:

Kreativ sifatlarni rivojlantirish yo‘llari

Quyida mazkur yo‘llarning mohiyati xususida so‘z

yuritiladi.

1-yo‘l: Kreativ fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish.

Bunda

13

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem

soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – r. 9.

31

asosiy urg‘u

kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish asosiy e’tibor

markazida bo‘lib, talabalar fe’llar yordamida kreativ xarakterdagi
harakatlarning mohiyatini ifodalashga yo‘naltiriladi. Xususan,
o‘qituvchilar kreativ fikrlash ko‘nikmasini samarali shakllantirish

maqsadida talabalarga ularni fikrlashga undovchi savollar
tarkibida zarur fe’llarning bo‘lishiga e’tibor qaratiladi. Bu holat
misollar bilan tushuntirilsa, talabalardan “yurak va qon aylanish
tizimi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’riflab bering” mazmunidagi
nazorat savoli ularda kreativlikni shakllantirmaydi. Zero, savol

tarkibidagi “ta’riflab bering” tushunchasi o‘z mohiyatiga ko‘ra
“mavjud bilimlaringizni birma-bir aytib o‘ting” deyish bilan teng.

2-yo‘l:

Nazorat savollarini berishda talabalarni fikrlashga

undovchi so‘z

(fe’l)lardan foydalanish ularning kreativ fikrlashlarini

osonlashtiradi.

Shu

sababli

shaxsda

kreativ

sifatlarni

shakllantirishning birinchi yo‘liga ko‘ra pedagoglar turli, antiqa,
noan’anaviy hamda puxta javobni berishga majbur qiluvchi so‘z
(fe’l)lardan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir.

M: “bog‘liqlikni toping”, “yarating”, “bashorat qiling”, “fikrni

mantiqan bayon eting”, “tasavvur qiling” kabi so‘z (fe’l)lardan
foydalanish amaliy jihatdan samarali sanaladi.

Agarda pedagog talabalardan “yurak va qon aylanish tizimi

o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’riflab berish”ni talab qilish o‘rniga,

“yurak va qon aylanish tizimi o‘rtasidagi bog‘liqlikning barcha
turlarini keltirish”ni so‘rashi lozim. Natijada talabalar ham mavjud
bilimlarni umumlashtirish, ham yangi fikr va g‘oyalarni ilgari
surish imkoniyatiga ega bo‘ladi.dz

Pedagoglar birinchi yo‘lni qo‘llash – talabalarda kreativlik

ko‘nikmasini shakllantirishda yosh o‘qituvchilarning “Kreativlik
xaritasi”dan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir.

3-yo‘l:

Amaliy

kreativ

fikrlash

ko‘nikmalarini

rivojlantirish.

Pedagoglar

talabalarda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish va

rivojlantirishda ko‘rsatmali metod va usullardan foydalanadi. Bu
o‘rinda savollardan foydalanish faqat qisqa muddatda yordam
berishi mumkin, biroq talabalarda interfaollik va kirishimlilikni

32

rivojlantirmaydi.

Patti Drepeau o‘z asarida bir qator talabalarda interfaollik va

kreativ fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali bo‘lgan
yo‘l va metodlarni keltirib o‘tadi. Xususan:

-

Veb-saytlar bilan ishlash;

-

vizuallashtirish;

-

barcha nuqtai nazarlarni inobatga olish;

-

muhim g‘oyalarni turli vaziyatlarda va o‘rinli qo‘llash (g‘oyani

boshqa sharoitga ko‘chirish – transformatsiya);

-

ramziylashtirish kabi yo‘llar;

-

“Aqliy hujum”;

- “Keys-stadi” kabi metodlar

15

4-yo‘l: Kreativ faoliyat jarayonlarni tashkil etish.

Mazkur

yo‘l talabalarni

muammoni yechish va innovatsion g‘oyalarni ilgari surish

jarayonida kreativ, ijodiy fikrlashga urg‘u beradi. Mazkur
jarayonlarda kreativ metod va usullar faol qo‘llanilmasa-da,
kreativ fikrlash yuz beradi. M: “Yurak va qon aylanishi tizimi
o‘rtasidagi bog‘liqlikni topish” (Isaksen & Treffinger, 1985).

Topshiriqni bajarar ekan, talabalar odamning qon aylanishi tizimi
bilan bog‘liq turli muammolarni tahlil qiladi. Natijada ushbu
jarayonda ko‘p tomonlama fikrlash, mushohada yuritish ro‘y
beradi.

5-yo‘l: Kreativ mahsulot (ishlanma)lardan foydalanish.

Bu

yo‘lni tutishda

pedagog talabalarga “Odamning qon aylanish tizimi”

mavzusida Power Point dasturi yoki mulьtimediya yordamida
taqdimotni yaratish topshirig‘ini berishi mumkin. Taqdimotni
tayyorlash jarayonida talabalarda kreativ fikrlash ko‘nikmalari

faol rivojlanadi.

Talabalar o‘zlarining kreativ fikrlash qobiliyatlarini qulay

muhitda to‘la namoyon qilishlari mumkin. Agar talabalarda
muvaffaqiyatsizlikka uchrash qo‘rquv hissi mavjud bo‘lsa, fikrni
noto‘g‘ri ifodalashdan hadiksirasalar, tanqidga uchrasalar bunday

vaziyatda ularda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini samarali
shakllantirish yoki rivojlantirish mumkin bo‘lmaydi. Talabalarda
kreativlikni odatga aylantirish orqaligina kreativ fikrlash

33

ko‘nikmasini muvaffaqiyatli shakllantirish mumkin.

Bu jarayonda ular tomonidan mavzu mazmunining puxta

anglanishi va kreativ fikrlash ko‘nikmalarini baholashda
qo‘llaniladigan metod va vositalar muhim ahamiyat kasb etadi

14

.

Nima deb o‘ylaysiz: oliy ta’lim muassasalarida talabalarni

kreativ fikrlashga undash jarayonida mazkur yo‘llardan qay
tartibda foydalanish kutilgan natijalarni kafolatlaydi. Bu o‘rinda

Patti Drapeau

quyidagi maslahatni beradi: “Bir manzildan

ikkinchi manzilga borish uchun biz ikki va undan ko‘p
yo‘nalishlarni bosib o‘tamiz”

15

. Bu fikr quyida bildiriladigan

ko‘rsatmalarga ham taalluqlidir. O‘qituvchi dars jarayonida bir
yoki bir nechta (yuqorida keltirigan) yo‘llardan foydalanishi
mumkin.

O‘qituvchi

kreativ

fikrlash

ko‘nikmalarini

shakllantiruvchi yo‘llarni (1-yo‘l) qo‘llashga qaror qilsa, u bevosita
kreativ muammolarni hal etish (3-yo‘l) ustida ish olib borayotgan

talabalarni

kreativ

fikrlash

strategiyalari

(2-yo‘l)dan

foydalanishga ham samarali jalb etadi. Dars esa kreativ
mahsulotni (4-yo‘l) ishlab chiqish bilan yakunlanadi. Kreativ
fikrlash jarayonining mohiyatini yorituvchi xarita o‘qituvchilarga

dars jarayonida namoyon bo‘ladigan kreativlik darajasi, turini
aniqlashga yordam beradi”

16

. Ko‘p holatlarda o‘qituvchilar hamda

talabalarning o‘zlari ham shunday savolga duch kelishadi: kreativ
fikrlash jarayonining odat sifatida namoyon bo‘lishiga erishish
mumkinmi? Bu o‘rinda Patti Drapeau shunday fikrlarni ilgari

suradi: “Miya tadqiqotlari kreativ fikrlash ko‘nikmasini
rivojlantirish usullari va uni qanday qilib odatga aylantirish
mumkinligini tushunish imkonini beradi. Kreativlik miyaning old
(g‘oyalar yuzaga keladigan) va chekka (tahlil qilish) sohalarining
o‘zaro muvofiqlikda ishlashi va dopamin (kishining o‘zini yaxshi

his etishiga yordam beruvchi) moddasining ishlab chiqarilishi
natijasida ro‘y beradi. Ta’lim olish miyada kichik burmalarining
paydo bo‘lishiga olib keladi hamda miyaning faol ishlashi
natijasida bu jarayon kuchayadi. Inson miyasi obraz, bashorat, his-
tuyg‘u, emotsiya va ma’noga boy ma’lumotlar olishni ma’qul

14

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and

problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – r. 8-10.

15

O‘sha asar. – 10-bet..

16

O‘sha asar. – 12-bet

34

ko‘radi. “Agarda ma’lumot hech qanday hissiyot va fikriy
jarayonlardan holi bo‘lsa, u miyada saqlanmaydi” (Willis, 2006, p.
44). Biroq, kreativ fikrlash miyada uning “ta’lim olish va o‘rganish
metodlariga zid bo‘lgan” yangi usullarni qo‘llash va noan’anaviy,
orginal g‘oyalarning ishlab chiqilishini taqozo etadi (DiSalvo,

2011, 1-bob). Kreativ fikrlash ko‘nikmasini mashq qildirish
natijasida talabalar faqatgina o‘rnatilgan aloqalarga tayanibgina
qolmay, balki miyada yangi, ma’noga boy aloqalarni o‘rnatish,
yangi g‘oyalarni ishlab chiqish va yangicha fikrlashga moyil
bo‘ladilar. Doimiy ravishda olib borilgan mashqlar natijasida

yangicha kreativ fikrlash odatiy va avtomatik xarakterga ega
bo‘ladi. Inson miyasi doimo to‘g‘ri ishlashga odatlangan, ya’ni
miya uchun faqat birgina to‘g‘ri javob mavjud bo‘ladi. Vaholanki,
bu kreativlik emas. Kreativlik – talabalarning o‘z qarashlarini
himoya qilish jarayonida barcha javoblar to‘g‘ri bo‘lishi mumkin

degani. Kreativlik muhitiga singib ketish sanaladi. Shu sababli
kreativ fikrlashni odatga aylantirish uchun talabalar mazkur
jarayonga ishonch bilan qaray olishlari lozim. Talabalar kreativlik
rag‘batlantirilsa va samimiy muhit yaratilsagina, kreativ fikrlashni

odatga aylantira oladilar. Kreativ muhitda o‘qituvchi va talabalar
boshqalarga nisbatan samimiy munosabatda bo‘lishni va ularning
fikr mulohazalarini hurmat qilishni o‘rganadilar. Xato qilishdan
yoki muvaffaqiyatsizlikka uchrashdan qo‘rqish, haddan tashqari
baxolarga e’tibor qaratish, boshqalardan ajralib turish,

mensimaslik va tanqidga uchrashdan, kamsitilishdan qo‘rqish
xissi mavjud talabalarda kreativlik odatga aylanmaydi.
Kreativlikni odatga aylantirish, talabalarning o‘qishdagi
muvafaqqiyat va o‘z- o‘ziga bo‘lgan hurmatni oshirish faqatgina
kreativ fikrlashni muvofiq ravishda qo‘llash orqali va sog‘lom

muhitdagina erishish mumkin”

17

.

Xorijlik pedagoglar, xususan, Patti Drapeauning fikricha, bir

shaxsning, ayniqsa, o‘qituvchining kreativligi boshqa (talaba)larni
ijodiy jarayonni tashkil etishga ruhlantiradi.“Kreativlik yuqumlilik
xususiyatiga egadir; kreativ bo‘lish uchun kishi ko‘proq kreativ

insonlar bilan muloqot qilishi va hamisha izlanishda bo‘lishi lozim.
Har qanday ko‘nikmani shakllantirish mumkin bo‘lganiday,

17

O‘sha asar. – 12-13-betlar.

35

kreativ fikrlash qobiliyati yoki ko‘nikmasini ham rivojlantirish
mumkin. Bu talabalarga ham taalluqli bo‘lib, kreativlik ustida
ishlash talabalarga noodatiy tarzda fikrlashga yordam beradi.
Biroq, talabalarni ruhlantirish va kreativ bo‘lishga undash
o‘qituvchining qay darajada malakali ekanligiga bog‘liq. Kreativlik

bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar va kreativlik nazariyachilarining
ishlari talabalarda kreativlik ko‘nikmasini shakllantirishda
qo‘llanma sifatida xizmat qiladi (2.1-jadval). Bu auditoriyadagi
muhit, talabalarda fikrlash tarzining shakllanishi, o‘qituvchining
yondashuv va strategiyalari elementlarini o‘z ichiga oladi”

18

.

2.1-jadval. Talabalarda kreativlikni shakllantirish

19

Talabalarda kreativlikni shakllantirish

Talabalarni ...

-

qiziqarli;

-

murakkab vazifalar;

-

aniq maqsad va vaqt bilan ta’minlash

Talabalarga ...

-

kreativlik muvozanatsizlik hissini yuzaga

keltirishini anglatish;

-

bezovtalik va qo‘rquv hissidan xalos bo‘lishga

yordam berish;

-

kreativ fikrlash ko‘nikmalarini boshqa

ko‘nikmalar bilan rivojlantirishga yordam berish;

-

“qutqarib” qolish emas, balki yo‘l-

-

yo‘riq ko‘rsatish

Talabalarni ...

-

suhbatlar orqali rag‘batlantirish;

-

konstruktiv sharhlar bilan ta’minlash;

-

yangi ko‘rsatmalar bilan tanishtirib borish

Talabalar ...

-

o‘zlarida kreativlikning boshqa turlarini ham

rivojlantira olishlari;

-

guruhda ishlay olishlari;

-

hissiy jihatdan erkin va ijobiy fikrlarga ega

bo‘lishlari uchun poydevor bo‘ladigan muhitni
yaratish

18

O‘sha asar. – 14-bet.

19

O‘sha asar. – 15-bet

36

Talabalarda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda

o‘qituvchi alohida o‘rin tutadi. Bu jarayonda “o‘qituvchining roli
auditoriyada kreativlik muhitini yaratishdan iborat. Pannels va
Klakstonlar (2008) qayd etganlaridek, muhit (auitoriya haqida
gap ketganida maqsad va vazifalar) kreativlikni shakllantirishga

ta’sir etadi, boshqa tadqiqotchi Pirtoning (2004) fikricha esa,
kreativlik tavakkal qilishni talab etadi. Vaholanki, o‘qituvchi sinfda
talabalar o‘zini erkin seza oladigan va o‘z fikrlari

,

g‘oyalari bilan

bo‘lisha oladigan muhit yaratishi lozim. Talabalar kreativlik sinf
xonasida o‘z g‘oya va fikrlarini turli yo‘llar bilan ifoda etishlari

mumkin va ular buni qadrlamoqlari lozim. Talabalar miyada yuz
berayotgan jarayonlarni yanada faollashtirish uchun o‘rnatilgan
qonun qoidalar, standartlardan chetga chiqib, turli savollar
berishda erkin harakat qilishlari kerak. O‘qituvchi talabalardagi
kreativlikni noodatiy g‘oyalarni o‘rtaga tashlash va ularni verbal

va noverbal tarzda rag‘batlantirish orqali qo‘llab-quvvatlaydi.
O‘qituvchining talabalar berayotgan kreativ g‘oyalariga nisbatan
to‘g‘ri munosabati ularning mumkin bo‘lgan va mumkin
bo‘lmagan shartlarni anglashida muhim ahamiyatga ega. Mazkur

elementlarning barchasi o‘qituvchi-talaba munosabatining muhim
qismi bo‘lib, talabalar muvaffaqiyatini ta’minlaydi

(Hattie,

2011)”

20

.

Muayyan omillar pedagoglarda kreativlik sifatlari, malakalarini

rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli pedagogik jarayonda

o‘qituvchilar ushbu omillarni bartaraf etishga e’tibor qaratishlari
lozim. Quyidagi omillar shaxsda kreativlikni rivojlantirishga
to‘sqinlik qiladi:

1)

o‘zini tavakkaldan olib qochish;

2)

fikrlash va xatti-harakatlarda qo‘pollikka yo‘l qo‘yish;

3)

shaxs fantaziyasi va tasavvurining yuqori baholanmasligi;

4)

boshqalarga tobe bo‘lish;

5)

har qanday holatda ham faqat yutuqni o‘ylash

“Kreativ muhitda o‘qituvchi talabalar diqqat-e’tiborini jalb

etish maqsadida biror bir yangilikdan foydalanadi. Qiziquvchanlik

va shubhani uyg‘otuvchi ma’lumot talabalarni o‘ziga jalb etib,
ularda o‘qishga bo‘lgan intilishni kuchaytiradi (Koutstaal, 1997;

20

O‘sha asar. – 15-bet.

37

Willis, 2006). Olib borilgan miya taqiqotlari shuni ko‘rsatdiki,
yangilik hamisha miyani faollashtiradi.

O‘qituvchi talabalarni yangi ma’lumot va manbalar bilan

ta’minlaganda yoki yangi strategiyalarni qo‘llaganda, miya
“uyg‘onadi” va e’tibor qaratadi. Masalan,biror bir adabiy asar

qahramoni yoki tarixiy shaxsga o‘xshab kiyinish, tarixiy
buyum yoki zamonaviy predmetlardan foydalanish, musiqa
eshittirish, latifalar aytish, sinf xonasidagi jihozlar o‘rnini
almashtirish, o‘yinlar o‘ynash (bu o‘rta maktab o‘quvchilari va oliy
ta’lim muassasalari talabalariga ham birdek taalluqli), dars

shaklini o‘zgartirish. Kreativ muhitda o‘qituvchi talabalarga tez-
tez tanlash imkonini beradi. Tanlov kreativlikni shakllantirishda
muhimdir (Sprenger, 2010) va u talabalarni ruhlantirib, ularga
o‘qishni nazorat qilish imkonini beribgina qolmay, balki huquq va
imkoniyatlarini kengaytiradi. Tanlov huquqi nafaqat o‘qituvchi-

talaba munosabatini yaxshilash, balki har ikki tarafning ham
individualligini ifodalashga zamin yaratadi (Deci, 1995). Tanlov
huquqi faqat bir tomonlama bo‘lishi ham mumkin, ya’ni tanlov
talaba tomonidan mustaqil ravishda amalga oshirilishi va yakuniy

natija ikki yoki undan ko‘p shaklda taqdim etilishi mumkin”

21

Oliy ta’lim muassasalarida ham o‘qituvchilar talabalarda

kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishda
ularning jamoa bo‘lib, kichik yoki katta guruhlarda ishlashlari uchun
zarur shart-sharoitni yaratib bera olishlari zarur. Zero, katta va

kichik guruhlarda ishlash jarayonida bildirilgan har qanday fikrni
kreativ jihatdan rivojlantirish imkoniyati yuzaga keladi.

“O‘qituvchi

kreativlik darslarida jamoa tuyg‘usining

ahamiyatini anglagan holda, doimiy ravishda guruhlarni o‘zgartirib,
talabalarda jamoa bo‘lib ishlash, boshqalar qobiliyati va

mahoratini hurmat qilish ko‘nikmasi shakllantiradi. Vaholanki,
yakka tartibda ishlash ma’lum vaziyatlarda samara bersa,
kreativlik darslarida kichik guruhlarda ishlash maqsadga
muvofiqdir, chunki kreativlik ko‘nikmasi ijtimoiy fenomendir
(Farrell, 2001; John-Steiner, 2000; Sawer, 2003, 2006); Soyerning

fikriga ko‘ra, kreativ qarashlar jamoa bo‘lib ishlash jarayonida va
kreativ hamkorlik natijasida shakllanadi (Sawer, 2006a, p. 42).

21

O‘sha asar

38

O‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lish mezonlari:



talabalarni

ma’lum sohadagi qobiliyatlariga

ko‘ra kichik

guruhlarga bo‘lish; talabalarni bunday qobiliyatiga ko‘ra bo‘lish
aslo kreativ fikrlash ko‘nikmasiga bog‘liq bo‘lmasligi lozim. Bunday
guruhlarda talabalar erkin harakat qila olishlari va vaqti kelsa

boshqa guruhga o‘tishga tayyor bo‘lishlari lozim;



hamkorlik guruhlari

talabalarning qiziqishlari asosida

tashkil etiladi; bunday guruhlar turli bilim va qobiliyat darajasiga
ega talabalardan iborat bo‘lishi ham mumkin. Ko‘p hollarda bunday
guruhdagi talabalar ma’lum bir rol, ya’ni mas’uliyatni o‘z

yelkalariga oladilar. Mazkur guruhni shakllantirishda asosiy e’tibor
talabaning kognitiv xohish-istaklariga emas, balki uning ilmiy va
ijtimoiy bilimiga beriladi;



moslashuvchan

guruhlar

talabalarning

individual

ehtiyojlari, qiziqishlari va xohish-istaklari asosida tashki etiladi.

Guruhning qiziqishlari o‘zgarsa, shunga ko‘ra uning a’zolari ham
o‘zgaradi.

Bunday

guruh

talabalarda

moslashuvchanlik

ko‘nikmasini shakllantiradi.

O‘qituvchi talabalar muvafaqqiyatga erishishlari uchun ularni

qiziqarli, murakkab vazifalar va aniq maqsad va vaqt bilan
ta’minlaydi. Ma’lum vazifani bajarish jarayonida talabalar ishga
“berilib” ketishlari sababli ular vaqt tushunchasini unutib
qo‘yadilar. Vaholanki, talabalar maktab sharoitida kamdan-kam
bunday holatga tushsalar-da, o‘qituvchilar bunday muhitni

yaratishga intilishlari lozim”

22

.

3. Pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar va

tamoyillar.

Talabalarni kreativ fikrlashga o‘rgatish, ularda kreativ

tafakkurni shakllantira olish uchun, avvalo, o‘qituvchining o‘zi
kreativ, ijodkor shaxs bo‘lishi zarur. Bordi-yu, uning o‘zi kreativlik

sifatlariga ega bo‘lmasa, u holda qanday qilib, talabalarni kreativ
fikrlashga rag‘batlantira oladi. Chiqariladigan yagona xulosa
quyidagicha: o‘qituvchining o‘zi kreativ, ijodkor bo‘lsagina,
talabalar ham shunday bo‘la oladi.

O‘qituvchining ijodkor va kreativ bo‘lishi yoki bo‘lmasligi

emas, balki darslarni ijodkorlik, kreativlik ruhida tashkil etishi,
yangi g‘oyalarni ta’lim jarayonida sinab ko‘rishga intilishi zarur.

22

O‘sha asar. – 16-17-betlar

39

Darslarda o‘qituvchi “kreativlik yo‘l xaritasi”ga ko‘ra quyidagi 4 ta
yo‘nalish bo‘yicha harakatlanadi va ulardagi harakatlar
pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar (Patti Drepreau)
sanaladi: 1) ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini namoyon etish; 2)
talabalarni o‘quv fanlarini qiziqish bilan o‘zlashtirishga

rag‘batlantiruvchi strategiyalardan foydalana olish; 3) innovatsion
yondashuv va pedagogik masalalarning yechimini topishga
kreativ yondashish; 4) kutiladigan natija.

23

Pedagogning kreativlik potensiali ko‘p darajali jarayon va u

quyidagi tamoyillarga tayanadi:

5.

Kreativ ko‘nikmalar va talabalarda kreativ ko‘nikmalarni

shakllantirish jarayonining mohiyati.

“Kreativlik otasi” nomi bilan mashhur Pol Torrans to‘rtta kreativlik
ko‘nikmasini aniqlagan (1987). Uning olib borgan tadqiqotlari
shundan dalolat beradiki, mazkur kreativ ko‘nikmalarni

shakllantirish va ularni baholash mumkin (7-bob):

1.

Ravonlik

. Ko‘plab g‘oyalarni o‘ylab topish ko‘nikmasi ko‘p

degan so‘zga asoslanadi.

2.

Moslashuvchanlik

.

Turli

g‘oyalarni

o‘ylab

topish

ko‘nikmasi o ‘zgartirish degan so‘zga asoslanadi.

3.

O‘ziga xoslik

. Boshqalarga o‘xshamagan, ajralib turuvchi

g‘oyani o‘ylab topish ko‘nikmasi noyob degan so‘zga asoslanadi.

4.

Yаratuvchanlik.

G‘oyalarni kengaytirish ko‘nikmasi

qo‘shish degan so‘zga asoslanadi.

Kreativlik darslarida talabalardan ajoyib g‘oyalarni o‘ylab

topish (o‘ziga xoslik); ularni kengaytirish (ishlab chiqish); yoki
boshqa g‘oyalar bilan solishtirish va ulardagi bog‘liqlikni topish
(moslashuvchanlik) talab etilganda, mazkur ko‘nikmalar bir-biri
bilan kesishadi.

Ravonlik

Kreativ ravonlikning asosiy maqsadi talabalarda bir emas,

balki bir nechta g‘oyalarni o‘rtaga tashlash ko‘nikmasini
shakllantirishdan iborat. Son asosiy maqsaddir; bir qator g‘oyalar
ichidan bir yoki undan ko‘p maqbulini topishimiz mumkin. Ko‘p

23

O‘sha asar. – 22-25-betlar.

27

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and

problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. –188

40

hollarda

o‘qituvchilar

talabalarda

ravonlik

ko‘nikmasini

shakllantirish uchun “aqliy hujum” strategiyasidan foydalanadilar.
Bu mashq og‘zaki yoki yozma (g‘oyalarni qog‘ozga yozib, keyingi
talabaga qo‘shimcha g‘oyalar kiritish uchun uzatishi lozim) tarzda
bajarilishi mumkin. “To‘xta va boshla” mazmundagi “Aqliy hujum”

mashqida talabalar g‘oyalarni o‘rtaga tashlab, ularni tahlil
qiladilar va baholaydilar, so‘ng bu yana bir bor qaytariladi.
Talabalar bu mashqda yaxshi natijalarga erishsalar, ulardagi
kreativlik ko‘nikmasi erkin va ravon fikrlash ko‘nikmasi bilan
chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Agarda aksi bo‘lsa, doimiy mashq va

tajriba yordamida yaxshi natijalarga erishi mumkin. O‘qituvchi
mazkur mashqni bajarishda qiyinchilikka uchragan talabalarni
kuzatishi tabiiy. Faqatgina yuzaki ma’lumotga ega bo‘lgan
talabalar cheklangan bilimga ega bo‘lganliklari sababli turli va
qiziqarli g‘oyalarni o‘ylab topishda qiynaladilar. Ba’zi hollarda esa,

yetarlicha ma’lumot va bilimga ega talabalar ham mazkur mashqni
bajarishda qiyinchilikka uchrashlari mumkin. Bunday vaziyatda
o‘qituvchi

quyidagi

strategiyalardan

foydalangan

holda

talabalarga yordam berishi mumkin:



Sinfda talabalarga ruh bag‘ishlovchi muhitni yaratish.

O‘qituvchi talabalarga sinfdagi barcha buyumlar, jihoz, deraza va
devorga osilgan rasm, jadval, sxemalarga e’tibor qaratishni va
ularga sinchiklab qarashni so‘raydi. Sinfdagi barcha narsalar
talabalarda qanday g‘oyalarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.

Ularga bu jihoz va buyumlar nimalarni eslatdi yoki qanday
ma’lumot bilan bog‘liqligi bor? Masalan, agarda talabalar sunami
haqida “aqliy hujum” mashqini bajarayotgan bo‘lsalar, tashqarida
nur sochib turgan quyosh ularga sunami quyoshli kunda ro‘y
berishini eslatishi mumkin. Yangi g‘oyalarni o‘ylab topishda

talabalar qiziqishlaridan foydalanish. “Aqliy hujum” mashqi ma’lum
bir adabiy asar haqida bo‘lsa, asar qahramonlari xarakteri va
ularning xatti-haraktlarini ular yoqtirgan asar qahramonlari,
televizion ko‘rsatuv ijodkorlari yoki mashhur sportchilarning fe’l-
atvori va xatti-harakatlari bilan solishtirishlari mumkin.

Talabalar kreativlikda ravonlik va erkinlikka erishmasalar,

mashq va darslar jarayonida ularning miyasiga birinchi kelgan
g‘oyagagina tayanib qoladilar, vaholanki bunday g‘oya

41

boshqalarning g‘oyasida ajralib turmaydi va talabaning keng
fikrlashidan dalolat bermaydi. Qolaversa, muammoning yechimini
topishda qancha ko‘p g‘oya topilsa, to‘g‘ri javob yoki variantni
tanlash imkoniyati shuncha katta bo‘ladi. Masalan, tarix darsi
jarayonida yevropalik bosqinchilar Amerika mintaqasiga ilk bor

qadam qo‘yganda, ular topgan birinchi narsa “kompyuter” degan
javob ham noto‘g‘ri bo‘lar edi; javoblar berilayotgan savollar
doirasida bo‘lishi lozim. Savol qancha ko‘p detallarni o‘z ichiga olsa,
talabalar ham muvofiq ravishda javob topishga harakat qiladilar.

Moslashuvchanlik

O‘quvchilar keng fikr yurita olsalar, vaziyat va muammoga ham

bir

qancha

va

turli

yechim

topadilar.

Talabalarda

moslashuvchanlikni ular turli nuqtai nazar va fikrlarni inobatga
olganlari va ularni tahlil qilganlarida, turli fikrlarni bir-biri bilan

solishtirganda va ularning o‘xshash va farqli tomonlarini
topganlarida va nihoyat muvafaqqiyatga erishib, yaxshi natijalar
ko‘rsatayotganlarida kuzatish mumkin.

Moslashuvchan bo‘lish uchun talabalar ma’lumotning faqat

yuzaki qismini emas, balki uning chuqur mohiyatini anglab
yetishlari lozim. Moslashuvchanlik ko‘nikmasini shakllantirishda
talabalar amaliyot bilan ta’minlansa va ularga yo‘l- yo‘riq
ko‘rsatilsa, kelgusida turli g‘oyalarni topishda bu kuchli stimul
bo‘lib xizmat qiladi.

Agarda talaba ko‘plab g‘oyalar topgan bo‘lsa, u

moslashuvchanlikni emas, balki ravon fikrlashni namoyon
qilmoqda, chunki bunda barcha e’tibor bitta yoki bir turdagi
javoblarga qaratiladi. Talabalarda moslashuvchalik ko‘nikmasini
shakllantirishda soni jihatdan ko‘p emas, balki turli mazmundagi

g‘oyalarni topish kerakligini alohida ta’kidlab o‘tish lozim.

Muammoning mazmunini chuqur anglagan holda ham,

talabalar turli g‘oyalarni topishda qiynaladilar yoki umuman
bunga qodir bo‘lmaydilar. Bu esa, o‘z o‘rnida, ularda
moslashuvchanlik ko‘nikmasini shakllantirish kerakligidan dalolat

beradi.

Tajriba va doimiy mashq yordam bersa-da, o‘qituvchi

talabalarga murabbiy sifatida turli strategiyalardan foydalanishni

42

o‘rgatishi kerak. Talabalarga turli g‘oyalar turli toifa
(kategoriyalar)ga bo‘linishini anglashida yordam berish mumkin.
Masalan, “hayvonlar” kategoriyasiga talabalar hayvonlar
nomlarini keltiradilar. Birozdan so‘ng, “taomlar” kategoriyasiga
talabalar avval milliy keyin boshqa xalqlar taomlari ro‘yxatini

tuzadilar. Mashq shu yo‘sinda davom etadi. Bu talabalar bir
kategoriya, ya’ni bir fikrdan ikkinchisiga o‘tish va unga tezda
moslashish ko‘nikmasini o‘zlashtirmaguncha davom etadi.
Talabalarda

bunday

ko‘nikma

shakllangach,

ulardan

moslashuvchanlik bilan fikrlashni talab qilish mumkin. Masalan,

“Agarda Zolushka yetim va kambag‘al bo‘lmaganida, voqealar
rivoji qanday tus olgan bo‘lardi?” va “Janubiy shtatlar fuqarolik
urushi davrida qanday strategiyani qo‘llanganda, urushda g‘olib
bo‘lardi?”. Turli kategoriyalarga mansub savollar talabalarda
moslashuvchanlik ko‘nikmasini rivojlantiradi.

Talabalarni birgina kategoriyada “qotib” qolishini oldini olish

uchun majburiy solishtirish strategiyasini qo‘llash mumkin.
Masalan, o‘qituvchi “intilganga tole yor” shiori Zolushka voqeasi
yoki matematik tenglama, “perpettium mobile”, ya’ni abadiy

g‘ildirakka nisbatan qanday qo‘llanilishi mumkinligi haqida
so‘rashi mumkin.

Mazkur strategiya moslashuvchanlik bilan fikrlash orqali

voqealar va tushunchalar o‘rtasida bog‘liqliklarni topishga
yordam beradi. Ko‘p yillar avval Aleks Osborn moslashuvchanlik

bilan fikrlashni kuchaytiruvchi savollar toifasini tuzib chiqqan
(1963). Eberlening 1971-yilda ishlab chiqqan SCAMPER
mnemonik sxemasi substitute (almashtirmoq/o‘zgartirmoq),
combine

(birlashtirmoq),adapt

(moslashtirmoq),

modify

(o‘zgartirmoq/boshqa shakl bermoq),

maximize/minimize

(maksimallashtirmoq/minimallashtirmoq), put to other uses
(boshqa soha/usulda qo‘llash), eliminate (oldini olmoq) va
rearrange (qo‘llanilishini o‘zgartirish) kabi tushunchalar asosida
ishlab chiqilgan. 2.2-jadval 4-sinf o‘qituvchisi

SCAMPER

mnemonik sxemasidan talabalarda moslashuvchan fikrlashni

rivojlantirishda istiqomat qilayotgan shahri, tuman, mahallasining
ramzi yoki iqtisodiyot, sanoat, oziq-ovqat sohasiga tegishli
ma’lumotlarni va aynan Mayn shahrining ramzi bo‘lgan mashhur

43

olmali pirogidan o‘quvchilar e’tiborini tortishda foydalanganini
ko‘rsatadi. O‘quvchilar mnemonik sxemadan foydalangan holda
agarda mashhur olmali pirogni pishirishda shokoladdan
foydalanilsa va pishirish jarayonida pirogning tarkibi yoki shakli
o‘zgartirilsa, qanday natijaga olib kelishi va qanday qilib bu

shokoladli pirogni Mayn shahrining mashhur pirogiga aylantirish
mumkinligini tahlil qiladilar”

24

.

2.2-jadval. SCAMPER strategiyasini qo‘llash asosida kreativ

fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirish

25

SCAMPER mnemonik sxemasidan moslashuvchan fikrlash

ko‘nikmasini shakllantirishda foydalanish

SCAMPER

Savollar

Vazifalar

Substitute(almashtir

moq/o‘zgartirmoq)

Agar shokoladning o‘rniga

vanilladan

foydalanilsa,

qanday pirog hosil bo‘ladi?

Variantlar ro‘yxatini

tuzing va undan birini
tanlab olib, rasmini

chizing

Combine

(birlashtirmoq)

Agar shokoladli pirog

qaymoqli krem bilan

bezatilsa, qanday ta’mga

ega bo‘ladi?

Variantlar

ro‘yxatini tuzing va undan

birini tanlab olib, rasmini

chizing.

Adapt

(moslashtirmoq)

Yumaloq pirog shaklini

qanday o‘zgartirish
mumkin?

Variantlar

ro‘yxatini tuzing

va undan birini

tanlab olib, uni

Maximize/minimize

(maksimallashtirmo

q/

minimallashtirmoq)

Pirogning eng

kichik/katta bo‘lagi

qanday shaklga ega?

Variantlar ro‘yxatini

tuzing va undan birini

tanlab olib, uni

ta’riflang.

Put to other

uses (boshqa

soha/usulda

qo‘llash)

Shokoladli pirog bilan

yana nimalar qilish

mumkin?

Variantlar ro‘yxatini

tuzing.

Eliminate (oldini

olmoq)

Shokoladli pirogga

shakar solish esdan

Variantlar

ro‘yxatini tuzing.

24

O‘sha asar. – 18-21-betlar.

25

O‘sha asar. – 21-bet.

44

chiqqanda nima bo‘lar edi?

Rearrange

(qo‘llanilishini

o‘zgartirish)

Shokoladli pirogni insonlar

taom o‘rnida iste’mol

qilsalar qanday natijaga
olib kelar edi?

Variantlar ro‘yxatini

tuzing

O‘ziga xoslik

O‘ziga xoslik noodatiy g‘oyalar o‘ylab topish ko‘nikmasidir.

O‘quvchilar o‘zlarida avval moslashuvchanlik va ravonlik
ko‘nikmalarini shakllantirib, so‘ng noodatiy, original g‘oyalarni
kashf etish ko‘nikmasini hosil qilishlari lozim. Ravon fikrlash
ko‘nikmasi o‘quvchilarda originallikni rivojlantirishda boshlang‘ich
va asos soluvchi qadam bo‘lib xizmat qiladi; agarda talaba ko‘p

g‘oyalarni o‘rtaga tashlasa, ulardan bir yoki ikkitasi, albatta,
boshqa talabaning g‘oyasi ham bo‘ladi (Simonton, 1999).
Moslashuvchan fikrlash o‘quvchilarga ularning har bir g‘oyalari bir-
biridan farqlanishini ko‘rish va anglash imkonini beradi; ularning
orasida hammasidan ajralib turuvchi g‘oya bo‘lsa, demak ana

shunisi original (o‘ziga xos) g‘oya hisoblanadi.

Talabalar original g‘oya kontekstdan kelib chiqishi lozimligini

anglashlari lozim. G‘oya bir dars jarayonida, birgina sharoitlar va
bir vaqt oralig‘ida taqdim etilishi lozim. Talabalarda ravon fikrlash
va moslashuvchanlik ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonida

o‘ziga xos tarzda (original) fikrlash to‘g‘risida ham ma’lumot berib
o‘tish lozim. Masalan, talabalarni “aqliy hujum” strategiyasi
yordamida ocharchilikka qarshi kurashish mavzusida muammoning
yechimi ro‘yxatini tuzish (ravonlik), so‘ng berilgan g‘oyalarni bir

necha kategoriyalarga bo‘lib chiqish (moslashuvchanlik) va ulardan
qay biri o‘ziga xos (originallik) g‘oya ekanligini aniqlash
talabalarda shakllangan ko‘nikmalarning bir paytning o‘zida
qo‘llanilishini ko‘rsatib beradi. (Mazkur yondashuv iqtidorli
insonlarning keng fikrlash modeli asosida yaratilgan; Schlichter,

1986). Moslashuvchan fikrlash ko‘nikmasini shallantirishda
talabalar qiziqishlari va madaniy qarashlaridan foydalanish ularda
originallikni tarbiyalashda katta samara beradi. Mayn shahrida
istiqomat qiluvchi o‘rta ta’lim mavtabi o‘qituvchisi mazkur

45

strategiyani o‘quvchilarda o‘ziga xos (original) tarzda fikrlash
ko‘nikmasini

shakllantirishda

qo‘llagan.

U

ravonlik

va

moslashuvchanlik bo‘yicha mashq va o‘yinlarni o‘z ichiga olgan
elektron dastur ishlab chiqqan. O‘quvchilar berilgan vazifalarni
PowerPoint prezentatsiyasi, portfolio yoki boshqa shaklda bajarish

tanloviga ega edilar. Talabalar natijalarni qo‘shiq PowerPoint
prezentatsiyasi shaklida taqdim etdilar. Bunday yondashuv asosida
ishlab chiqilgan, keyinchalik o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida
mashhur bo‘lib, u vazifa mazmunini chuqur anglash va natijalarni
original tarzda ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘z samarasini

ko‘rsatdi.

Yaratuvchanlik

“Yaratuvchanlik” tushunchasi boshqa bir g‘oyani rivojlantirish

va uni kengaytirishga asoslanadi, ya’ni berilgan vazifalar anu shu
g‘oya asosida bajariladi. Bir g‘oyani kengaytirish uchun talabalar

mavzu, muammo yoki vazifa mazmunin chuqur anglab etishlari va
talab etilgan darajada bilimga ega bo‘lishlari lozim.

Talabalarga “yaratuvchanlik” tushunchasi haqida gapirganda,

ularga hayotiy misollar keltirish maqsadga muvofiqdir (masalan,

kompyuterlar, rekonstruksiya, kino va adabiy asarlar, ilmiy
tushunchalar va nazariyalar, insonlar hayotida yuzaga keladigan
muammolarni yechish maqsadida tashkil etilgan tashkilotlar).
Talabalarda ishlab chiqish ko‘nikmasini shakllantirishda adabiy
yoki asarlarni bir-biri bilan taqqoslash (ba’zan ko‘p betli asarlar

kichkina kam betli asarlar kabi ko‘p ma’lumot bermaydi) mashqi
katta samara beradi”

26

.

5.

Pedagoglarning kreativligini ifodalovchi

belgilar va

tamoyillar.

Talabalarni kreativ fikrlashga o‘rgatish, ularda

kreativ tafakkurni shakllantira olish uchun avvalo o‘qituvchining

o‘zi kreativ, ijodkor shaxs bo‘lishi zarur. Bordi-yu, uning o‘zi
kreativlik sifatlariga ega bo‘lmasa, u holda qanday qilib,
talabalarni kreativ fikrlashga rag‘batlantira oladi. Chiqariladigan
yagona xulosa quyidagicha: o‘qituvchining o‘zi kreativ, ijodkor
bo‘lsagina, talabalar ham shunday bo‘la oladi. O‘qituvchining

ijodkor va kreativ bo‘lishi yoki bo‘lmasligi emas, balki darslarni

26

O‘sha asar. – 22-25-betlar. kutiladigan natija.

46

ijodkorlik, kreativlik ruhida tashkil etishi, yangi g‘oyalarni ta’lim
jarayonida sinab ko‘rishga intilishi zarur. Darslarda o‘qituvchi
“kreativlik yo‘l xaritasi”ga ko‘ra quyidagi 4 ta yo‘nalish bo‘yicha
harakatlanadi va ulardagi harakatlar pedagoglarning kreativligini
ifodalovchi belgilar (Patti Drepreau) sanaladi:

1)

ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini namoyon etish;

2)

talabalarni o‘quv fanlarini qiziqish bilan o‘zlashtirishga

rag‘batlantiruvchi strategiyalardan foydalana olish;

3)

innovatsion yondashuv va pedagogik masalalarning

yechimini topishga kreativ yondashish;

Pedagoglarning kreativlik imkoniyatlari va ularning tarkibiy
asoslari.

Pedagogning

kreativlik potensiali

uning umumiy

xususiyati sifatida aks etadi.

U ijodiy faoliyatning dastlabki sharti va natijasi sanaladi.

Mazkur sifat shaxsning o‘z- o‘zini namoyon qilish layoqatiga

egalikni va tayyorlikni ifodalaydi. Qolaversa, kreativ potensial
negizida har bir mutaxassisning shaxsiy qobiliyatlari, tabiiy va
ijtimoiy quvvati yaxlit holda namoyon bo‘ladi.

Kreativ potensial bilish jarayoniga yo‘naltirilgan ijodkorlik

bilan chambarchas bog‘liq. Pedagogning kreativ potensiali
an’anaviy tafakkur yuritishdan farqli ravishda quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:

-

tafakkurning tezkorligi va egiluvchanligi;

-

yangi g‘oyalarni yaratish qobiliyati;

-

bir qolipda fikrlamaslik;

-

o‘ziga xoslik;

-

tashabbuskorlik; noaniqlikka toqat qilish;

Pedagog kreativlik potensialiga ega bo‘lishi uchun kasbiy

faoliyatida quyidagilarga e’tiborini qaratishi zarur:

-

kasbiy faoliyatiga ijodiy yondashish;

-

yangi-yangi g‘oyalarni yaratishda faollik ko‘rsatish;

-

ilg‘or pedagogik yutuq va tajribalarni mustaqil o‘rganish;

hamkasblar bilan pedagogik yutuqlar xususida fikr almashish

Har bir pedagogning o‘zini o‘zi rivojlantirishi va o‘zini o‘zi

namoyon eta olishi bevosita uning kreativlik qobiliyatiga egaligi
bilan bog‘liq.

Odatda pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari

47

pedagogik muammolarni hal qilishga intilish, ilmiy-tadqiqot
ishlari yoki ilmiy loyihalarni amalga oshirish va o‘zaro ijodiy
hamkorlikka erishishlari orqali ta’minlanadi.

Pedagog o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik

qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida

ishlash orqali shakllantiriladi va u asta-sekin takomillashib,
rivojlanib boradi. Har qanday mutaxassisda bo‘lgani kabi bo‘lajak
pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari uchun
talabalik yillarida poydevor qo‘yiladi va kasbiy faoliyatni tashkil
etishda izchil rivojlantirib boriladi. Bunda pedagogning o‘zini o‘zi

ijodiy faoliyatga yo‘naltirishi va bu faoliyatni samarali tashkil eta
olishi muhim ahamiyatga ega. Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil
etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni
tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod
mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur.

Muammoli masala va vaziyatlarni hal qilar ekan, pedagogning

masala yechimini topishga ijodiy yondashishi unda hissiy-irodaviy
sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Pedagog o‘z oldiga
muammoli masalalarni qo‘yish orqali mavjud bilimlari va hayotiy

tajribalariga zid bo‘lgan dalillar bilan to‘qnash keladi. Buning
natijasida o‘z ustida ishlash, mustaqil o‘qib o‘rganishga nisbatan
ehtiyoj sezadi.

O‘qituvchilar darslarda talabalarning erkin fikr yuritishlarini

ta’minlay olishlari kerak. Xuddi shu holatdagina ularning fikrlari

kreativlik kasb etadi.

“Kreativlik darslarida talabalar birgina “to‘g‘ri” javobni izlash

o‘rniga o‘zlarini erkin va xotirjam sezishlari va yuzaga kelgan
muammolarga turli yechimlarni izlab topishlari maqsadga
muvofiqdir. Qancha ko‘p g‘oya va fikrlarni o‘rtaga tashlasalar,

shuncha ko‘p g‘oyalar kreativ bo‘ladi (Simonton, 1999). O‘quvchilar
“Aqliy hujum” metodidan foydalanganlarida noaniqlikka duch
kelishlari mumkin. Talabalarni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish va
keyinchalik ularni mustaqil “sayohatga” qo‘yib yuborish ularda
kreativ va, hattoki noaniq bo‘lsa-da, turli g‘oyalarni o‘ylab topishga

bo‘lgan intilishni kuchaytiradi. Chak Djons aytganiday, “Qo‘rquv
hissining yuzaga kelishi kreativlikka asoslangan har qanday ishda
mavjud; xavotir kreativlikning xizmatkoridir” (Goleman, Kaufman,

48

& Ray, 1992). Talabalarni yo‘naltirish talabalarda o‘qituvchiga
bog‘liq bo‘lib qolmay, ularda avtomatik ravishda harakat qilish
ko‘nikmasini shakllantiradi. Yuqori sinf o‘quvchilari yoki yuqori
kurslarining malakali talabalari jarayonni kichik alohida qism va
bosqichlarga bo‘lib, yosh va tajribasiz talabalarni ruhlantirib, bu

esa o‘z o‘rnida kreativlik ko‘nikmasining shakllanishaga o‘z ta’siri
o‘tkazadi (Amabile, 1998). O‘qituvchilar talabalarga manbalar
bilan ta’minlash, maslahat berish, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, ularning
progress va muvafaqqiyatini aniqlashda mezonlarni ishlab
chiqishda murabbiy sifatida xizmat qiladilar. Shuningdek, yuqori

kurs talabalari nafaqat ichki kreativlikni shakllantirish, balki kichik
guruhlarda ishlash, kreativlik va sharhlar berishga qiziqtira
oladilar ham (m: ong sayohati, tasavvur chegarasi, kelajakdagi
muammolarni yechish, yangilik ochmoq va kashf etmoq)”

27

.

Kreativlik potensialiga ega pedagog o‘zida quyidagi

malakalarni namoyon eta oladi:

-

bajariladigan vazifaning mohiyati va ahamiyatini belgilay

bilish;

-

masalaning qo‘yilishini tahlil qila olish;

-

masalani hal qilish rejasini tuzish;

-

masalani hal qilishda samarali metodlar (analiz, sintez,

induktsiya, deduktsiya, taqqoslash va b.) larni qo‘llash;

-

masalani hal qilish usullarini tanlay olish;

-

qabul qilingan qarorning to‘g‘riligini asoslash va qayta

tekshirish;

-

masalani hal qilishda kichik tadqiqot (izlanish)ni olib borish;

-

masalani hal qilish sharoiti, jarayonning borishi va

masala yechimi yakunlarini umumlashtirishga oid dalillarni
rasmiylashtirish.

Pedagogning kreativ potensiali

quyidagi tarkibiy asoslarni o‘z

ichiga oladi:

1.

Maqsadli-motivli yondashuv

(ijodiy faoliyat qadriyat

sanaladi va u pedagogning qiziqishlari, motivlari, faoliyatni tashkil
etishga intilishida ko‘zga tashlanadi).

2.

Tezkor-faoliyatli yondashuv

(o‘zida ma’lum fikriy-

mantiqiy fikrlashga doir harakatlar, shuningdek, amaliy (maxsus,

27

O‘sha asar. – 17-18-betlar.

49

Mezonlar

Izlanuvchanlik

Kreativ faollik

Kreativ qobiliyatga egalik

Tashabbuskorlik

texnik, texnologik) faoliyat usullarini ifodalaydi.

3.

Mazmunli yondashuv (

o‘zida pedagogik, psixologik,

maxsus va innovatsion xarakterdagi BKMni aks ettiradi).

4.

Refleksiv-baholash

(bunda shaxsiy ijodiy faoliyat

mohiyatini anglash, o‘z- o‘zini tahlil qilish va o‘z-o‘zini baholash

ko‘zga tashlanadi

5.

Pedagoglarning kreativlik fikrlashi:

-

ijodiy fikrlashga odatlanadi;

-

ilmiy-tadqiqot faoliyatini olib borish ko‘nikmalarini puxta

o‘zlashtiradi;

-

pedagogika yoki mutaxassislik fani yutuqlari hamda

ilg‘or tajribalardan foydalanish imkoniyatlarini mustaqil tahlil

qiladi;

- pedagogik jamoa tomonidan olib borilayotgan ilmiy

tadqiqot va ijodiy loyihalarni bajarishda faol ishtirok etadi.

Pedagoglarning kreativlik imkoniyatini aniqlovchi mezonlar

va ularning darajalari

Kasbiy faoliyat samaradorligini baholashda pedagogning

ijodkorligi – krativ potensiali darajasini baholash muhim
ahamiyatga ega.

Pedagogning kreativlik potensiali darajasini aniqlovchi

mezonlar quyidagilar sanaladi:

Pedagogning kreativ potensiali darajasini aniqlovchi

mezonlar

Ushbu mezonlar pedagoglar kreativ potensialini uch

darajada aniqlash imkonini beradi:

50

Pedagog kreativ potensialining muhim darajalari

№ Darajalar

Daraja xususiyatlari

1.

Yuqori

Muntazam ravishda turli tashabbuslarni ilgari
suradi, kreativ qobiliyatga egaligini izchil namoyib

etib boradi, kreativ jihatdan o‘ta faol, izlanuvchan

2.

O‘rta

Ba’zan u yoki bu tashabbusni ilgari suradi, kreativ

qobiliyatga egaligi muntazam bo‘lmasa-da, ammo

namoyon bo‘ladi, kreativ jihatdan bir qadar faol,
izlanuvchan bo‘lishga intiladi

3.

Past

Garchi u yetarlicha asoslanmagan bo‘lsa-da,

tashabbusni ilgari surishga intiladi, kreativ

qobiliyati

yetarlicha

namoyon

bo‘lmaydi,

izlanuvchan bo‘lishga intilmaydi

Shunday qilib, malaka oshirish kurslarida “Kreativ

pedagogika” moduli (fani)ni o‘qitish pedagoglarda ularga xos
kreativ sifat va ijodiy-pedagogik faoliyat malakalarini samarali
rivojlantirish imkonini beradi. Pedagoglarda kreativlik sifatlari,
ijodiy-pedagogik faoliyat malakalarini rivojlantirish borasida
amerikalik tadqiqotchi Patti Drepeau tomonidan taklif qilingan

yo‘llarda foydalanish kutilgan natijalarni qo‘lga kiritishga yordam
beradi.

Qolaversa,

pedagoglarda

kreativlik

sifatlarini

shakllantirishda ustuvor tamoyillar asosida ish ko‘rish aniq
maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat samaradorligini kafolatlaydi.
Malaka oshirish kurslarida amaliy mashg‘ulotlar jarayonida

pedagoglarning kreativlik imkoniyatlarining aniq mezonlar
asosida aniqlash, daraja ko‘rsatichlarini baholash asosida bu
boradagi yutuq va kamchiliklarni belgilash, yutuqlarni boyitish,
kamchiliklarni bartaraf etish chora- tadbirlarini belgilash mumkin
bo‘ladi.

Nazorat savollari:

1.

Pedagogik kreativlikka qanday sifatlar xos?

2.

Pedagoglarda qanday ijodiy-pedagogik faoliyat malakalari

mavjud bo‘lishi zarur?

3.

Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirishning qanday yo‘llari

51

mavjud?

4.

Pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar

nimalarda aks etadi?

5.

Shaxs kreativligini rivojlantirishning ustuvor tamoyillari

qaysilar?

6.

Pedagoglarning kreativlik imkoniyatlari nimalarda aks etadi?

7.

Pedagoglar kreativlik imkoniyatlarining tarkibiy asoslari

nimalardan iborat?

8.

Pedagoglarning kreativlik imkoniyati qanday mezonlar

yordamida aniqlanadi?

9.

Pedagoglarning kreativlik imkoniyati qanday darajalarda

namoyon bo‘ladi?

3-MAVZU: KREATIV PEDAGOGIKA FANINI O‘QITISH MAZMUNI

(ma’ruza)

Mavzu rejasi:

1.“Kreativ pedagogika” fani mazmuni.

2.Zamonaviy ta’lim mazmunini belgilovchi muhim omillar.
3.Kreativ pedagogika fanini tamoyil va mezonlari.

Tayanch tushunchalar:

kreativlik sifatlari, kreativlik

sifatlariga egalikni aniqlash, shakl, metod, vosita, kreativlik

sifatlarini rivojlantirish, axborot texnologiyalari.

1.

Pedagoglarning kreativlik sifatlariga egaliklarini

aniqlovchi shakl, metod va vositalar.

Xorijiy mamlakatlarning

ta’lim tizimi amaliyotida shaxs kreativlik sifatlarida shakllantirish

yoki rivojlantirishga xizmat qiladigan ko‘plab metod va
strategiyalar qo‘llaniladi. Ushbu metod va strategiyalarning
didaktik ahamiyati shundaki, ular talaba va o‘quvchilarni o‘quv
materiallari yuzasidan chuqur o‘ylashga majbur qiladi. Shu sababli
bu metod va strategiyalarni kreativlik sifatlari nihoyatda past

rivojlangan o‘quvchi va talabalar bilan ishlash jarayonida samarali
qo‘llab bo‘lmaydi.

Kzikszentmixayli

(

Csikszentmihalyi, 1996

)

kreativ shaxslar

52

ikki toifaga bo‘linadi, degan fikrni ilgari
suradi:

1.

Katta kreativlar (“katta K”). Ular

o‘zlari faoliyat olib borayotgan sohaning
yetakchilari

bo‘lib,

sohada

doimo

o‘zgarishlarni sodir etishga intiladi.

2.

Kichik kreativlar (“kichik K”). Ular

o‘zlarining kreativlik sifatlaridan faqatgina
kundalik

hayotda

muayyan

foydaga

erishish uchun foydalanadi.

Aksariyat talabalar o‘zlarini kreativ shaxs emas, deb

hisoblaydi. Ularning nazarlarida kreativlik go‘yoki ular y etisha
olmaydigan orzu va u faqat iqtidorli

shaxslardagina namoyon bo‘ladi. Bunday fikrga ega talabalar

kreativlik sifatlariga egalik o‘z sohasining yetakchilari (ya’ni

“katta K” toifasiga kiruvchi shaxslar), san’at sohasida tahsil
olayotgan yoki faoliyat yuritayotgan talabalarda bo‘lishiga
ishonadilar. Talabalar qachonki kreativ shaxs bo‘lish uchun o‘z
sohasining yetakchisigina bo‘lish shart emasligini tushunsalar,

o‘zlarida kreativlik sifatlarini samarali shakllantirishga muvaffaq
bo‘ladi. Shundagina ular o‘zlarini past baholashga barham berib,
yangi, ilg‘or g‘oyalar bilan o‘zlarini namoyon etishlari, ta’lim
jarayonida kun sayin faollik ko‘rsatishga muvaffaq bo‘ladilar,
ta’lim olishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi, o‘zlashtirish

ko‘rsatkichlari yanada yaxshilanadi. O‘zlarini baland baholay
boshlab, kreativ sifatlarni namoyon etish borasida mavjud
ko‘rsatkichlardan ko‘ra yuqori natijalarga erishishga intiladilar.

Amaliyotning ko‘rsatishicha, talabalar qancha ko‘p kreativlik

sifatlarini namoyon etsalar, shuncha ko‘p faollikka erishadilar.

Rivojlangan xorijiy mamlakatlar bugungi kunda iqtidorli

bolalarni aniqlash borasida katta tajribalarga ega. Ta’lim tizimida
iqtidorli bolalarni aniqlash va ularga ta’lim berishga oid ko‘plab
metodikalar mavjud. Quyida ularning ayrimlari to‘g‘risida to‘xtalib
o‘tiladi:

Slosson testi

28.

Katta yoshlilar hamda bolalarning aqliy

qobiliyatini o‘lchashga xizmat qiladi. Berilayotgan barcha testlarga

28

Одаренные дети (Пер. с анг.). – M.: Прогресс, 1991. -С. 177-178.

53

javoblar og‘zaki tarzda olinadi. Kichik yoshli bolalarga
berilayotgan topshiriqlarning ayrimlari bolalar tomonidan ayrim
harakatlar (masalan, qog‘oz, qalam yoki ruchkalardan
foydalanish)ning bajarilishiga oiddir. Test aqliy qobiliyat
darajasining o‘rganilayotgan sifatlarga nisbati tarzida aniqlanadi.

Bu o‘rinda yuqori natija 120 va undan ortiq ko‘rsatkich sanaladi.

Veksler shkalasi

29

.

Veksler shkalasi (“PPSI” testi) aqliy

qobiliyatni aniqlashga imkon beruvchi individual test hisoblanadi.
U ikki qismdan iborat:

1)

og‘zaki shkala (ma’lum materialni o‘zlashtirish, uning

mazmunini tushunish, arifmetik topshiriqlarni bajarish, o‘zaro
o‘xshashliklarni topish, lug‘at boyligiga egalikni namoyish etish
kabi beshta ko‘rsatkich bo‘yicha baholanadi);

2)

harakat shkalasi (kubiklardan konstruktsiyalar yaratish,

labirintlarni topish, chizilayotgan surat (kartinalar)ni yakuniga

yetkazish, tavsiya etilayotgan kod (tasvir)lar mohiyatini ochib
berish (“Hayvonlarning uylari” mavzusi bo‘yicha) kabi beshta
holat ko‘rsatkichlari bo‘yicha baholanadi.

Torrens (I) testi

30

.

Torrens (I) testi yozma shaklda bo‘lib,

tafakkurning quyidagi sifatlarini aniqlashga yordam beradi:

1)

tezkorlik; aniqlik;

2)

tasavvurning boyligi va o‘ziga xosligi.

Test noto‘g‘ri shaklda yoritilgan surat (kartina)ni to‘g‘ri

shaklda ifoda etishga asoslanadi. Bunda boladan juda yorqin

ranglarda noto‘g‘ri tasvirlangan kartinani alohida qog‘ozga to‘g‘ri
shaklda qayta tasvirlay olish talab etiladi.

Torrens (II) testi

31

. Torrens (II) testi og‘zaki shakldagi test

bo‘lib, bolalar va kattalarning ijodiy qobiliyatini og‘zaki usullar
yordamida aniqlashga xizmat qiladi. Test quyidagi tavsifga ega:

1)

savollarni bera olish malakasiga egalik;

2)

surat (kartina)lar majmuida tasvirlangan vaziyatlarga mos

keluvchi holatlarning sabab va oqibatlarini aniqlay olish;

3)

kundalik hayotda eng oddiy va ommaviy predmetlarni

qo‘llashning o‘ziga xos usullarini taklif eta olish;

29

Тот источник. – С. 177.

30

Тот источник – С. 183

31

Toт источник. – С. 183

54

4)

barcha uchun yaxshi tanish bo‘lgan predmetlar bo‘yicha

kutilmagan savollarni bera olish;

5)

taxminlarni ilgari sura olish.

Pedagogik manbalarda pedagogning kreativ tafakkuri

darajasini quyidagi metodlar

32

yordamida baholash mumkin

ekanligi ko‘rsatilgan:

1)

ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchi shaxsi va faoliyatini

bevosita o‘rganish metodlari (pedagogik kuzatish, o‘qituvchining
ish hujjatlari va rejalarini o‘rganish, suhbat va h.k.);

2)

pedagogik tafakkurni tashxislashga yordam beruvchi

maxsus metodlar (tashxisli vaziyatlar, anketa, reyting, test va b.)

Ushbu metodlar yordamida oliy ta’lim muassasalari

talabalarining pedagogik bilimlari darajasini ham baholash
mumkin. Faqat bu o‘rinda o‘qituvchining ish hujjatlari, rejalarini
o‘rganish emas, balki talabalarning individual, mustaqil ta’lim

olishlari va ularning natijalarini tahlil etish maqsadga muvofiq.

2.

Talabalarda kreativlik ko‘nikmalarini shakllantirishda

DTSning ahamiyati.

Shaxsning kreativlik ko‘nikmalariga ega

bo‘lishida yuqorida aytib o‘tilganidek, ta’lim jarayonini muhim

ahamiyatga ega. Shu sababli ta’lim mazmunida kreativlik g‘oyalari
hamda talabalarda kreativlik ko‘nikmalarini shakllantirishga doir
yondashuv o‘z ifodasini topishi zarur. DTS esa haqli ravishda
o‘zida ta’lim mazmunini to‘laqonli ifoda etadi. Shu sababli Patti
Drepeau AQSHning DSUA (Davlat standartlarining umumiy

asoslari – SSSS)da o‘quvchi va talabalarda kreativlik
ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiluvchi g‘oyalarning qay
darajada o‘z ifodasini topganligini tahlil etadi. Uning bu boradagi
fikrlari amaliy ahamiyatga ega ekanligini inobatga olgan holda
quyidagi muallifning bu boradagi mulohazalari batafsil

keltiriladi

33

.

Davlat standartlarining umumiy asoslari (DSUA – CCSS)

talabalar tomonidan tegishli fan yoki mutaxassislik asoslari
bo‘yicha belgilangan bilim, ko‘nikma va malakalarning minimal

32

Занина Л .В., М н е ь ш и к о в а Н . Л . Основы педагогического мастерства /Учеб.пособие для

студ. пед. Вузов.– Ростов-на-Дону, Феникс, 2003. – С. 238.

33

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem

soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. - 42-58-betlar.

55

darajasini o‘zlashtirish va tushunilishini talab etuvchi maqsadni
qanoatlantiradi. Mazkur standartlar, shuningdek, o‘qituvchi
tomonidan o‘qitish tizimining tashkiliy jihatdan tashkil etilishini
ta’minlaydi. Davlat standartlarining umumiy asoslari (DSUA –
CCSS)ning mohiyati: axborot matnining murakkabligi hamda unga

nisbatan tanqidiy yondashuv talabalarga malakali mutaxassis
bo‘lishlari va xizmat bo‘yicha (kasbiy sohada) o‘sishlarini
ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Davlat standartlari o‘z
mohiyatiga ko‘ra talabalarga rag‘batlantiruvchi mazmunni
o‘rganish imkoniyatini ta’minlash orqali ular tomonidan akademik

bilim va ko‘nikmalarini muvaffaqiyatli o‘zl tirish yo‘llarini belgilab
beradi. Shunday ekan, nima uchun DSUA (CCSS)ni muvaffaqiyatli
o‘zlashtirish vositasi sifatida ularning kreativ potensialidan
foydalanish mumkin emas?

Asarning 1-bobida ta’kidlab o‘tilganidek, talabalarda kreativ

fikrlash ko‘nikmalarining namoyon bo‘lishi ular tomonidan kasbiy
bilim va ko‘nikmalarning sidqidildan, mamnun holda o‘zlashtirish
darajasini kuchaytiradi (Beghetto, Kaufman, 2010). DSUA
(CCSS)dagi matnli murakkablik talabalardan kreativ fikrlashni

hamda kreativ fikrlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishni talab etadi.
Ammo, (42) filologiya fanlari bo‘yicha ingliz standarti (Eng yaxshi
metodistlar Assotsiatsiyasining Milliy markazi, Davlat maktablari
rahbarlarining Boshqaruv Kengashi (NGA) tomonidan ishlab
chiqilgan standartlarning umumiy tahlili ularda ta’lim oluvchi

shaxsida

kreativ

potensialni

oshirish

choralari

belgilanmaganligini ko‘rsatadi. Ularda ta’lim oluvchilarning bilim
va ko‘nikmalarini belgilash maqsadida qayta sanab o‘ting,
izohlang, keltiring kabi fe’llar qo‘llanilgan bo‘lsa, kreativ fikrlash
holatini ifodalovchi – aloqani hosil qiling, birlashtiring va xulosani

ilgari suring tarzidagi fe’llar kam qo‘llanilgan yoki mutlaqo
qo‘llanilmagan. Xuddi shuningdek, matematika fanlari bo‘yicha
standartlar (NGA Markazi, 2010)ida ham hal qiling, qo‘llang,
izohlang va tushuntiring kabi fe’llar kreativ fikrlash holatini
ifodalovchi – sharhlang, e’tiborni qarating yoki taqqoslang kabi

fe’llarga nisbatan ko‘p qo‘llanilgan.

Ushbu holat o‘qituvchidan o‘z faoliyatida DSUA (CCSS)

talablarini qondirish yo‘lida talabalarning kreativ potensialini

56

oshirishga xizmat qiladigan ijodiy nutqdan foydalanishga e’tibor
qaratishni talab etadi. Talabalarning ijodiy imkoniyatlarini
birlashtirish uchun esa o‘qituvchi o‘zining dars rejalarini shunday
tuzishi kerakki, buning natijasida o‘quv axborotlarini ijodiy
qayta ishlash orqalitalabalar kreativ fikrlash imkoniyatiga ega

bo‘lsin. Bunga erishish uchun fikrni rivojlantiring (m: “fikrni
rivojlantiring”, tuzing (m: “reja tuzing”, ishlab chiqing (m: “harakat
mexanizmini ishlab chiqing”).

Birinchi darajali DSUA (CCSS) hamda talabalar uchun

mo‘ljallangan Amaliy standartlari (NGA Markazi, 2010) “hisob-

kitob oqibatlarini kengaytirish”ga xizmat qila olishi zarur. Agarda
talabalardan 2, 4, 6, 8 ko‘rinishdagi sanoq tartibini kengaytirish
(davom ettirish)ni so‘rasa, u holda o‘qituvchi talabalarni kreativ
fikrlashga unday olmaydi. Bunday holatda talabalar raqamlarning
mohiyati va tartiblanishi haqidagi

mavjud bilimlarini

rivojlantirmagan holda 2, 4, 6, 8 ko‘rinishdagi sanoq tartibini
shunchaki kengaytirish (davom ettirish)lari mumkin. Agar, bordi-
yu, o‘qituvchi talabalarning e’tiboriga 1, 2, 3, 2, 1 ko‘rinishdagi
sanoq tartibini taqdim etish orqali ulardan mazkur sanoq tartibi

oqibatlarini imkon qadar ko‘p usullar bilan ifodalashni talab etsa, u
holda talabalarning raqamlar mohiyati va ularning tartiblanishi
haqidagi qarashlarini rivojlantirishga erishadi. Zero, bu jarayonda
talabalar tahlil asosida bir necha darajali javoblarni taqdim etish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.

O‘qituvchilar talabalarning kreativ fikrlashga undashni xohlar

ekan, bu vaqtda ular darslar jarayonida talabalarning kreaktiv
fikrlash qobiliyatlaridan unumli foydalanish yoki ana shu
ko‘nikmalar negizida uyushtiriladigan darslarni tashkil etishda
o‘zlarining

tasavvur

imkoniyatlari

hamda

kreativ

potensiallarining samarali foydalana olishga erishishlari zarur.
Garchi bunga bir qarashda erishish qiyindek tuyulsa-da, biroq,
mazkur jarayon u qadar qiyin kechmaydi. Qolaversa, o‘qituvchi
tomonidan qo‘llanilayotgan axborot vositalari (m: tartiblashga
doir matematik misolning ko‘rsatmali namoyish etilishi) ham

talabalarning

kreativ

fikrlash

qobiliyati,

tafakkurini

rivojlantirishga yordam beradi. O‘qituvchilar o‘zlari tomonidan
tashkil etilaigan darslarda adolatli tarzda talabalarning kreativ

57

fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladigan yo‘l,
shakl, metod va vositalardan foydalansalar, buning natijasida bu
boradagi g‘oyalar asta-sekin DSUA (CCSS)da ham o‘z in’ikosiga ega
bo‘lib boradi. DSUA (CCSS)da aks etadigan qarama-qarshiliklarni
yaxshi anglash uchun dastlab mazmun, mavzular, kichik

mavzularni ifodalovchi tushunchalarni bayon etib o‘ting: odatda
ular ot sifatida qayd etiladi. So‘ngra standartda o‘z ifodasini
topgan fe’llarni bayon eting: fe’llar talabalarni fikr yurishga
undaydi (m: tasvirlang (ta’riflang), tahlil qiling, ifodalang,
aniqlang). Talabalarning kreativ potensialini namoyon etishga

xizmat qiladigan topshiriqlarni standartga kiritishning bir usuli
unda ifodalangan fe’llarni kreativ fikrlashga ko‘nikmalarini
ifodalovchi fe’llarga almashtirish hisoblanadi; boshqa usul esa
talabadan talab etiladigan javobning darajasini belgilash
maqsadida mavjud so‘zlarni sifat va ravishda ifodalanishini

ta’minlashdan iborat.

(CCSS)da “o‘qish” tushunchasi “kichik paragraf mohiyatini

asosiy mavzu mohiyatidan kelib chiqqan holda paragraflar
o‘rtasidagi chegara bo‘yicha aniqlagan holda izohlash” (RI.2.2;

NGA Markazi, 2010a)dan iborat bo‘lishi zarur. Standart, asosan,
talabalar qaysi asosiy mavzu va paragraflarning “yadrosi”
nimadan iborat ekanligini bilishlari kerakligini taqozo etadi;
talabalar, shuningdek, kichik matnlar bo‘laklarini ifodalovchi
tushunchalar bilan tanish bo‘lishlari lozim. Mohiyatiga ko‘ra fe’l

nafaqat past darajadagi, unchalik qiziqarli bo‘lmagan fikrni
boshqa fikrlar bilan o‘zaro tenglashtiradi. Standartni qayta ko‘rib
chiqishda fe’llar kreativ fikrlar bilan almashtirish taqozo etiladiki,
oqibatda talabalar zarur kreativ fikrlash ko‘nikmalarini
o‘zlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Hozirda qayta ko‘rib chiqilgan

standartda “o‘qish” tushunchasi “kichik paragraf matnining asosiy
mavzusini almashtirishda paragraflarni matn chegaralarida
aniqlashga e’tiborni qaratish” tarzida talqin etiladi. Bunda
talabalardan ularning asosiy mavzuni izohlay olish imkoniyatiga
ega bo‘lishlari, bu jarayonga ijodiy yondasha olishlari talab

qilinadi. Talabalar matn xususida chuqurroq o‘ylashlari va mavzu
to‘g‘risidagi tushunchalarini mustahkamlay olishlari kerak. Asosiy
mavzuni o‘zgartirish asosiy mavzuni izohlashga nisbatan ko‘proq

58

darajada intellektual o‘yin va ilgari surilayotgan chaqiriq sanaladi.
Bilim, ko‘nikma va malakalarni ifodalovchi fe’llarning
almashtirilishi natijasida standart o‘zida 1-bobda aytib
o‘tilganidek, o‘quv majburiyatlarini o‘zida aks ettiradi.
Qiziquvchan talabalar bu yo‘l bilan o‘quv majburiyatlarining o‘ziga

xos ahamiyatga ega bo‘lishiga erishadi (Grant, Gallate, 2012).

Quyida yuqorida bildirilgan fikrlarni yorituvchi jadvallar keltiriladi.

Qayta shakllantirilgan standart:

paragraflarni matn

chegaralarida aniqlash orqali ularni tugal fikrni ifodalovchi
so‘zlar yordamida kichik paragraf matnining asosiy mavzusi bilan

o‘zaro muvofiqlashtirish

Qayta shakllantirilgan standart:

har bir media uchun noyob

bo‘lgan metodlarning

kreativ

samaradorligini tahlil qilish orqali

yozma tarixiy solnoma, drama va she’rni ularni audio yoki
multimediya varianti (m: yorug‘lik, ovoz, rang, yoki kamera

markazi va filmdagi burchaklar) bilan solishtirish va taqqoslash.

2.

Pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantiruvchi

metod, vosita va texnologiyalar.

Yuqorida aytib o‘tilganidek,

shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish murakkab jarayon

sanaladi. Ta’lim jarayonini kuzatish, bevosita pedagogik jarayonni
tashkil etish jarayonida quyidagi metodlar

34

talabalarning

pedagogik tafakkurini rivojlantirish bilan birga pedagoglarda
kasbiy faoliyatni tashkil etishda namoyon bo‘luvchi ijodiy
malakalarni mustahkamlanishiga xizmat qiladi.

Quyida mazkur metodlarni qo‘llash imkoniyati “Umumiy

pedagogika nazariyasi va amaliyoti” fanining negizidan joy olgan
“Pedagogika tarixi”

35

bo‘limi bo‘yicha misollarni keltirish orqali

ochib berilgan (keltirilgan misollar o‘z mohiyatiga ko‘ra shaxs
kreativligini rivojlantirishga yordam beradi:

1.

Guruhlashtirish

. Metodni qo‘llashda talabalar o‘quv

materialini mazmunan yoki unda faol qo‘llanilayotgan tayanch
tushunchalar asosida guruhlarga ajratib oladilar. Bu usul o‘quv
materialining kichik bo‘lagida ilgari surilgan g‘oyalarni puxta
o‘zlashtirib olish asosida navbatdagi bo‘lak matni bilan ishlashga

34

Turdiyeva M. Oliy ta’lim muassasalari talabalarida pedagogik tafakkurni shakllantirish. – T.: Nizomiy nomidagi

TDPU, 2008. – 36-40-b.

35

Turdieva M. Oliy ta’lim muassasalari talabalarida pedagogik tafakkurni shakllantirish. – T.: Nizomiy nomidagi

TDPU, 2008. – 38-42-b.

59

asoslanadi. Guruhlashtirishda dastlabki bo‘lak o‘quv materiali
mohiyatini chuqur anglamay turib, keyingi bo‘lak matni bilan
ishlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Zaruriyat bo‘lsa, har bir bo‘lak materiali
talabalar tomonidan qayta-qayta o‘rganiladi. Guruhlashtirish reja
tuzish usuli uchun dastlabki asos bo‘la oladi.

Ta’lim jarayonida talabalarda guruhlashtirish metodini

qo‘llash ko‘nikma va malakalarini hosil qilishga e’tibor qaratildi va
ular bilan hamkorlikda ishlash uchun guruhlar shakllantirildi.

Misol uchun: Mahmud Qoshg‘ariyning pedagogik qarashlarini

o‘rganishda yaxlit o‘quv materialini quyidagicha guruhlashtirish

mumkin:

a)

Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” asari va

uning ommalashish tarixi;

b)

asarda bilim olishning ijtimoiy ahamiyati va

bilimli kishilarning shaxsi haqidagi qarashlarning yoritilishi;
v) insoniylik fazilatlari to‘g‘risidagi fikrlar asar

mohiyatini ochib beruvchi jihatlardan biri ekanligi;
g) mehmon va uning ijtimoiy mavqeini asarda aks ettirilishi;
d) asarda mol-mulk va unga munosabat masalalarining

bayon etilishi;

j) xalq maqollarining asar mohiyatini ochib berishdagi o‘rni

2.

Reja tuzish

. Talabalarni o‘zlashtirilayotgan mavzu

bo‘yicha reja tuzishga undash va dastlabki ko‘nikmalarni hosil
qilish ular tomonidan o‘quv materiali mohiyatini chuqur

anglanishiga

zamin

yaratadi.

Binobarin,

bu

holatda

tinglanayotgan (o‘qituvchi hikoyasi) yoki o‘qilayotgan (darslik,
qo‘llanma, yordamchi adabiyotlar, Internet materiallar va
boshqalar) o‘quv materialini mantiqiy ravishda guruhlarga
ajratish va har bir guruhga kiritilgan materialning tub mazmunini

ochib berishga xizmat qiluvchi iboralarni ajratish talabadan
barqaror diqqat, mantiqiy fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishni
taqozo etadi. Usulni qo‘llashda shior bo‘lgan talab – rejaning har
bir bandi uchun belgilanayotgan ibora o‘zida o‘quv materiali
muayyan bo‘lagida ilgari surilayotgan fikr va qarashlar haqidagi

ma’lumotni reja bilan tanishayotgan vaqtdayoq anglata olishi

60

zarur.

Ta’lim jarayonida talabalarda reja tuzish ko‘nikma va

malakalarini hosil qilishga ham e’tibor qaratildi va ular bilan
hamkorlikda ishlash asosida bir qator mavzular bo‘yicha rejalar
tuzildi.

M.: Muhammad Sodiq Qoshg‘ariyning pedagogik qarashlarini

o‘rganish chog‘ida talabalar tomonidan rejaning quyidagi tarzda
tuzilishi maqsadga muvofiq:

3.Tayanch tushunchalarni aniqlash

. Ushbu metodni

qo‘llashda talabalar ularning e’tiborlariga havola etilayotgan o‘quv

materialida ilgari surilayotgan fikrlar mohiyatini anglatuvchi
asosiy tushunchalarni ajratib ko‘rsata olishlari lozim.

Talabalarning tayanch tushunchalarni aniqlay olishlari ularni

o‘quv materiali mohiyatini yetarli darajada anglay yoki o‘zlashtira
olganliklaridan dalolat beradi. Ta’lim jarayonida talabalarda

tayanch tushunchalarni aniqlash ko‘nikma va malakalarini hosil
qilishga ham e’tibor qaratildi va ular bilan hamkorlikda ishlash
asosida bir qator mavzular bo‘yicha tayanch tushunchalar
ajratildi.

Misol uchun: sohibqiron Amir Temurning pedagogik

qarashlarini o‘rganish chog‘ida talabalarning o‘quv materiali
bo‘yicha quyidagi tayanch tushunchalarning aniqlay olishlari
ularning bu borada muayyan ko‘nikmalarga ega ekanliklaridan
dalolat beradi:

Xo‘jailg‘or qishlog‘i (Kesh viloyatidagi), Ko‘ragon, “Temur

tuzuklari”, shariat, davlatni boshqarish, kengash o‘tkazish, podsho
va vazirlar, axloq- odob, do‘stlik, shirinsuxanlik.

4. Mavzu ichida kichik mavzularni hosil qilish

. O‘qituvchi

talabalar e’tiborini o‘rganilayotgan o‘quv materialini mazmuniga
ko‘ra mustaqil kichik mavzularga ajratishga qaratadi. Bu usulni
qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarda berilayotgan
o‘quv axborotlar orasidan eng muhim fikrlar yoki qarashlarni

ajrata olish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Binobarin,
bo‘lajak o‘qituvchilar o‘quvchilarga eng muhim axborotlarni uzata
olish qobiliyatiga ega bo‘lishlari zarur. Bu holat o‘quvchilarni
jismonan toliqishdan saqlaydi.

61

Ta’lim jarayonida talabalarda mavzu ichida kichik mavzularni

hosil qilish ko‘nikma va malakalarini hosil qilishga ham e’tibor
qaratildi va ular bilan hamkorlikda ishlash asosida bir qator
mavzular bo‘yicha mavzu ichida kichik mavzular hosil qilindi.

Misol uchun: Unsurul-Maoliy Kaykovusning pedagogik

qarashlarini o‘rganish davrida talabalarni taxminan mavzu ichida
quyidagi kichik mavzularni hosil qilishga undash maqsadga
muvofiqdir:

I.

Unsurul-Maoliy Kaykovus va “Qobusnoma” asarining

pedagogik fikrlar taraqqiyoti tarixidagi o‘rni.

II.

“Qobusnoma” asarida juvonmardlik ruknlari va odobi

to‘g‘risidagi qarashlarning yoritilishi.

III.

“Qobusnoma”

asarida

bilim

olishga

bo‘lgan

munosabatning ifodalanishi.

IV.

Asarida turli kasb egalari ijtimoiy mavqeining

baholanishi.

V.

“Qobusnoma” asarida axloq tarbiyasi asoslarining bayon

etilishi.

VI.

“Qobusnoma” asarida ota-onaning oiladagi o‘rni

masalalarining tahlil etilishi.

VII.

“Qobusnoma” asarida do‘st tutish odobining yoritilishi

5.

Turkumlashtirish

.

Pedagogik

bilimlarni

muayyan

yo‘nalishlar, jihatlar yoki muhim belgilariga muvofiq ajratish
ularning

talabalar

tomonidan

ma’lum

tizim

asosida

o‘zlashtirilishiga imkon beradi.

Ta’lim

jarayonida

talabalarda

pedagogik

bilimlarni

turkumlashtirish ko‘nikma va malakalarini hosil qilishga ham
e’tibor qaratildi va ular bilan hamkorlikda ishlash asosida bir
qator mavzular bo‘yicha pedagogik bilimlar turkumlashtirildi.

M: turkumlashtirish usulidan foydalanish “Pedagogika

tarixi”dan Alisher Navoiyning pedagogik qarashlari o‘rganishda
quyidagi andozaga muvofiq qo‘llanilishi mumkin:

Alisher Navoiyning insoniy sifatlar haqidagi qarashlari

Insoniy sifatlar haqidagi qarashlar

Ma’naviy- axloqiy

sifatlar

Salbiy sifatlar

O‘qituvchi va uning

odobi

62

6.

Qayta bayon etish

. O‘rganilgan mavzu mohiyatini

yorituvchi tayanch so‘zlar yordamida o‘quv materiali mazmunini
o‘z fikrlari bilan ifodalash. Misol uchun Yan Amos Komenskiyning
pedagogik qarashlarini o‘rganish jarayonida quyidagi tayanch

tushunchalar talabalar tomonidan o‘rganilgan mavzu mazmunini
qayta bayon etilishiga imkon beradi:

1952-yil, “Ugorskiy Brod” (Moraviya), “Chex qardoshlari”,

“Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi” (1631-yil), “Buyuk
didaktika” (1632-yil), “Pan sofiya” ideyasi, “Hislar vositasi bilan

idrok qilinadigan narsalarning suratlari” (1648-yil), dunyoqarash,
tarbiya yo‘nalishlari, yosh davrlari, didaktik tamoyillar, sinf-dars
tizimi, axloqiy tarbiya, o‘qituvchi shaxsi.

7.

Sxemalashtirish

. Talabalar o‘rganilgan o‘quv materiali

bo‘yicha o‘zlashtirgan bilimlarini mavzu mohiyatini yorituvchi

sxema, jadval yoki tasvirlar asosida namoyish etadilar.

Ta’lim jarayonida talabalarda sxemalashtirish ko‘nikma va

malakalarini hosil qilishga ham e’tibor qaratildi va ular bilan
hamkorlikda ishlash asosida bir qator mavzular bo‘yicha sxemalar

yaratildi. Shuningdek, rasm, shakl va tasvirlarning yaratirilishiga
ham erishildi.

M: Abu Nasr Forobiyning pedagogik qarashlarini o‘rganish

chog‘ida talabalarning quyidagi tarzda sxemalarning ishlay
olishlari kutilgan maqsadga erishilganlikni ifodalaydi:

Moslavshuvchanlikni shakllantirishda “aqliy hujum” mashqlari

katta samara beradi. Bunda talabalar nafaqat bir qator g‘oyalar,
balki turli-tuman g‘oyalarni topishlari lozim. O‘quvchilarda
moslavshuvchan fikrlashni faollashtirishda quyidagi savollar qo‘l
keladi

36

:



... vaziyat qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin?



... amalga oshirishda qanday usullardan foydalanish

mumkin?

36

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and

problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – 21-44-betlar.

63



agar ...bo‘lsa bu nimaga olib kelishi mumkin?



Sizningcha hayotda va ta’lim tizimida nimalarga

o‘zgartirishlar kiritish lozim?



...ta’sir etishi mumkin bo‘lgan vaziyat, muammo, mavzular

ro‘yhatini tuzing.



... rivojlantirishning qanday usullari mavjud?

O‘ziga xoslikni (originallik) shakllantirishda quyidagi

savollardan foydalanish o‘quvchilarda original javoblarni berishni
faollashtiradi:



...ni qanday ishlab chiqish mumkin?



...ni rivojlantirish usullari ro‘yxatini tuzing?



...ni ihtiro qiling?



...ni amalga oshirishda o‘z yondashuvingizni ifodalang?



...ni yaratishda o‘z taklifingizni kiriting?

Ishlab chiqish mavzusida esa, quyidagi savollar talabalardan

muvofiq javoblarni olishda qo‘l keladi:



...ga qo‘shing;



...ni quring;



...ni kengaytiring;



...ni oshiring;



...ni ishlab chiqing.



Talabalarda

kreativ

fikrlash

ko‘nikmalarini

shakllantirish jarayonining mohiyati va bu jarayonning
borishi.

Shaxsda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish va

rivojlantirish o‘ziga xos murakkab jarayon sanaladi. Shu sababli
mazkur jarayonni samarali tashkil etish uni metodik jihatdan
to‘g‘ri, oqilona tashkil etishni taqozo qiladi. Amerikalik pedagog
Patti Drapeauning bu boradagi fikrlari amaliy ahamiyatga ega.
Muallifning talabalarda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini samarali

shakllantirish hamda rivojlantirishga oid yondashuvlarini
ifodalovchi g‘oyalari quyida keltirilgan jadvallarda o‘z ifodasini
topgan

37

.



“Aqliy hujum” strategiyasi

talabalarni mavzu xususida

keng va har tomonlama fikr yuritish, o‘z tasavvurlari, g‘oyalaridan

37

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem

soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – 61-79-betlar

64

ijobiy foydalanishga doir ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga
rag‘batlantiradi. U yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlarda
ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal (o‘ziga xos)
yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Strategiya mavzu
doirasida ma’lum qarashlarni aniqlash, ularga muqobil g‘oyalarni

tanlash uchun sharoit yaratadi.

Mashg‘ulotda strategiyani qo‘llashda quyidagilarga e’tibor

qaratish lozim:

1)talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash,

ular tomonidan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish;

2)talabalarning har bir fikri rag‘batlantirilib boriladi, fikrlar

orasidan samaralisi tanlab olinadi; fikrlarning rag‘batlantirilishi
navbatdagi yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi;

3)har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni

o‘zgartirishi mumkin; fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish

yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga
zamin hozirlaydi

Strategiya qo‘llanilganda talabalarning faoliyatini standart

talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildiriladigan

fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi (zero, fikrlar baholanib
borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarni himoya qilishga
qaratadi, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi; metodni
qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo
bo‘yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutib, ularni

baholab borishdan voz kechishdir).

“Baliq skeleti” grafik organayzeri (GO)

talabalarda mavzu

yuzasidan muayyan masala mohiyatini tasvirlash va yechish
qobiliyatini shakllantiradi. Uni qo‘llashda talabalarda mantiqiy
fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch tushuncha,

ma’lumotlarni muayyan tizimga keltirish, ularni tahlil qilish
ko‘nikmalari rivojlanadi.

Undan foydalanish quyidagicha amalga oshiriladi:

1)

o‘qituvchi talabalarni GOni qo‘llash sharti bilan

tanishtiradi;

2)

talabalar kichik guruhlarga biriktiriladi;

3)

guruhlar topshiriqlarni bajaradi;

4)

guruhlar o‘z yechimlarini jamoaga taqdim etadi;

65

5)

jamoa guruhlarning yechimlari yuzasidan muhokama

uyushtiradi

“Bumerang” strategiyasi.

Texnologiya talabalarni dars

jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan
ishlash, yodda saqlash, so‘zlab berish, fikrlarni erkin bayon etish,

qisqa vaqt ichida ko‘p bilimga ega bo‘lish, o‘qituvchi tomonidan
barcha o‘quvchilar faoliyatining birdek baholanishi uchun sharoit
yaratishga xizmat qiladi. U o‘qituvchiga tarqatma materiallarning
o‘quvchilar tomonidan guruhli, individual shaklda samarali
o‘zlashtirilishini, auditoriyada tashkil etiladigan suhbatning

munozaraga aylanishini ta’minlash orqali ularning faoliyatini
nazorat qilish imkonini beradi. Bu texnologiyadan suhbat-
munozara shaklidagi darslarda individual, juftlik, guruhli va
jamoaviy shakllarda foydalanish mumkin.

“Venn diagrammasi” GO

talabalarda mavzuga nisbatan

tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy
mohiyatini o‘zlashtirish, tushunchalarni sintezlash ko‘nikmalarini
hosil qilishga yo‘naltiriladi. U kichik guruhlarni shakllantirish
asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. Talabalar

tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy bilim, ma’lumot
yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Undan
muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tashkil
etishda foydalanish samaralidir.

“Zinama-zina” strategiyasi

talabalarda o‘rganilayotgan

mavzuni kichik mavzularga ajratilgan holda rasm, tasvir, jadval
yoki slaydlar asosida o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Shuningdek, u talabalarda mavzuni o‘rganishga ijodiy yondashish,
shaxsiy fikr, o‘zlashtirilgan tushunchalarni tasviriy ko‘rinishlarda
ifodalash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.

Insert” GO

yangi mavzu bo‘yicha talabalarning muayyan

tushunchalarga egaliklarini aniqlash, ularda matnga nisbatan
tahliliy yondashish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.

“Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”) metodi

(ingl. “case” –

metod, “sudy” – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli

vaziyatlarni tahlil qilish) texnologiyasi talabalarda aniq, real yoki
sun’iy yaratilgan muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng
maqbul variantlarini topish ko‘nikmalarini shakllantirishga

66

xizmat qiladi. U talabalarni bevosita har qanday mazmunga ega
vaziyatni o‘rganish va tahlil qilishga o‘rgatadi.

Texnologiyaning negizida muayyan muammoli vaziyatni hal

qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar
yotadi. Bular quyidagilardir: ta’lim shakllari, ta’lim metodlari,

ta’lim vositalari, ta’lim jarayonini boshqarish usul va vositalari,
muammoni hal qilish yuzasidan olib borilayotgan ilmiy
izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni
o‘rganish usul va vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari,
o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi ta’limiy aloqaning usul va

vositalari, o‘quv natijalari.

“Kichik esse” strategiyasi

kichik hajmli, erkin bayon usuliga

ega bo‘lib, o‘rganilayotgan muammo yoki tahlil qilinayotgan
masala yuzasidan shaxsiy taassurot, tasavvurlarni ifodalashga
xizmat qiladi. U talabalar tomonidan o‘rganilgan mavzu,

muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha erkin fikr bildirish,
mazmun- mohiyatini qayta bayon qilish imkonini beradi. Kichik
esseni yaratishda talabalar mavzu g‘oyalarini umumlashtirish,
tizimlashtirish, turkumlashtirish, xulosalarni bayon etish

imkoniga ega bo‘ladi.

“Klaster” GO

(“Klaster” – g‘uncha, to‘plam, bog‘lam) puxta

o‘ylangan strategiya bo‘lib, uni talabalar bilan yakka tartibda,
guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlarda qo‘llash mumkin.
Klasterlar ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish, ular

o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi.

“Kontseptual jadval” GO

talabalarni o‘rganilayotgan mavzu

(masala, muammo)ni ikki yoki undan ortiq jihatlari bo‘yicha
taqqoslashga o‘rgatadi. Undan foydalanishda talabalarning mavzu
yuzasidan mantiqiy fikrlash, ma’lumotlarni tizimli bayon qilish

qobiliyatlari rivojlantiriladi.

“Mantiqiy chalkash zanjir” strategiyasi

tushunchalar,

bildirilgan fikrlar o‘rtasida bog‘liqlikni yuzaga keltirish, ularni
mantiqiy jihatdan ketma-ketlikda to‘g‘ri ifodalashga yordam
beradi. Uning mohiyatiga o‘qituvchi mavzuni yorituvchi

ma’lumotlarni to‘g‘ri va noto‘g‘ri tartibda bayon etadi.
Talabalarning vazifasi mantiqiy jihatdan noto‘g‘ri ifodalangan
ma’lumotlarni to‘g‘ri dalillarga aylantirish, yuzaga kelgan mantiqiy

67

Sunniylik, shialik, tavhid, so‘fiylik, ma’naviy komillik, Ahmad Yassaviy,

Bahouddin Naqshband, Naqshbandiya tariqati

chalkashlikni tuzatish, fikrlarni muayyan ketma-ketlikda to‘g‘ri
joylashtirgan holda uzilgan zanjirni “ulash”dan iborat.

Pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantirishda turli

didaktik, texnik va axborot-kommunikatsion vositalardan ham
samarali foydalanish mumkin.

Ana shunday vositalardan biri Patti Drepeau tomonidan taklif

etilgan “Kreativlik xaritasi”dir.

Mavjud

tushunchalarni

boyitish

.

Mavzu

bo‘yicha

o‘zlashtirilgan mavjud tushunchalarga mazmunan yaqin bo‘lgan

pedagogik yoki psixologik terminlarni qo‘shish. M: “So‘fiylik
ta’limotida yetuk inson muammosining talqin etilishi” mavzusini
o‘rganish chog‘ida o‘quv materialining mohiyatini quyidagi
tushunchalar yordamida yetarli darajada anglash mumkin:

Ushbu tushunchalar mohiyatini o‘rganish asosida talabalar

qo‘shimcha ravishda komil inson, komillikning ijtimoiy ahamiyati,
ijtimoiy omillarning shaxs kamolotiga ta’siri kabi tushuncha va
iboralarni ham o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

Pedagogik vaziyatlarni hal qilish.

Oliy ta’lim muassasalari

talabalarida pedagogik tafakkur va kreativlik sifatlarini
shakllantirishda ularning turli pedagogik vaziyatlar yechimlarini
topish layoqatiga ega bo‘lishlariga alohida e’tibor qaratish
maqsadga muvofiqdir. Bunda quyidagicha ish ko‘rildi:

1)talabalar turli mazmundagi pedagogik vaziyatlar bilan

tanishtirildi;

2)ularning

taqdim etilgan pedagogik

vaziyat

yuzasidan mushohada yuritishlariga imkon berildi;
3)muayyan talabaning pedagogik vaziyatlarning ijobiy

yechimlarini topish borasidagi shaxsiy qarashlari tinglanib,

auditoriyada pedagogik vaziyat yechimining qay darajada to‘g‘ri
ekanligiga baho berildi

Talabalarning pedagogik vaziyatlar yechimini topishlarida

68

L.V.Zanina

hamda

N.P.Menshikova

38

larning

g‘oyalariga

tayanishlari tavsiya etildi. Ya’ni, ular bu jarayonda:

1)dastlab pedagogik vaziyat yechimini topishga yordam

beruvchi bir necha farazlarni ilgari surishlari;

2)harakat yo‘nalishlari, faoliyat turlari, shuningdek,

pedagogik ta’sir yoki tarbiya metodlarini belgilashlari;

3)ularning natijaviyligini taxmin qilishlari;
4)yechimni topishga yo‘naltirilgan faoliyatning bir necha

variantlarini ishlab chiqishlari;

5)samarali usullarni tanlashlari;

6)maqbul tashkiliy shakllarni belgilashlari mumkinligi

ta’kidlab o‘tildi

Pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantirishda bir qator

interfaol metodlardan foydalanish bu borada samaradorlikka
erishishga yordam beradi.

Quyidagi interfaol metodlar o‘z mohiyatiga ko‘ra shaxsda

vaziyatga tanqidiy, ijodiy yondashish, muammoni tahlil qilish,
sintezlash, tizimning tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik va aloqadorlikni topish, mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini

hosil qiladi. Quyida ulardan ayrimlari namuna sifatida keltiriladi:

“AJIL” (“Amaliy jamoaviy ijodiy loyihalar”) strategiyasi

talabalarda ijodiy faoliyat malakalarini, jamoaviy ijodiy ishlarni
tashkil etish ko‘nikmalarini shaklllantirish, jamoaviy ijodiy loyiha
(ish)larning shakllari to‘g‘risidagi tushunchani hosil qilishga

ko‘maklashishga xizmat qiladi. “Ajil” texnologiyasini o‘quv
jarayonida “Jamoaviy ijodiy ishni tashkil etish” mavzusidagi
suhbat yoki “Men – jamoaviy ish tashkilotchisiman” nomli blits-
o‘yin o‘tkazilgandan so‘ng qo‘llash maqsadga muvofiqdir.

Pedagogik faoliyatni tashkil etishda axborot texnologiyalari

imkoniyatlaridan ijodiy foydalanish.

Ta’lim jarayonida tobora faol

qo‘llanilayotgan

zamonaviy

vositalardan

biri

axborot

texnologiyalari sanaladi. Ularning texnik, texnologik imkoniyatlari
ta’lim jarayonini qiziqarli, jonli, samarali tashkil etishda
pedagoglar uchun nihoyatda qo‘l keladi. Bugungi kunda ta’limda

38

Занина Л .В., М н е ь ш и к о в а Н . Л . Основы педагогического мастерства /Учеб.пособие для

студ. пед. Вузов.– Ростов-на-Дону, Феникс, 2003. – С. 288.

69

radio

eshittirish,

teleko‘rsatuvlar,

filmlarni

namoyish

imkoniyatlari mavjud. Ulardan foydalanish o‘qitish sifatini
yaxshilaydi, shaxsning kreativ sifatlari, kasbiy malakalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.

Axborot texnologiyalari orasida kompyuterlarning alohida

o‘rni bor. Zamonaviy o‘qitishda komp’yuter texnologiyasi
pedagoglar uchun eng yaqin “yordamchi” bo‘lmoqda. Ta’lim
jarayonida ulardan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni yuzaga
keltiradi:

1) real ishlab chiqarish faoliyatiga mos keluvchi hajm,

psixologik va mantiqiy- tarkibiy tuzilma mohiyatga ko‘ra o‘quv
axborotini to‘la taqdim etilishini ta’minlaydi; 2) o‘quv
axborotlarining tezkor yangilanishini inobatga olgan holda ularni
taqdim etish tezligini zarur darajada bo‘lishiga ko‘maklashadi; 3)
o‘quvchilarga bajarilayotgan ish-harakat yoki faoliyat sifati

haqidagi ma’lumotni berishda tezkorlikni ta’minlaydi;

4) ishlab chiqarish ustasiga o‘quvchi faoliyatini nazorat qilish

va unga zarur o‘rinlarda maslahat, yo‘nalish hamda ko‘rsatmalar
berish imkoniyatini yaratadi.

Axborot

texnologiyalarining

moslashuvchanlik

va

interaktivlik xususiyatiga egaligi talabalarning o‘zlashtirish
darajasiga bog‘liq holda o‘tilgan mavzuni qaytarish, mavzu ustida
ishlashlarni individual tempda amalga oshirish, shuningdek, tabiiy
muloqotni imitatsiyalash, ya’ni, elektron darslik matni bilan talaba

o‘rtasida muloqot o‘rnatib, so‘rovnoma, verbal, noverbal, ovoz va
b. yordamida o‘qituvchi mavjudligini his etish imkoniyatini
yaratadi. Bu turdagi texnologiyalar yordamida mulьtimedia
mahsulotlari, elektron alьbom, elektron atlas, raqamli video
lavhalar, virtual stendlar, audio va video vizual materiallar,

shuningdek, prezentatsiyalar tayyorlash imkoniyati mavjudki,
ular ta’lim jarayonining qiziqarli tashkil etilishini ta’minlaydi.
Qolaversa, ular vositasida talabalar, pedagoglarning hissiy-estetik
tuyg‘ulari

shakllanadi.

Bu

esa

shaxsning

kreativligini

rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.

Quyidagi axborot, shu jumladan, kompьyuter texnologiyasi

yordamida pedagog tomonidan kreativ yondashuv asosida
tayyorlanib, ta’lim jarayonida samarali foydalanish mumkin

70

bo‘lgan ijod mahsulotlari sanab o‘tiladi.

Multimedia

– bir necha ko‘rinishdagi: elektron shakldagi

grafik, matnli, raqamli, ovozli, musiqali, video, audio, fotografiya,
harakatlanuvchi obrazlar (animatsiyalar) va boshqa axborotlarni
uzatuvchi kompyuter texnologiyalari uchun taalluqli umumiy

tushuncha

Elektron albom

– rasmlar, suratlar, chizmalar va boshqar

grafik tasvirlar hamda ularning izohlarini o‘zida aks ettiruvchi
elektron shakldagi to‘plam

Elektron atlas

(yun. “Atlas” – birinchi bo‘lib, osmon globusini

yaratgan afsonaviy Liviya podshosining nomidan) – muayyan
o‘quv

moduli (o‘quv fani) bo‘yicha tavsiya etilgan va o‘ziga xos

grafik tasvirlarga ega bo‘lib, o‘quv maqsadlariga ko‘ra
foydalaniladi

Raqamli video lavhalar

– o‘quv moduli (o‘quv fani) bo‘yicha

bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga yordam beradigan
ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan 3D o‘lchamdagi zamonaviy o‘quv
manbai

Virtual stendlar –

1) real obyekt, predmet, jarayon, voqea va

hodisalarning elektron modeli; 2) matn, rasm, sxema, jadval,
diagramma va b. shakldagi axborot, jarayon hamda virtual
muhitlarni yaratish, saqlash, ishlov berish, raqamlashtirish va
tizimli ravishda amalga oshirishni ifodalovchi kompyuterli vosita

Imitatsion virtual trenajyor

(ingl. “train” – “tarbiyalamoq”,

“o‘qitmoq”, “mashq qildirmoq”) – elektron shakldagi o‘quv-
mashqlantiruvchi qurilma bo‘lib, u yordamida mehnat
faoliyatining real sharoiti modellashtiriladi, muayyan faoliyat (m:
mashina (mexanizm)ni boshqarish, murakkab stanokda ish

bajarish yoki harbiy texnika sirlarini o‘zlashtirish) ko‘nikmalari
shakllantiriladi, ko‘nikmalar malakalarga aylantiriladi hamda
hosil bo‘lgan malakalar takomillashtiriladi.

Axborot texnologiyalarining imkoniyati va pedagoglarning

kasbiy faoliyatlariga ijodiy yondashishlari natijasida yaratilgan

mulьtimedia mahsulotlari, audio va video materiallar, xususan,
video animatsiyalar ham ta’lim jarayonida faol qo‘llaniladi.

Multimedia mahsulotlari

– o‘zida AKTning dasturiy va

71

texnik imkoniyatlari asosida audio, video, matn, grafika va
animatsiya effektlari asosida o‘quv materialini tinglovchilarga
etkazib berilishini mujassamlashtirgan ishlanma (mahsulot)lar

Audio va video vizual materiallar

– o‘quv axborotlarini

kompьyuter texnologiyasi yordamida ovozli va vizual shaklda

qabul qilinishini ta’minlovchi materallar

Video animatsiyalar

– chizilgan (rasmli) yoki kichik hajmli

obraz (hajmiy, qo‘g‘irchoq yoki o‘yinchoqli obyekt)larni harakatga
keltirish va bu harakatning har bir bosqichini ketma-ket suratga
olinganligini ifodalovchi elektron tasvirlar

Prezentatsiya

(taqdimot; lot. “praesentatio” – taqdim etish) –

muayyan mavzu yoki muammo bo‘yicha o‘quv (ilmiy, amaliy)
xarakterdagi materiallarning ish qog‘ozlari (oddiy yoki vatman
qog‘ozlar) hamda axborot-kommunikatsion vositalar (kompyuter,
proyektor, protsesor va boshqa qurilmalar) yordamida taqdim

etilishi

Mohiyatiga ko‘ra axborot texnologiyalari yordamida

tayyorlangan va ta’limiy maqsadlarda foydalaniladigan ijod
mahsulotlar talabaning bilish faoliyatini faollashtirishi, uning

o‘quv materialani o‘zlashtirish maqsadlari bilan qurollantirish,
o‘quv materialini tushunishi va o‘zlashtirishini kuchaytirish,
fanlararo aloqani chuqurlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim.
Buning uchun elektron shakldagi ijod mahsulotlari turli jarayon va
hodisalarni tushunishni osonlashtirishga, tajribalarni bajarish

usullari bilan tanishtirishga, laboratoriya jihozlarida ishlashni
yengillashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.

Talabalarning kreativ fikrlash ko‘nikmalariga egaliklarini

baholash.

Kreativlik o‘qituvchining yondashuvi o‘quvchilarning

qiziqishlari va ko‘rsatgan natijalari asosida baholanishi mumkin.

Agar o‘quvchilarga biror bir adabiy asar yoki hikoyaning oxirini
o‘zgartirish vazifasi berilgan bo‘lsa, ular asar yoki hikoyaning
mazmunini saqlab qolgan holda, qancha va qanday (original) g‘oya
(variant)lar o‘ylab topganiga qarab baholanadilar.

“Talabalarning kreativlik ko‘nikmalariga egaliklarini

baholashda muhim omillarni inobatga olish.

Baholash

kreativlikni o‘ldiradimi? “Bu vaziyatga bog‘liq” (Beghetto, 2005,
255-bet). Baholash kreativlikni sinfda o‘quvchilar bajarishi shart

72

bo‘lgan majburiy kriteriyaga aylantirishi mumkin (Kaufman,

Plucker& Baer,2008). Bu turdagi baholash

nafaqat

o‘quvchilarning erishgan yutuqlari, balki ularning kreativ fikrlash

tarzi va yangiliklarga

intilishini

yanada

chuqurroq

tushunishda yordam beradi. Ta’lim jarayonida o‘quv rejasiga

kreativ o‘yinlarni kiritishning birgina o‘zi yetarli emas.

Baholash o‘quvchilarda metakognitiv, ya’ni fikrlash

to‘g‘risida fikralash ko‘nikmasini shakllantirish uchun kerak.
Agarda o‘quvchilar fikrlash, nima uchun aynan shu yechimni
tanlaganliklari va ko‘plab g‘oyalarni o‘ylab topishda qanday

strategiyadan foydalanganliklarini sharhlay olsalar, demak bu
metakognitiv fikrlash deb ataladi. Talabalar kreativ fikrlash va
innovatsion usullardan muammolarning yechimini topishda
foydalansalar, demak ular metakognitiv fikrlash strategiyasini
amalda qo‘llagan bo‘ladilar.

O‘quvchining ishlarini izohlash.

Sharh berishning asosiy

maqsadi talabalarni ruhlantirish, kirishimliligini oshirish, talaba
va o‘qituvchi o‘rtasidagi to‘siqlarni olib tashlash va yutuqlarga
erishishda ko‘maklashishdan iborat. Sharh shakllantiruvchi,

obyektiv va spetsifik bo‘lsagina samara beradi. Villiamning
(2011) fikriga ko‘ra sharh o‘quvchilarda o‘qishga bo‘lgan
qiziqish va ishtiyoqni

oshiradi, boshqa bir olimning olib

borgan tadqiqotlariga ko‘ra “sharh” o‘quvchilar o‘qish
jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi (Hattie, 2009, 2012, 18-bet).

Biroq, shuni aytib o‘tish kerakki ba’zan o‘quvchining bajargan
ishiga qo‘yilgan baho o‘qituvchi tomonidan berilgan sharhni
inkor etishi mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar (Butler, 1988,
Wiliam, 2011) natijasiga ko‘ra, bir guruhdagi talabalarga bajargan
ishlari yuzasidan berilgan sharh (bahosiz) natijasida keyinroq

ular o‘z bilim darajalarini oshirganlar va vazifalarni yanada
yaxshiroq bajarganlar, ammo, ikkinchi guruhdagi talabalarning
bajargan vazifalariga berilgan baho va sharh natijasida, talabalar
faqat berilgan baho bilan qiziqqanlar, sharh esa e’tibordan chetda
qolgan. Asosiy e’tibor bahoga berilgani sababli sharh keraksiz

narsa bo‘lib qolmoqda.

Sharhni qachon va qaysi paytda berishni bilish ham

muhimdir. “Agarda sharh tez berilgan bo‘lsa, o‘quqchilar unga

73

o‘rganib qoladilar va muammoni mustaqil hal qilish o‘rniga
hamisha o‘qituvchining sharhini kutadi” (Bangert-Drowns, Kulik,
Kulik, Morgan, 1991, Goodwin, Miller, 2012, 83-bet). Talabalarga
yangi materiallarni o‘zlashtirish jarayonida berilgan sharh ularni
noto‘g‘ri qaror qabul qilish, ma’lumotlarni noto‘g‘ri tushunish va

noto‘g‘ri fikrga qilishini oldini oladi. O‘quv jarayonida talabalar
o‘zlashtirgan materiallari va olgan bilimlarini tajribada tatbiq
etayotganlarida sharh berishdan oldin ularga o‘z ishlariga o‘zlari
baho berishlari va kerak bo‘lsa, yo‘l qo‘ygan xatolarini tuzatishga
imkon berish zarur. O‘z-o‘ziga baho berish (aynan xatolari ustida

ishlash) strategiyasi talabalarda metakognitiv fikrlash doirasini
kengaytirib, fikrlash to‘g‘risida fikrlashga ham da’vat etadi. O‘z-
o‘ziga baho berish (xatolari ustida ishlash)da talabalar nafaqat
ko‘nikma, balki vaqtni ham inobatga olishilari zarur. Bunday
strategiyani qo‘llashda o‘qituvchining asosiy vazifasi talabalarni

yo‘naltiradigan savollar berishdan iborat, masalan, “Qanday
usullardan foydalandingiz?”, “Vaqtingizni yanada mazmunli
o‘tkazishning qanday yo‘llarini bilasiz? va h.k.

Kerakli paytda sharh berish o‘qituvchining vaqtini tejaydi.

Fisher va Freyning (2012) fikriga ko‘ra, xatolarni emas, balki
yanglishishlarni oldini olish kerak, chunki xatoni tuzatish
mumkin; u o‘quvchining bilim darajasi pastligini aks ettirmaydi.
Biroq, yanglishish boshqa omil bo‘lib, u o‘quv jarayoniga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Fisher va Frey yanglishishni to‘rt turga

ajratishgan:



Amaliy yanglishish talabaning bilim darajasi pastligi yoki

fikrlash doirasi torligini aks ettiradi.



Metodik yanglishish talabalar o‘zlashtirgan bilimlarini

amalda qo‘llay olmasligi natijasida yuzaga keladi.



O‘zlashtirilgan bilimlarni turli vaziyatlarda yanglish qo‘llash.



Noto‘g‘ri, yolg‘on ma’lumot asosida yanglish fikrlarni

shakllantirish.

Kreativlik va mazmunning bevosita bog‘liqligi.

Mazmun va

kreativlik o‘rtasida ramziy bog‘liqlik mavjuddir: mazmun

bo‘lmasa, kreativlik ham shakllanmaydi, ya’ni kreativ bo‘lish yoki
kreativ fikrlash uchun saba bo‘lishi kerak. Talabalarning bajargan
ishlari yoki savollarga berayotgan javoblarini baholash jarayonida

74

o‘qituvchi ular yanglishish yoki xatoga yo‘l qo‘yayotgaliklarini
aniqlashi zarur. Talaba mazmun jihatdan yetarli bilimlarga egami?
O‘zlashtirgan bilimlarini amalda qo‘llay olyaptimi? Kreativ
fikrlashda ko‘proq tajribaga muhtojmi?

O‘quv jarayonida kreativ maqsadlarni belgilash.

Viggins

(Wiggins,

2012,

11-bet)

sharhga

“oldimizga

qo‘ygan

maqsadlarimizga erirish yo‘lida bajargan amallarimiz haqidagi
ma’lumot” deya izoh beradi. Samarali sharh berish uchun
talabalarning maqsadi, unga erishishda bajargan xatti-harakatlari
bo‘lishini talab etadi. Agarda talabalarning maqsadi bo‘lsa, sharh

berishdan ma’no topsa bo‘ladi, aks holda bu shunchaki “nima
qilishi zarurligi haqidagi” ma’lumot bo‘lib qoladi (Brookhart,
2012, 24-bet).

Kreativ o‘quv jarayonida talabalarning maqsadi “ular bilishi

zarur bo‘lgan va qila olishi mumkin bo‘lgan vazifaning ifodasi”dir

(Marzano, 2009, 13-bet) va u mazmun, fikrlash jarayoni va natija
(mahsulot)ga asoslanishi zarur”

39

Amerikalik pedagog Patti Drepeau talabalarda kreativlik

ko‘nikmalarini shakllanganlik hamma rivojlanganlik darajasini

baholashga doir samarali metodikani ishlab chiqqan. Quyida
muallifning bu boradagi metodikasining mohiyati to‘laqonli aks
ettirilgan jadvallar keltiriladi

40

.

Xulosa qilib aytganda, pedagoglarning kreativlik sifatlariga

egaliklarini aniqlash ikki tomonlama ahamiyatga ega. Birinchidan,

ular o‘zlaridagi mavjud kreativlik sifatlari, ularning darajasi
borasida aniq tasavvurga ega bo‘ladi, ikkinchidan, ular tomonidan
tashkil etilayotgan ta’lim jarayoning sifati hamda samaradorligi
xususida bir to‘xtamga kelish mumkin. Shuningdek, kreativlik
sifatlariga egaliklarini aniqlash orqali pedagoglarning bu boradagi

faoliyatlari yo‘nalishlarini belgilash imkoniyati yuzaga keladi.
Pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantirish muayyan
bosqichlarda kechadi. Mazkur bosqichlarning har birida kreativlik
sifatlarini rivojlantiruvchi metod, vosita va texnologiyalarining
maqsadli, izchil qo‘llanilishi, shuningdek, pedagogik faoliyatni

39

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem

soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – 142-144-betlar.

40

O‘sha asar. – 150-171-betlar.

75

tashkil etishda axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan ijodiy
foydalanish o‘qitish sifatining yaxshilanishi, samaradorligining
oshishi uchun qulay sharoitni yaratadi.

Nazorat savollari:

1.

Pedagoglarning kreativlik sifatlariga egaliklarini qanday

metod va vositalar yordamida aniqlash mumkin?

2.

Pedagoglarda kreativlik sifatlarning rivojlanishi qanday

bosqichlarda kechadi?

3.

Qanday metodni pedagoglarda

kreativlik

sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi?

4.

Patti Drapeau

tomonidan talabalarda kreativlik

sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladigan qanday vosita

taklif etilgan?

4-MAVZU : KREATIV TA’LIM MUHITI: MOHIYATI,

XUSUSIYATLARI

(ma’ruza)

Reja:

1.

Kreativ yondashuv asosida o‘quv dasturlari va o‘quv

manbalarini yaratish.

2.

O‘quv materiallarini tayyorlashga kreativ yondashuv va

ularni samarali tayyorlash tamoyillari.

3.

O‘quv mashg‘ulotlar uchun didaktik ishlanmalar tayyorlashga

qo‘yiladigan zamonaviy talablar.

Tayanch tushunchalar:

o‘quv dasturlari, o‘quv manbalari,

o‘quv materiallari, tamoyillar, o‘quv materiallarini samarali
tayyorlash tamoyillari, didaktik ishlanmalar, didaktik ishlanmalarni

tayyorlashga qo‘yiladigan talablar

.

1.

Kreativ yondashuv asosida o‘quv dasturlari va

o‘quv manbalarini yaratish.

Bir qarashda ta’lim jarayonini

kreativ g‘oyalar asosida tashkil etish o‘quv dasturida belgilangan

talablardan chetga chiqishdan tasavvur qoldiradi. Biroq,
kreativlik, ijodiy yondashish o‘quv mashg‘ulotlarini mavjud DTSga
moslashtiradi. Qolaversa, o‘qituvchilardan o‘qitish jarayoniga

76

nisbatan kreativ, ijodiy yondashuvni ta’minlashga xizmat
qiladigan metod, usul va vositalar mashg‘ulotlarni metodik
jihatdan samarali, to‘g‘ri olib borilishini ta’minlaydi.

Pedagoglarning o‘quv

mashg‘ulotlari uchun didaktik

materiallarni tayyorlashda quyidagi zamonaviy talablarga muvofiq

ish ko‘rishlari kutilgan ta’limiy natijaning qo‘lga kiritilishi uchun
zarur sharoitni vujudga keltiradi:

aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi;
talabalarning ehtiyoj va qiziqishlariga muvofiq tayyorlanishi;

o‘quv axborotlarining asoslanganligi;

talabalarning

o‘quv-bilish

faoliyatini

faollashtirish

imkoniyatiga egalik;

talabalarni juftlikda, kichik guruhlarda faol ishlashlari uchun sharoit

yaratish;

talabalarda mustaqil, ijodiy, tanqidiy va kreativ fikrlash

qobiliyatlarini rivojlantirish;

zamonaviy ahamiyat kasb etishi;
estetik jihatdan sifatli bo‘lishi;
noaniq tushuncha va iboralardan holi bo‘lishi; aniq natijani

kafolatlay olishi;

turli vaziyatlarda qo‘llay olish imkoniyatiga egalik; mavjud

BKMni mustahkamlashga xizmat qilishi va boshqalar.

O‘quv

mashg‘ulotlari

uchun

didaktik

materiallarni

tayyorlashda pedagoglar o‘quv manbalari (darslik, o‘quv, metodik

va o‘quv-metodik qo‘llanma, yo‘riqnoma, tavsiyanoma, lug‘at,
ensiklopediya, atlas, ish daftari, xrestomatiya kabi bosma nashrlar,
shuningdek, Internet materiallari, EATR kabi elektron axborot
manbalaridan olingan ma’lumotlardan maqsadli, samarali
foydalanishlari mumkin. Bu o‘rinda olingan ma’lumotlarning

ishonchliligi muhim. Shu sababli pedagoglar didaktik
materiallarni tayyorlashda o‘quv axborotlarining ishonchli
ekanligiga e’tiborni qaratishlari zarur. Binobarin, ilmiy asosga ega
dalillar bilan boyitilgan didaktik materiallar talabalarning umumiy
va kasbiy rivojlanishini ta’minlashda o‘ziga xos ahamiyat kasb

etadi.

Demak, pedagoglarning o‘quv dasturlari va o‘quv manbalarini

yaratishga nisbatan kreativ yondashuvlari talabalarning umumiy

77

rivojlanishi hamda kasbiy shakllanishida muhim ahamiyat kasb
etadi. Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati pedagog tomonidan
taqdim etilayotgan o‘quv materiallarining qay darajada sifatli
tayyorlanishiga ham bog‘liq. Shu sababli pedagoglar o‘quv
materiallarini tayyorlashga kreativ yondashishlari talab etiladi.

Bunda ular o‘quv materiallarini samarali shakllantirishda
g‘oyaviylik, ilmiylik, vizuallik, tizimlilik, o‘quv axborotlarining
izchil bayon etilishi, o‘quv axborotlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik,
talabalarning yosh xususiyatiga mosligi, amaliy ahamiyatga egalik,
aniq maqsadga yo‘naltirilganlik hamda estetik talablarga

muvofiqlik kabi tamoyillarni inobatga olishi o‘quv jarayonining
sifatli, metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishini ta’minlaydigan
tamoyillarni inobatga olishlari zarur. O‘quv mashg‘ulotlar uchun
didaktik ishlanmalar tayyorlashda ham pedagoglar zamonaviy
talablar.

Nazorat savollari:

1.

O‘quv dasturlarini

yaratishga

kreativ

yondashuv o‘zida nimani ifodalaydi?

2.

O‘quv manbalarini yaratishga kreativ yondashishda

nimalarga e’tibor qaratish lozim?

3.

O‘quv materiallarini kreativ yondashuv asosida tayyorlash

qanday ahamiyatga ega deb o‘ylaysiz?

4.

O‘quv

materiallarini kreativ yondashuv asosida

samarali tayyorlashda qanday tamoyillar inobatga olinadi?

5.

O‘quv mashg‘ulotlar uchun didaktik ishlanmalar tayyorlashga

qo‘yiladigan zamonaviy talablar nimalarda iborat?

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways

to promote innovative thinking and problem soving). Alexandria –
Virginia, USA: ASCD, 2014.

2.

Pedagogika nazariyasi/OTM uchun darslik. Mual.:

M.X.Toxtaxodjayeva va b. Prof. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy
tahriri ostida. – T.: “Iqtisod-moiya”, 2010. 136-140-b.

3.

Pedagogika: 1000 ta savolga 1000 ta javob / Metodik

qo‘llanma.

U.I.Inoyatov,

N.A.Muslimov,

M.Usmonboyeva,

D.Inog‘omova. T.: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika

78

universiteti, 2012.193-b.

5-MAVZU: KREATIV PEDAGOGIKA FANINI O‘QITISH

SHAKLLARI

(ma’ruza)

Reja:

1.Kreativ pedagogika fanini o‘qitishda ta’lim turlari va

shakllari tavsifi.

2.Ta’limni tashkil etish tizimi.

3.

Kreativ pedagogika fanini o‘qitishning asosiy shakllari.

Tayanch tushunchalar:

matn, vizuallik, matnning vizuallik

xususiyati, o‘quv topshiriqlari, o‘quv topshiriqlarining turlari, ish
qog‘ozlari, keys, darajali test, auditoriyani jihozlash.

Ma’ruza mashg‘uloti uchun mo‘ljallangan matnning vizual

xususiyat kasb etishi.

Shaxsda kreativlikni shakllantirishga

yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar faqatgina ko‘ngilochar xarakterdagi

topshiriq, mashq yoki vazifalardan iborat bo‘lib qolishi kerak
emas. Balki, talabalarga beriladigan barcha topshiriq, mashq va
vazifalar mavjud davlat ta’lim standartlarga mos kelishi,
talabalarga bilim, ko‘nikma va malakalarini to‘laqonli namoyish
qila olish imkoniyatini yaratishi zarur. Mashg‘ulotlar jarayonida

o‘qituvchilar talabalarni asta-sekin mas’uliyatdan ozod qilish
orqali mustaqil ta’lim olishga rag‘bat bildiradigan shaxs
bo‘lishlariga erisha olishlari lozim (Fisher, Frey, 2008)

41

.

Pedagogning kreativligi rivojlantirishda uning ma’ruza,

amaliy, seminar va laboratoriya mashg‘ulotlari uchun o‘quv

topshiriqlarini ishlab chiqishga ijodiy yondashish ko‘nikma va
malakalariga ega bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Buning uchun
pedagoglar o‘zlarida kreativlik qobiliyatini rivojlantirish yo‘lida
tizimli, izchil amaliy harakatlarni tashkil etishlari zarur. Quyida
ularning ayrimlari xususida to‘xtalib o‘tiladi.

41

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem

soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014

79

Matnli axborotlarni grafik shakliga o‘tkazish.

Matnli,

ayniqsa, katta hajmdagi matnli axborotlar talabalar tomonidan
qiyin qabul qilinadi. Zamonaviy sharoitda matnli axborotlarni
grafik shakliga o‘tkazish talab etilmoqda. O‘quv axborotlarini
grafik shakliga o‘tkazishda ma’lumotlarni model, sxema, jadval,

diagramma, tasvir, klaster, matematik, fizik, geometrik
ko‘rinishlarida ifodalash maqsadga muvofiqdir. Bu tarzda
talabalarga taqdim etilgan axborotlar talabalar tomonidan
samarali qabul qilinadi. Ayni vaqtda OTM talaba, o‘quvchilarni
“I

nn
ov
at
si
on

ta’
li
m
te

xn
ol
og
iyalari” yo‘nalishida tashkil etilgan amaliy mashg‘ulotda
tinglovchilar bilan quyidagi matnli axborotni klasterda ifodalash

ko‘nikma, malakalari bilan qurollantirildi:

Lug‘aviy ma’nosiga ko‘ra “taksonomiya” tushunchasi “tartib bilan

joylashtirish qonuni” ma’nosini anglatadi. Obyektlarni ularning o‘zaro
bog‘liqligiga asoslangan holda murakkablashib boradigan darajalar
ketma-ketligi (iyerarxik tarz)da joylashtirgan holda turkumlashtirish,
tizimlashtirish “taksonomiya” deb ataladi. Pedagogik taksonomiya –
pedagogik jarayonning o‘zaro bog‘liq va xossasiga ko‘ra ko‘p
bosqichli (iyerarxik) tuzilishga ega obyektlarini tavsiflash, tartibga
solish va tizimlashtirish nazariyasi. B.Blum rahbarligida 1956-yilda
AQSHda “Pedagogik taksonomiya” g‘oyalari e’lon qilindi. XX
asrning 60-yillarida D.Kratvol va boshqalar tomonidan pedagogik
maqsadlarni ifodalovchi taksonomiyaning navbatdagi g‘oyalari
shakllantirildi

80

1.

Maxsus testlar bilan ishlash.

Pedagoglarni qayta

tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslarida
tinglovchilarda kreativlik qobiliyati va sifatlari mavjudligini
aniqlashda E.P.Torrensning “Tugallanmagan rasmlar” testidan

foydalanish samarali natijalarni beradi.

2.

Mazkur test quyidagi shtrixlaran iborat noaniq

tasvirlardan iborat bo‘lib, tinglovchilarga ularni tugatib berish
topshirig‘i beriladi:

81

OTM talaba, o‘quvchilarni P.Torrensning “Tugallanmagan

rasmlar” testi qo‘llash jarayonida tinglovchilar tomonidan ko‘plab
takliflar beriladi. Berilgan takliflar tinglov-pedagoglarning qay
darajada kreativlik sifatlariga egaligi, tasavvurining qanchalik
boyligini ifodalaydi.

Ta’limni tashkil etish tizimi.

O‘zbеkiston mustaqillikka

erishgan kundan boshlab o‘tgan qisqa vaqt ichida o‘zbеk xalqi
siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga
erishdi; o‘z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish,
ulug` ajdodlar qoldirgan boy madaniy, ma'naviy mеrosni

o‘rganish sharafiga muyassar bo‘ldi, milliy g`ururi qayta tiklandi;
rеspublikada ilm-fan, jumladan pеdagogika fani yangi taraqqiyot
bosqichiga ko‘tarilmoqda; o‘tmishdagi pеdagogik tafakkur
daholarining shuhratini

tiklash, ularning g‘oyalarini xalq

hayotiga tatbiq etishdеk ulug‘ ishlar amalga oshirilmoqda.

Asrimizning boshlarida Abdulla Avloniy “Tarbiya bizlar uchun

yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat
masalasidir” dеgan edi. Bu fikr hozirda dеmokratik jamiyat
qurayotgan, kеlajakda buyuk davlat barpo qilish niyatida bo‘lgan

O‘zbеkison Rеspublikasi uchun alohida ahamiyat kasb etadi.

Kеng pеdagogik ma'nodagi tarbiya ma’lum maqsadga

82

yo‘naltirilgan bo‘lib, jamiyat tomonidan tayyorlangan, ajratilgan
kishilar yoxud o‘qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan amalga
oshiriladi va turli xildagi o‘quv mashg‘ulotlari, maxsus
o‘tkaziladigan bir qator tarbiyaviy tadbirlarni o‘z ichiga oladi.

Bizning mamlakatimizda yosh avlodga ta’lim-tarbiya

bеrishning yagona tizimi yaratilgan bo‘lib, talabalarni ilmiy-
dunyoqarash, insonparvarlik, g‘oyaviylik, ijtimoiy gumanizm
hamda intеrnatsionalizm, vatanimizga chеksiz muhabbat va
sadoqat ruhida tarbiyalash usuli qo‘llanib kеlinmoqda.

Fanning

bakalavr

tayyorlash

tizimida

pеdagogik

qonuniyatlarini ishlab chiqarish taraqqiyoti, kollеjlardagi
tarbiyaviy

munosabatlar,

umumpеdagogik

mutaxassislik

ta’limining o‘zaro bog‘liqligi mеtodlari bilan talabalarni nazariy va
amaliy jihatdan tayyorlab borish ko‘zda tutiladi.

Pеdagogika fani bo‘yicha mazkur ma’ruzalar matni kasbiy

pеdagogik tayyorgarlik bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun
mo‘ljallangan.

O‘quv yurtning tarixan taraqqiy etish davrida ta’limni tashkil

qilish shakllari turlicha bo‘lgan. Ta’limni tashkil etish shakllari

ma'lum ijtimoiy tuzum va shu tuzumning manfaatlariga mos holda
shakllangan.

XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida buyuk chеx

pеdagogi Ya. A. Komеnskiy (1592 - 1670) tarixda birinchi bo‘lib
maktab ta’limida sinf-dars tizimini yaratdi.Ya. A. Komеnskiyning

ta’limni tashkil kilish haqidagi qarashlari bir qator jiddiy
qarshiliklarga uchragan bo‘lsa ham g‘arb mamlakatlariga juda tеz
tarqaldi va ta’limni tashkil qilishning birdan-bir shakli dеb e'tirof
etildi.

Sinf-dars tizimi sharq mamlakatlariga, jumladan, Markaziy

Osiyodagi eski musulmon maktablariga tatbiq bo‘lmadi. Ularda
oktyabr to‘ntarishiga qadar o‘rta asr maktablariga xos ta’lim tizimi
davom etib kеldi.

Sinf – yoshi va bilimi jihatdan bir xil bo‘lgan ma’lum

miqdordagi o‘quvchilar guruhidir.

Dars dеb bеvosita o‘qituvchining rahbarligida muayyan

o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim mashg‘ulotiga
aytiladi.

83

Dars – o‘quv ishlarining asosiy tashkiliy shaklidir. Dars – o‘quv

ishlarining markaziy qismidir.

Ayni paytda, o‘quv yurtlarimizda ta’limni tashkil qilish

shakllari ikki turda olib borilmoqda.

1.Sinf-dars shaklida olib boriladigan mashg‘ulotlar.

2.Amaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan

mashg‘ulotlar.

Darsga bo‘lgan talablar.

Dars,

yuqorida aytib

o‘tilganidеk, o‘qitishni tashkil etishning o‘zgarmas shakli emas.
O‘quv amaliyoti va pedagogik tafakkur doimo uni

takomillashtirish yo‘llarini izlaydi. Bu sohada turli xil ko‘rik-
tanlovlar, rеspublika miqyosida o‘tkazilayotgan pеdagogik
o‘qishlarda o‘rtaga qo‘yilayotgan ilg‘or o‘qituvchilarning fikr va
mulohazalari diqqatga sazovordir. Turli-tuman fikr va
mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi umumiy

didaktik talablarga javob bеrishi lozim:

1.

Har bir dars ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga

qaratilgan va puxta rеjalashtirilgan bo‘lmog‘i lozim.

2.

Har bir dars mustahkam g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishga ega

bo‘lmog‘i lozim.

3.

Har bir dars turmush bilan, amaliyot bilan bog‘langan

bo‘lmog‘i lozim.

4.

Har bir dars xilma-xil usul, uslub va vositalardan unumli

foydalangan holda olib borilmog‘i lozim.

5.

Darsga ajratilgan har bir soat va daqiqalarni tеjab, undan

unumli foydalanmoq lozim.

6.

Har bir dars o‘qituvchi va o‘quvchilarning faolligi birligini

ta’minlamog‘i lozim.

7.

Darsda o‘quv matеriallarining mazmuniga oid ko‘rsatmali

qurollar, tеxnika vositalari va kompyutеrlardan foydalanish
imkoniyatini yaratmoq lozim.

8.

Dars mashg‘ulotini butun sinf bilan yoppasiga olib borish

bilan har qaysi o‘quvchining individual xususiyatlari, ularning
mustaqilligini oshirish hisobga olinadi.

9.

Har bir darsda mavzuning xaraktеridan kеlib chiqib,

xalqimizning boy pеdagogik mеrosiga murojaat qilish va undan
fondalanmoq imkoniyatini izlamoq lozim.

84

Kreativ

pedagogika

fanini

o‘qitishning

asosiy

yo‘nalishlari.

Pedagogik kreativning yo‘nalishlari ko‘p bo‘lib, ulardan

ba’zilarini keltiramiz.

Pedagogik jarayonni takomillashtirish, uni

ta’lim

oluvchi shaxsiga yo‘naltirishga asoslangan pedagogik
kreativlar

: hamkorlik pedagogikasi, ta’limning insonparvarlikka

asoslangan kreativlik va boshqalar.

Ta’lim

oluvchi

faoliyatini

faollashtirish

va

jadallashtirishga

asoslangan pedagogik kreativlik. Muammoli

ta’lim, o‘yinlar, tayanch signallar konspektlari kreativligi va
boshqalar.

O‘quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va

qayta ishlab chiqishga

asoslangan pedagogik kreativlik. Bu

kreativlar o‘rgatilayotgan bilimlarning didaktik tizimi chuqur

mazmunga ega bo‘lishi, bilimlarga tizimli nuqtai nazardan
yondashish, ta’lim oluvchilarga bilimlarni egallashning eng
maqsadga

muvofiq yo‘llarini o‘rgatish kabi

tamoyillarga

asoslanadi.

O‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil

qilishga

asoslangan

kreativlik.

Bu

tabaqalashtirilgan,

individuallashtirilgan,

dasturlashtirilgan

ta’lim

kreativligi;

ta’limning jamoa usuli, guruhli, kompyuterli ta’lim kreativligi
kabilar kiradi.

Tabiatga

muvofiqlashtirilgan pedagogik

kreativlik

. Bularga ta’lim oluvchining tabiiy imkoniyatlari,

ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil kilishning tabiiy imkoniyatlari va
boshqa tabiatga

muvofiq imkoniyatlardan

to‘liq

foydalanishni amalga oshirishga asoslangan pedagogik

kreativlar

kiradi.

Rivojlantiruvchi ta’lim kreativlari

. Bularga ta’lim oluvchi

shaxsining ijobiy

sifatlarini, ayrim sohalardagi bilimlarini,

ijodiy

qobiliyatlarini rivojlantirish kreativlari kiradi.

Bulardan tashqari,

xususiy (o‘quv fanlari), alternativ

hamda mualliflik pedagogik kreativlari

yo‘nalishlari ham

mavjud.

Shuningdek,

hozirda

pedagogik

kreativlikning

turli

yo‘nalishlari mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv,

85

evristik, kreativ, inversion, integrativ, adaptiv, inklyuziv
pedagogik kreativlardir. Bu yo‘nalishlarning asosiy xususiyatlari
quyidagicha.

Empirik

- sezgi a’zolari orqali bilim olish. Bu kreativda asosiy

e’tibor sezgi a’zolarining tabiiy rivojlanganlik imkoniyatlariga

tayangan holda bilim berish va ularni

yanada takomillashtirib

borishga qaratiladi.

Kognitiv

– atrofdagi olam to‘g‘risidagi bilimlar doirasini

kengaytirish kreativi. U tabaqalash (tarkibiy qismlarga ajratib

o‘rganish)

tafakkurini shakllantiradi, bilish ehtiyojlarini

rivojlantiradi.

Evristik

– yo‘naltiruvchi savollar berish yo‘li bilan ta’lim

berish tizimi.

Topkirlik, faollikni rivojlantirishga xizmat qiluvchi, o‘quv-

izlanish ta’lim metodi bo‘lib, optimallashgan (bir necha

variantlardan eng ma’qulini, mosini, muvofiqini tanlash)
tafakkurni rivojlantiradi.

Kreativ

– tadqiqot xarakteriga ega bo‘lib, o‘quvchilarda

maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi.

Inversion

– axborotlarni turli tomondan o‘rganish,

o‘rnini almashtirish xususiyatiga ega bo‘lib, tafakur (fikrlash)
tizimini shakllantiradi.

Integrativ

– axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz ko‘p kichik

qismlarning o‘zaro ajralmas bog‘liqligi, ularning yaxlitligi, bir

butunligi asosida to‘g‘ri xulosani aniqlash.

Adaptiv

– axborotlarni va ulardan foydalanish jarayonini

o‘rganish hamda

o‘rgatish uchun qulaylashtirish, moslashtirish asosida

kutilgan natijaga erishish.

Inklyuziv

– o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchining o‘zaro

munosabatlarida tenglik asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil
qilish.

Hozirda pedagogik kreativning yuqorida aytilganlardan

tashqari

mutaxassislar

tomonidan

tajriba-sinovlar

olib

borilayotgan boshqa yo‘nalishlari ham mavjud.

Ta’lim jarayoniga pedagogik kreativlikni joriy etishning

o‘rni.

Oliy ta’limni isloh qilish bu masalalarga ilmiy asoslangan

86

nuqtai nazardan yondashishga majbur etadi. Har qanday
loyihalash, o‘qitishning ilmiy asoslangan vositalari bo‘lgani holda
uning texnologikligi hisoblanmaydi. Loyihalash

metodologik

funksiya

bajaradi. U talabaning psixik rivojlanish qonuniyatlari,

o‘quv jarayonining rivojlanish xususiyatlari va pedagogik

boshqaruv usullarining tadqiqot vositasi sifatida maydonga
chiqadi.

Oliy o‘quv yurtida ta’limni

takomillashtirish maqsadida

pedagogik muloqotning yangi shakllari, axborotlarning tarkibiy
qismlarini qayta ishlab chiqish, o‘quv faoliyatini boshqarishning

yangi shakllari talab qilinadi.

Texnologik taraqqiyot bugungi kunda ijtimoiy jarayonlarni

kuzatib borishga qodir eng muhim komponentlardan biridir.
Pedagogik ta’lim kreativini yaxshilash jamiyat madaniy saviyasini
va uning iqtisodiy qudratini shakllantirish shartidir.

O‘qitish kreativi ta’limning faoliyatini ta’minlaydi, bilimlarni

mehnat jarayoniga tatbiq etishni ta’minlaydi, pedagogning
ongliligini qolipga tushiradi, uning jadal harakat qilishiga va hayot
yo‘liga ta’sir ko‘rsatadi.

Kasbiy o‘qitish kreativ shaxsni intizom, iroda va ixtisoslikka

bo‘lgan qiziqishni yuzaga keltiradi. Mutaxassisga bo‘lgan har
tomonlama talabni qanoatlantirishga qaratilgan ta’lim kreativlari
pedagog va talabaning hamkorligiga tezlikda moslangan
psixologik-pedagogik shart-sharoitlarni

amalga oshirishga

yo‘naltiradi.

Mutaxassislarni kasbiy tayyorlash texnologik tamoyili bo‘lajak

kasbiga qaratilgan maqsadlar, mazmun funksiyalari, o‘qitish
metodlaridir. Shundan kelib chiqqan holda

pedagogik kreativlar

ishlab chiqiladi.

Pedagogik kreativlar ta’riflariga bo‘lgan turli yondashuvlar

shuni ko‘rsatadiki, haqiqatdan ham o‘qitish kreativlari fan va
ishlab chiqarish hamda o‘quv-pedagogik jarayon oralig‘idan o‘rin
oladi. Bu kasbiy didaktik tayyorgarlik tizimidagi bilimlarning
mustaqil sohasi bo‘lib, u o‘qitishning didaktika nazariyasi va

amaliyoti bilan chambarchas bog‘langan. U o‘quv faoliyatini
boshqarish

jarayonini

loyihalash

va

konstruksiyalash

funksiyalarini o‘zida qamrab oladi.

87

O‘qitish kreativsi tarkibiga o‘quv jarayonini boshqarishning

aniq usullari, boshqarish va o‘qitishning ayni istiqbolli tadbirlari
haqidagi ham nazariy, ham amaliy bilimlar kiritiladi. O‘quv
jarayonining borishi sharoitlariga mos ravishda ularning izchilligi
belgilanadi.

O‘qitish kreativligi, o‘qitish nazariyasi, o‘qitish texnikasi

.

Ular

o‘quv faoliyatini boshqarish haqidagi pedagogik sohalardir, ular
umumlashtirilgan darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi.

Pedagogik kreativ ta’lim istiqbolining jarayonlashtirilgan

aspektidir.

o‘qitish kreativligini

belgilash

–

bu kasbiy faoliyat

sohasidagi ta’limiy va takomillashish samarasini ta’minlovchi
o‘quv jarayonini me’yoriy boshqarib turishdir.

Ilmiy adabiyotlarda pedagogik kreativning

uch aspekti

to‘g‘risida fikr yuritiladi:



ilmiy

aspektda

o‘qitishning maqsadi, mazmuni va metodlari

ilmiy asoslanadi, pedagogik jarayon loyihalashtiriladi.



tavsifiy

aspektda

rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga

erishishning maqsadi, mazmuni, metodlari va vositalarining
ishtiroki asosida algoritm jarayoni ishlab chiqiladi.



amaliy

aspektda

pedagogik kreativ jarayoni amalga

oshiriladi. Ta’lim amaliyotiga nisbatan pedagogik kreativning

uch

sathi

belgilanadi:



umumpedagogik

kreativ yaxlit ta’lim jarayonni ifoda qiladi.



xususiy metodik

kreativ bir fan doirasidagi o‘quv-tarbiya

jarayonini amalga oshirish metodlari va vositalaridan iborat
bo‘ladi.



lokal yoki modul

kreativ o‘quv tarbiya jarayonining maxsus

bo‘limlariga kreativni tatbiq qilishni ifoda qiladi. Bu kreativ
xususiy didaktik va tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga qaratiladi.

Pedagogikada

o‘qitish

kreativlari bilan birga

ta’limiy

kreativlar

ham o‘rin olgan. Ta’limiy kreativlar

mazmun-axborot

aspektni

bildirsa,

o‘qitish

kreativsi

jarayonga aloqador

deb hisoblanadi, ya’ni ular orasida hali ham

aniq farqlar belgilanmagan.

Pedagogik kreativ talabalarning tayyorgarlik darajasiga,

ularning axborotlar bilan tanishganlik va amaliy tayyorgarligiga
moslangan bo‘lishi lozim.

88

Kasbiy ta’lim tizimida o‘qitish kreativlari

fundamental va

amaliy

bilimlarning o‘zlashtirilishini, harakatlarning reflektivligini

aks ettiradi va o‘z kasbiy faoliyatini shakllantiradi. Pedagogik
kreativ o‘qituvchi va talaba faoliyati bilan belgilanadi. Faoliyatning
bunday turlariga ko‘ra

pedagogik kreativning tuzilmasi

aniqlanadi:

konseptual asos, ta’lim jarayoni mazmuni,

texnologik jarayondan

iborat bo‘ladi.

Har bir pedagogik kreativ muayyan

ilmiy konsepsiyaga

asoslanadi. Pedagogik kreativning ilmiy konsepsiyasi ta’lim
maqsadlariga erishishning falsafiy, psixologik, ijtimoiy-pedagogik

va didaktik asoslashlarni qamrab oladi.

Texnologik jarayon

o‘quv

jarayonini tashkil etish, o‘qituvchi faoliyati, talaba faoliyati, o‘quv
jarayonini boshqarish usullari, o‘quv jarayoni diagnostikasini
qamrab oladi.

Tadqiqotchilar

har

qanday

pedagogik

kreativni

qanoatlantiradigan

mezonlarni

belgilaydilar:



izchillik

pedagogik kreativning mezoni sifatida jarayonning

mantiqiyligi, pedagogik kreativning barcha qismlarining o‘zaro
bog‘likligi, yaxlitligini o‘z ichiga oladi.



pedagogik kreativning mezonlaridan biri

boshqaruv

ga

asoslanganligidir. U o‘quv jarayoni diagnostikasi, uni rejalashtirish
va amalga oshirishni loyihalash, undagi o‘qitish metodlari va
vositalari bilan o‘zgartirib turishdan iborat bo‘ladi.



pedagogik kreativning

samaradorlik

mezoni ta’lim

jarayonining konkret sharoitlarida olinadigan yuksak natijalarni
ko‘zda tutadi.



qayta tiklash

pedagogik kreativlar mezonlaridan biridir.

Unda pedagogik kreativlarni boshqa o‘quv yurtlarida qo‘llash
imkoniyati tushuniladi.

Shunday

qilib,

oliy

va

o‘rta

maxsus

maktabda

mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligi murakkab va doimiy
harakatdagi tizimni tashkil etadi. Bu tizimda bo‘lg‘usi
o‘qituvchining texnologik tayyorgarligi alohida o‘rin tutadi. U
bo‘lg‘usi pedagogning intellektual rivojlanishi, faol o‘qishi, ijodiy

shaxsning rivojlanishi, tafakkurning kasbiy yo‘nalganligani idrok
qilish, o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etishda tadqiqiy (ilmiy)
tamoyillarni amalga oshirish bilan bog‘langan. Bo‘lg‘usi

89

pedagogning texnologik tayyorgarligi oliy o‘quv yurtida pedagogik
kreativlarni amalga oshirishni talab qiladi.

Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurti ta’lim jarayonida

foydalaniladigan va keng tarqalgan

pedagogik kreativ holatlar:



muammoli o‘qitish;



o‘yinli kreativlar;



tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi kreativlar;



o‘qitishning tabaqalashtirilgan va individual kreativsi;



programmalashtirilgan o‘qitish kreativsi;



kompyuter axborot kreativsi.

Muammoli o‘qitish jarayonida kreativ holatlar:

“

Fikrlar hujumi

” - bu metoddan maqsad mumkin qadar katta

miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash
inersiyasidan holi qilish, ijodiy vazifalarni yechish jarayonida
dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni engishdir, bu metod A.F. Osborn

tomonidan tavsiya etilgan. bu metodning asosiy tamoyili va
qoidasi bahs ishtirokchilari ishlab chiqqan g‘oyalar tanqidini
mutlaq taqiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibani
rag‘batlantirishdir, bu metoddan foydalanishning muvaffaqiyati

ko‘p jihatdan o‘qituvchi – mashg‘ulot rahbariga bog‘liq. “Fikrlar
hujumi” ishtirokchilari miqdori 15 kishidan oshmasligi kerak,
mashg‘ulotning davomiyligi bir soatgacha.

Yalpi “fikrlar hujumi”,

bu metod J. Donald Filips tomonidan

ishlab chiqilgan, u katta guruhlarda - 20 dan 20 tagacha bo‘lgan

yangi g‘oyalar ishlab chiqish samaradorligini sezilarli darajada
oshirishni ta’minlaydi. Barcha ishtirokchilar kichik-kichik 5-6
kishidan iborat guruhlarga bo‘linadi va har bir kichik guruh hal
qilinadigan ijodiy vazifa va muammo bo‘yicha 15 daqiqa davomida
mustaqil ravishda o‘zaro “fikrlar hujumi” o‘tkazadi. Shundan so‘ng

har bir kichik guruh vakili o‘z guruhlarida ishlab chiqilgan g‘oya
haqida axborot beradilar va o‘qituvchi rahbarligida jamoa bo‘lib
unga baho beradilar va ulardan eng yaxshilari, betakrorlari tanlab
olinadi.

“Fikrlarning shiddatli hujumi”

– destruktiv berilgan baho

bilan dialog, bu metod E.A. Aleksandrov tomonidan taklif qilingan,
G.YA. Bo‘sh tomonidan o‘zgartirilib yo‘lga qo‘yilgan dialogning
mohiyati shundaki, kollektiv bo‘lib g‘oyalar ishlab chiqishda

90

ishtirokchilarning ijodiy imkoniyatlari faollashtiriladi va unga zid
g‘oyalar qo‘yiladi.

Mashg‘ulot bosqichma-bosqich quyidagi tarzda o‘tkaziladi: 1-

bosqich: miqdor va psixologik muloqoti jihatidan maqbul kichik
guruhlarni shakllantirish; 2-bosqich: vazifa, muammodan kelib

chiqadigan maqsadlarni ifodalash; 3- bosqich: to‘g‘ridan-to‘g‘ri
“fikrlar hujumi” qoidasiga asosan har bir guruhda g‘oyalar ishlab
chiqish; 4-bosqich; g‘oyalarni tartibga solish va tasniflash; 5-
bosqich: g‘oyalarni destruktivlash, ya’ni amalga oshishi
imkoniyatiga qarab baholash; 6-bosqich: avvalgi bosqichlarda

bildirilgan tanqidiy mulohazalarga baho berish.

“Tarmoqlar”

- fikrlarning tarmoqlanishi – bu pedagogik

strategiya bo‘lib, u o‘quvchilarni biron bir mavzuni chuqur
o‘rganishlariga yordam berib, o‘quvchilarni mavzuga taalluqli
tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda ketma-ketlik

bilan uzviy bog‘lagan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi.

Bu metod biron mavzuni chuqur o‘rganishdan avval

o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda
kengaytirish uchun xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, o‘tilgan

mavzuni mustahkamlash, yaxshi o‘zlashtirish, umumlashtirish
hamda o‘quvchilarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma
shaklida ifodalashga undaydi.

“Bumerang”

− mazkur kreativ bir mashg‘ulot davomida o‘quv

materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib

etish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmun va
xarakterga (muammoli, munozarali, turli mazmunli) ega bo‘lgan
mavzularni o‘rganishga yaroqli bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma
ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har
bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan

o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida chiqishi mumkin. “Bumerang”
kreativsi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat
yaratadi; xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki
shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

Ta’lim bilan bir qatorda mazkur metod tarbiyaviy

xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:
jamoa bilan ishlash mahorati; muomalalik; xushfe’llik;
ko‘nikuvchanlik; o‘zga fikriga hurmat; faollik; rahbarlik sifatlarini

91

shakllantirish; ishga ijodiy yondashish; o‘z faoliyatining samarali
bo‘lishiga qiziqish; o‘zini xolis baholash.

Asosiy tushunchalar quyidagilar:



ochiq savollar

– bu savollar muomala, so‘zlashuvni davom

ettirishga imkon beradi. Ularga qisqa, bir xil javob berish mumkin

emas.



yopiq savollar

– bu savollar oldindan “ha” yoki “yo‘q” tipidagi

to‘g‘ri, ochiq, javoblarni berishni ko‘zda tutadi.



ko‘ndalang so‘roq

– bir-biriga guruhlab beriluvchi qisqa

savollar qatori bo‘lib, bu o‘ziga xos axborotlar izlash hamda

dalillarni, opponentlar pozitsiyasini aniqlash va muayyan qarorlar
qabul qilish uchun ajoyib imkoniyatdir.



ko‘ndalang so‘roq paytida munozaraga kirishish mumkin

emas, bu

vaqtda

faqat savollar beriladi

, munozaraga

kirishilmaydi.

Kreativ faoliyatining nazariy omillari

:

A.I. Prigojin

innovatsiya-kreativ

deganda

muayyan ijtimoiy

birlikka − tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turg‘un
unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga muvofiq o‘zgarishlarni

tushunadi. Bu innovator faoliyatidir.

Tadqiqotchilar (A.I. Prigojin,

B.V. Sazonov, V.S. Tolstoy, A.G.Kruglikov, A.S.Axiezer, N.P.Stepanov
va boshqalar) innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini
o‘rganishning ikki yondashuvini ajratadilar:

yangilikning

individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarni

o‘zaro ta’siri mikrosathi.

Birinchi yondashuvda

hayotga joriy etilgan qandaydir yangi

g‘oya yoritiladi.

Ikkinchi yondashuvda

alohida-alohida kiritilgan

yangiliklarning o‘zaro ta’siri,

ularning birligi, raqobati va oqibat natijada birining o‘rnini

ikkinchisi egallashdir.

Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda

hayotning davriyligi konsepsiyasini farqlaydilar.

Kreativlik

termini Angliya-Amerika psixologiyasida 60-

yillarda paydo bo‘ldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va

yangi

ko‘nikmalar

hosil

qilish

qobiliyati,

kreativlikni

tavsiflaydigan qator individual qobiliyatlarni ko‘rsatadi:



fikrining ravonligi;

92



fikrni maqsadga muvofiq yo‘llay olishi;



o‘ziga xoslik (originallik);



qiziquvchanlik;



farazlar yaratish qobiliyati;



xayol qila olish, fantastlik (fantaziya.)

M.N.Gnatko kreativlikni kishining ijodiy imkoniyati, sotsial –

ijodiy faollikni namoyon qila olish qobiliyati bilan shartlangan
kishi individlarining qandaydir maxsus xislati deb qaraydi.

Ijod tushunchasini belgilashda u jarayon – natija tavsifidan,

kreativlikni belgilashda esa subyekt – shartlilik tavsifidan

foydalanadi.

Ijod mezonlari, uning psixologik mexanizmlari, ijodiy

tafakkurning rivojlanish texnikasi V.A.Kan-Kalik, Ya.A.Ponomarev,
S.Yu.Stepanov, T.V.Frolov va boshqalarning ishlarida tadqiq
etilgan.

D.B. Bogoyavlenskaya ishlarida ijod tahlili birliklari belgilab

berilgan. Bunday birlik sifatida muallif intellektual faollikni
ko‘rsatadi hamda uning uchta bosqichini ajratadi:



rag‘batlantirishning samarali yoki sustkashlik bosqichi.

Shaxsning bu bosqichiga unga tashqaridan berilgan vazifalarni
tashabbussiz qabul qilish xarakterlidir;



intellektual faollikning evristik bosqichi. Bu bosqichda o‘z

faoliyati tarkibi va tuzilmasini tahlil qilish davom etadi, yangilik
ochish, oqilona hal qilishga imkoniyat beradigan ayrim vazifalar

qiyoslanadi;



intellektual faollikning kreativ bosqichi. Bu bosqichda qo‘lga

kiritilgan empirik qonunlar kelgusi tadqiqotlar uchun maqsad
bo‘lib qoladi.

Rag‘batlantiruvchi, samarali va evristik bosqichga qoloq

(ekstensiv) aqliy faoliyat, kreativ bosqichga intellektual faoliyat
xosdir.

N.M. Gnatko kreativlik mexanizmlarni quyidagi bo‘limlarga

bo‘lib o‘rganishni taklif etadi:



potensial kreativlik;



faoliyatdagi kreativlik.

Potensial kreativlik

N.M Gnatkoning fikricha, muayyan

tashqi sharoitlarda faolkreativlikka aylanishga nazariy tayyor

93

shaklda

namoyon bo‘ladigan individiumning potensial

joylashishini anglatuvchi kreativ faoliyatdir. Potensial kreativlik
ijodning zaruriy subyektiv shartidir.

Faoliyatdagi kreativlik −

faoliyatning biror turida

ijodiy

faollik

ko‘rsatuvchining

bevosita

tayyorgarligini

ta’minlaydigan faoliyatining u yoki bu turi tavsifli potensial
kreativ individiumning individual tavsiflari aloqalarini yuzaga
keltiradi. Faol kreativlik ijodning eng muhim subyektiv shartidir
(N.M.Gnatko).

Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, potensial kreativlik amalga oshirish

mumkin bo‘lgan kreativlikdir. Uni faoliyatdagi kreativlikka
o‘tkazish muayyan faoliyat turini tashuvchi (subyekt) tomonidan
uning o‘zlashtirilishida tub o‘zgartirishlar qilish orqali amalga
oshadi.

V.A. Slastenin, N.M.Gnatkoning potensial kreativlikni

muntazam faoliyatdagi kreativlikka taqlid qilish asosida
o‘zgartirib borish haqidagi qarashlariga qo‘shilgan holda uni
to‘ldirib, kreativlik taqlid qilish, nusxa olish yo‘li bilan rivojlanadi
hamda taqlid qilish asosidagi ijod haqiqiy ijodga olib keladi, deb

hisoblaydilar.

O‘qituvchining innovatsion faoliyatini shakllantirish

shartlari. Innovatsionlik

pedagogik jarayonni ifodalab, nafaqat

uning didaktik

qurilmasiga, balki o‘qituvchining ijtimoiy mohiyatli natijalari

va ruhiy qiyofasiga ham

taalluqlidir.

Innovatsionlik

ochiqlikni, boshqalar fikrining tan olinishini

bildiradi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning

to‘qnashuvi va o‘zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini

ko‘zda tutadi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga

oshirish bir qator shart- sharoitlarga bog‘liq. Unga o‘qituvchining
tayinli muloqoti aks fikrlarga nisbatan beg‘araz munosabat, turli
holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi

kiradi. Buning natijasida o‘qituvchi o‘z bilim va ilmiy faoliyatini
ta’minlaydigan keng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo‘ladi.

O‘qituvchi faoliyatida o‘z-o‘zini faollashtirish, o‘z ijodkorligi,

94

o‘z-o‘zini bilishi va yaratuvchiligi mavzu (motiv)lar muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘qituvchi shaxsining kreativligini
shakllantirish imkoniyatini beradi.

Yangilik kiritishning muhim sharti

muloqotning yangi

vaziyatini

tug‘dirishdir.

Muloqotning yangi vaziyati

− bu o‘qituvchining o‘z

mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fan,

o‘ziga

bo‘lgan

yangi munosabatni yarata olish

qobiliyatidir.

O‘qituvchi o‘z

nuqtai nazarlariga o‘ralashib qolmaydi, u

pedagogik

tajribalarning

boy

shakllari

orqali

ochilib,

mukammallashib boradi.

Bunday vaziyatlarda o‘qituvchining fikrlash usullari, aqliy

madaniyati o‘zgarib boradi, hissiy tuyg‘ulari rivojlanadi.

Keyingi sharti − bu o‘qituvchining

madaniyat va muloqotga

shayligi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni

o‘zgartirishga, uning muammolari va usullarini yechishni

aniqlashga qaratilgandir

.

O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi muloqot namunasining

o‘zgarishi

innovatsion faoliyat shartlaridan biridir.

Yangi munosabatlar an’analarda bo‘lganidek, qistovlar,

hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular

tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu o‘qituvchi va

talabaning ijoddagi hamkorligidir.

Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan

izohlanadi:



kasbiy faoliyatning ongli tahlili;



me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;



kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;



dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;



o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va

intilishlarini kasbiy faoliyatida mujassam qilish.

Demak, o‘qituvchi

yangi pedagogik kreativlar, nazariyalar, konsepsiyalarning
muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va
targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi.

Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida

o‘qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar
bilan o‘lchanadi:

95



ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va

o‘quv jarayoni kreativsining tubdan yangilashni talab qiladi.
Bunday sharoitda o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik
yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat
bo‘ladi;



ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo o‘qitishning

yangi tashkiliy shakllarini, kreativlarini qidirishni taqozo qiladi;



pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq

etishga

nisbatan o‘qituvchining munosabati

xarakteri o‘zgarishi.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik

kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan
foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga - yangilik,
maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda
innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi.

Yangilik

pedagogik yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif

qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi.

Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashhurligi darajasi

va

sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq,
shartli, subyektiv darajalarini farqlaydilar.

Maqbullik me’yori

o‘qituvchi va talabaning

natijaga

erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi.

Natijalilik

o‘qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy

natijalarni bildiradi.

Pedagogik yangilik

o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar

mulki bo‘lib qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim
o‘qituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi. Keyingi bosqichda −
sinalgandan va obyektiv baho olgandan so‘ng pedagogik yangilik
ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.

V.A.Slastenin o‘tkazgan tadqiqotlar o‘qituvchining innovatsion

faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi.
Ular quyidagi tavsiflardan iborat:



mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari

muvaffaqiyatini bashorat qilish;



kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o‘zidagi va

uni tatbiq qilishdagi kamchiliklarni aniqlash;



yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan

samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik

96

darajasini aniqlash;



yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini

tekshirish;



yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya

qobiliyatiga baho berish.

O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni

tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning
maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani
amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho
berishni qamrab oladi.

Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati

bilan belgilanadi.V.A.Slastenin tadqiqotlarida o‘qituvchining
innovatsion faoliyatga bo‘lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlari
belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:



shaxsning

ijodiy-motivatsion

yo‘nalganligi.

Bu

−

qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; ijodiy yutuqlarga intil ish;
peshqadamlikka intilish; o‘z kamolotiga intilish va boshqalar;



kreativlik. Bu – xayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi

bo‘lish, tavakkal qilish, tanqidiy fikrlash, baho bera olish qobiliyati,

o‘zicha mushohada yuritish, refleksiya;



kasbiy faoliyatni baholash. Bu − ijodiy faoliyat

metodologiyasini

egallash

qobiliyati;

pedagogik tadqiqot

metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik konsepsiyasi faoliyat
kreativsini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish

qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o‘zaro yordam berish
qobiliyati va boshqalar;



o‘qituvchining individual qobiliyati. Bu − ijodiy faoliyat sur’ati;

shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qat’iyatlik, o‘ziga
ishonch; mas’uliyatlilik, halollik, haqiqatgo‘ylik, o‘zini tuta bilish va

boshqalar.

Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o‘qituvchining innovatsion

faoliyatga hozirligi me’yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A.
Slastenin):



innovatsion foliyatga bo‘lgan zaruriyatni anglash;



ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik;



shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashtirish;



ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni yengishga shaylik;

97



innovatsion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik

darajasi;



innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta’siri;



kasbiy refleksiyaga bo‘lgan qobiliyat.

Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan

yangiliklar xususiyatlari, o‘qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari,
yangilik

kiritish

tashabbuskorlari

va

ishtirokchilarining

innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi.

Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri −

o‘qituvchi shaxsidir. O‘qituvchi-novator sermahsul ijodiy shaxs

bo‘lishi, kreativlikni, keng qamrovli qiziqish va mashg‘ullikni,
ichki dunyosi boy, pedagogik yangiliklarga o‘ch bo‘lishi lozim.

O‘qituvchini innovatsion

faoliyatga tayyorlash

ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi lozim:



yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;



yangicha harakat qila olishga o‘rgatish.

Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o‘quv-

bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega.

Innovatsiya jarayonlari, ularning funksiyalari, rivojlanish

qonuniyatlari, mexanizmlari va uni amalga oshirish kreativlari,

boshqarish tamoyillarining pedagogik asoslarini o‘rganish oliy
maktab o‘quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda
psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida
tashkil etish imkonini beradi.

Nazorat savollari:

1. Ma’ruza mashg‘uloti uchun mo‘ljallangan matnning vizual

xususiyat kasb etishi qanday ahamiyatga ega?

2. O‘quv topshiriqlarining qanday turlari mavjud?
3. O‘quv mashg‘ulotlar uchun topshiriqlarni shakllantirishda

nimalarga e’tibor qaratilai?

4. O‘quv topshiriqlari uchun ish qog‘ozlarini tayyorlash

qanday didaktik ahamiyatga ega?

5. Kreativ yondashuv asosida o‘quv fanlari bo‘yicha nazorat-

sinov- topshiriqlarini tayyorlashda qanday talablar inobatga
olinadi?

6. Talabalarning o‘quv faolligini oshirishda keys va darajali

testlar to‘plamini shakllantirishning ahamiyati qanday?

98

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.

Долгоруков A. Метод case-study как современная

технология профессионально-ориентированного обучения:
http://www.vshu.ru/lections. php?tab_id=3&a=info&id=2600.

2.

Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to

promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria –
Virginia, USA: ASCD, 2014.

3.

Innovatsion ta’lim texnologiyalari / Muslimov N.A.,

Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B. – T.: “Sano
standart” nashriyoti, 2015. – 81-b.

4.

Савелина М.Г. Педагогические кейсы: конструирование

и использование в проыессе обучения и оценки компетенций
студентов

/

Учеб.-мет.пособие.–

Ижевск:ФГБОУВПО

“Удмурыкий университет”, 2013. – С. 9.

5.

Сборник кейсов для по дисциплинам гуманитарного и

социально-экономического цикла/ Учебb. мет. пособие. –
СПб.: Изд-o Санкт-Петербургского университета управления
и экономики, 2015. – С. 3.

99

6-MAVZU: KREATIV PEDAGOGIKA FANINI O‘QITISHDA METOD

VA VOSITALAR

(ma’ruza)

Reja:

1.

Kreativ pedagogika fanini o‘qitish metodlari.

2.

Kreativ pedagogika fanini o‘qitish metodlarining o‘ziga

xos xususiyatlari.

3.

Kreativ pedagogika fanini o‘qitish vositalari va ularning

tasnifi.

Tayanch tushunchalar:

kreativ pedagogika fanini o‘qitish

metodlari. Kreativ ta’lim usullari, pedagoglarning kreativligini
ifodalovchi belgilar, shaxs kreativligini rivojlantirish tamoyillari,
pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar, pedagoglarning
kreativlik imkoniyatlari, pedagoglarning kreativlik imkoniyatining

muhim darajalari, shaxsning kreativligi darajasini aniqlovchi
mezonlar

1. Kreativ pedagogika fanini o‘qitish metodlari. Kreativ

ta’lim usullari.

Ingliz adabiyotida “ijodkorlik” atamasi yangi narsa

yaratish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan hamma narsani anglatadi;
bunday yaratish jarayoni; ushbu jarayonning mahsuloti; uning
mavzusi; kreativ jarayon qanday sharoitlarda; uni keltirib
chiqaruvchi omillar va boshqalar. “Kreativlik”, “ijodkorlik” bilan

sinonimik tushuncha sifatida talqin qilinadi.

Ijodkorlik

− (lot. Creatio - yaratish) ijodiy, innovatsion

faoliyat; “shaxsning tubdan yangi g‘oyalarni ishlab chiqish
qobiliyati bilan tavsiflangan va mustaqil omil sifatida iqtidorlilik
tarkibiga kiritilgan kreativ qobiliyatlarni” bildiradigan eng yangi

atama (P. Torrens bo‘yicha).

F.Barron va D.Xarringtonlar 1970-1980-yillarda ijodkorlik

sohasidagi tadqiqotlar natijalarini jamlab, ijodkorlik haqidagi
ma’lumotlarni quyidagi umumlashtirishni amalga oshirdilar:

1.

Ijodkorlik

− yangi yondashuvlar va mahsulotlarga

100

bo‘lgan ehtiyojga moslasha olish qobiliyati.

2.

Yangi kreativ

mahsulotning yaratilishi ko‘p jihatdan

ijodkorning shaxsiyati va uning ichki motivatsiyasining kuchiga
bog‘liq.

3.

Shaxsning, kreativ

jarayonning, mahsulotning o‘ziga

xosligi ularning o‘ziga xosligi, asosliligi, topshiriqning adekvatligi
va muvofiqligi (estetik, ekologik, shakl optimalligi, hozirgi vaqtda
to‘g‘riligi va o‘ziga xosligi).

4.

Kreativ mahsulotlar tabiatan juda xilma-xil bo‘lishi

mumkin: matematikada muammoning yangi yechimi, kimyoviy

jarayonning ochilishi, musiqa, rasm yoki she’r yaratish, yangi
falsafiy yoki diniy tizim, huquqshunoslikdagi yangiliklar, ijtimoiy
muammolarni yangicha hal etish va boshqalar.

Kreativ usullar

talabalarning o‘zlarining professional

mahsulotlarini yaratishga qaratilgan.

Kreativ o‘qitish usullarining tasnifi:

1)

intuitiv

(“aqliy hujum”, empatiya, ixtiro) − mantiqsiz

harakatlarga, o‘qituvchilarning intuitsiyasiga asoslangan;

2)

algoritmik retseptlar va ko‘rsatmalar

(Sinektika usullari, “morfologik tahlil”) − o‘qituvchilar

tomonidan o‘quv mahsulotlarini yaratish uchun mantiqiy
yordamni qurish; 3) evristik − o‘qituvchilarga muammolarni hal
qilishda yordam berish, ularning mumkin bo‘lgan to‘g‘ri
yechimlariga “ishora qilish” va bunday yechimlar variantlarini

qisqartirish.

Ixtiro qilish usuli − o‘qituvchilarning ma’lum aqliy

harakatlarining natijalariga ko‘ra ilgari noma’lum bo‘lgan
mahsulotni yaratish usuli. Usul quyidagi texnikalar yordamida
amalga oshiriladi: a) yangi obyekt yaratish uchun bir obyekt

sifatini boshqasining sifati bilan almashtirish; b) obyekt
xususiyatlarini boshqa muhitda izlash; v) o‘rganilayotgan
elementning o‘zgarishi va bu o‘zgarish natijasida olingan yangi
obyekt xususiyatlarining tavsifi.

“Agar ...” usuli. Talabalarga, masalan, boshqa kasbiy vazifani

bajarsa, nima sodir bo‘lishini tavsiflash va rasm chizish tavsiya
etiladi.

Giperbolizatsiya usuli. Bilish obyekti, uning alohida qismlari

101

yoki sifatlari ortib bormoqda, yoki kamaymoqda: huquqiy ta’limda
hali mavjud bo‘lmagan yangilik ixtiro qilinadi.

Aglutinatsiya usuli

. Talabalarga obyektning haqiqatga mos

kelmaydigan fazilatlarini, xususiyatlarini, qismlarini birlashtirish
va ularni tasvirlash taklif etiladi.

“Aqliy hujum” usuli − bu kreativ muammolarni guruhda hal

qilish usuli yoki kommunikativ hujum usuli (A. Osborn, AQSh,
1937). Usulning asosiy vazifasi munozara ishtirokchilarini fikrlash
inersiyasidan va stereotiplardan ozod qilish uchun juda ko‘p
g‘oyalarni

to‘plashdir.

Usulning

xarakterli

xususiyatlari

quyidagilardir: ishtirokchilarning kreativ fikrini faollashtirishga
e'tibor berish; shaxsning tanqidiyligi va o‘zini o‘zi tanqid qilishni
kamaytiradigan vositalardan foydalanish (to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ko‘rsatma va / yoki hamdardlikni, o‘zaro yordam va ma'qullashni
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish), buning

natijasida uning o‘ziga ishonchi oshadi; maxsus tanlangan
shaxslar guruhida (“g‘oya generatorlari”) erkin, cheksiz g‘oyalarni
yaratish asosida faoliyat yuritish bu − shaxsning intellektual
qobiliyatlarini zaiflashtirish orqali ozod qilish sharoitida uning

kreativ qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy yo‘li. Psixologik
to‘siqlar; shaxsning o‘zini o‘zi tanqid qilish darajasini pasaytirish
va asl g‘oyalarni xavfli deb, ong ostiga o‘tkazishning oldini olish;
yangi g‘oyalar paydo bo‘lishi uchun sharoit yaratish; psixologik
xavfsizlik hissini targ‘ib qilish.

Sinektika usuli

− bu turli xil elementlarning kombinatsiyasi

orqali o‘quvchilarning tasavvurini rag‘batlantirish usuli (J.Gordon,
AQSh, 1952), “aqliy hujum” usuliga asoslangan, har xil turdagi
analogiyalar (og‘zaki, majoziy, shaxsiy), inversiya, assotsiatsiya va
boshqalar. Usulning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan

iborat: muammoni hal qilishda turli soha mutaxassislarini jalb
qilish orqali tor imkoniyatlardan tashqariga chiqish (sinektika
guruhi) harakat maydonini kengaytirish, kutilmagan fikrlar,
g‘ayrioddiy analogiyalar to‘qnashuvi tufayli muammoni hal
qilishda yangi yondashuvlarni ishlab chiqish ( to‘g‘ridan-to‘g‘ri,

subyektiv, ramziy, fantastik ) tafakkurni rivojlantiradi; shaxsning
meditatsiyasini oshirish, obyektga imkon qadar ko‘proq e’tibor
berishga yordam beradi, intuitiv jarayonni faollashtirish uchun

102

maqbul sharoitlarni yaratadi. Birinchidan, muammoning umumiy
belgilari muhokama qilinadi, birinchi yechimlar ilgari suriladi va
bartaraf etiladi, analogiyalar yaratiladi va ishlab chiqiladi,
muammoni tushunish uchun analogiyalardan foydalaniladi,
muqobil variantlar tanlanadi, yangi analogiyalar izlanadi. Shundan

so‘ng ular muammoga qaytadilar. Sinektika usulini qo‘llashda
natijalarga qaramaslik tavsiya etiladi, chunki fikrning so‘zlashuvi
uning rivojlanishini sekinlashtiradi.

Tizimli tahlil tamoyiliga asoslangan “morfologik tahlil” usuli

(ko‘p o‘lchovli matritsalar usuli) (F. Zwickli, Shveytsariya, 1942).

Yangi g‘oyani ishlab chiqish jarayonida talabalar ushbu g‘oya yoki
vazifaning xususiyatlarining to‘liq ro‘yxatini (xususiyatlar,
jarayonlar, parametrlar, mezonlar va boshqalar) ochib beradigan
matritsani tuzishlari kerak. Kompilyatsiya qilish orqali yangi,
kutilmagan va o‘ziga xos g‘oyalarni topish jarayoni mavjud

Tashkiliy faoliyat usullari, tartibga solish turi bir nechta

guruhlar shaklida taqdim etiladi.

Talabalarning maqsad qo‘yish usullari: o‘qituvchi taklif qilgan

to‘plamdan o‘quvchilarning maqsadlarni tanlashi; bolalar

tomonidan tuzilgan maqsadlarni keyinchalik batafsil tavsiflash
bilan tasniflash; talabalarning maqsadlarini ularga erishishning
realligi uchun muhokama qilish; talabalar tomonidan oldindan
belgilangan algoritmlardan foydalangan holda maqsadlarni
loyihalash;

talabalar

tomonidan

ta’lim

maqsadlari

va

vazifalarining o‘z taksonomiyalarini tuzish; fikrlash natijalari
asosida maqsadlarni shakllantirish; individual va jamoaviy
maqsadlarning nisbati, o‘quvchi, o‘qituvchi, maktab maqsadlari;
maktabda qadriyat normalari va qoidalarini ishlab chiqish.

Talabalarni rejalashtirish usullari. Maktab o‘quvchilari

o‘zlarining ta’lim faoliyatini ma'lum bir davrga (dars, kun, hafta)
yoki mavzu, bo‘lim, kreativ ish bo‘yicha rejalashtirish taklif etiladi.
Reja og‘zaki yoki yozma, oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin,
asosiysi, u o‘z maqsadiga erishish uchun talabaning asosiy
bosqichlari va faoliyatini ko‘rsatadi. Ish jarayonida reja

o‘zgartirilishi yoki to‘ldirilishi mumkin, talaba o‘zgarishlarni
tuzatadi, ularning sabablarini aniqlaydi va ish oxirida
rejalashtirishni aks ettiradi.

103

Talabalar uchun ta’lim dasturlarini yaratish usullari.

Individual ta’lim dasturlarini yaratish talabalardan bir qator
usullarni o‘zlashtirishni talab qiladi: o‘z o‘rganish mavzusini
semantik ko‘rish; faoliyatning asosiy maqsadlari va yo‘nalishlarini
belgilash; o‘rganiladigan masalalar va mavzularni tanlash; turli

masalalar va mavzularda o‘z taqdirini o‘zi belgilash usuli;
rejalashtirish usuli; o‘z maqsadlariga erishish shartlarini aniqlash
usuli; adekvat o‘z-o‘zini baholash va aks ettirish usuli.

Qoidalarni ishlab chiqish usullari. Talabalar tomonidan

individual va jamoaviy faoliyat normalarini ishlab chiqish evristik

jarayon bo‘lib, u faoliyatni aks ettirish, uning elementlarini
aniqlash, faoliyat subyektlari va ularning funksional huquqlarini
belgilash, tashkiliy va tematik asoslarni belgilash, qoidalar va
qonunlarni shakllantirish usullaridan foydalanishni talab qiladi.

Qoida yaratish jarayonida uslubiy, pedagogik, refleksiv

qobiliyatlarni rivojlantiruvchi topshiriqlarga misollar: “So‘zni
qanday talaffuz qilish kerak”, “So‘zni qanday o‘rganish kerak”,
“Muammoni qanday hal qilish kerak”, “Qanday kuzatish kerak”
ko‘rsatmalarini tuzing. Hodisa”, “Qanday musiqa tinglash kerak”

va boshqalar.

Ta’limni o‘z-o‘zini tashkil etish usullari: darslik, asosiy

manbalar, qurilmalar, real obyektlar bilan ishlash; masalalarni
yechish, mashqlar bajarish; modellar, hunarmandchilik; kreativ
izlanishlar va boshqalar. Shaxsiy ta’lim dasturlarini amalga

oshirishda o‘quvchilarning o‘zini o‘zi tashkil etish usullari ham
ahamiyatli bo‘lib bormoqda: dasturlarni ishlab chiqish usullari,
ularni boshqa dasturlar (o‘qituvchilar, talabalar) bilan
muvofiqlashtirish va tuzatish, natijalarni baholash usullari va
boshqalar.

O‘zaro ta’lim usullari. Talabalar juftlik, guruhlar yoki jamoaviy

darslarda butun sinf bilan birgalikda o‘zlariga mavjud bo‘lgan
pedagogik usullarni qo‘llagan holda o‘qituvchining funksiyalarini
bajaradilar.

Ko‘rib chiqish usuli. Do‘stning o‘quv mahsulotiga, uning

og‘zaki javobiga, darslik materialiga, tomosha qilingan videoga
tanqidiy qarash, ularning mazmunini tahlil qilish, asosiy fikrlarni
ajratib ko‘rsatish − o‘quvchilarning o‘zini o‘zi belgilashi uchun

104

zarur shart-sharoitlar. Ko‘rib chiqish usulini mashg‘ulotlarga joriy
etishdan oldin tayyorgarlik ishlari olib boriladi. Birinchi sharhlar
maxsus

mos

yozuvlar

sxemalari

yordamida

tuzilgan.

Talabalarning baholashlari va mulohazalari rag‘batlantiriladi,
sharhlarga ijobiy munosabat o‘rnatiladi.

Nazorat usullari.

O‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim ta’lim

faoliyati baholash mezonlarini o‘zgartiradi. Tashxis qilinadi va
baholanadi, birinchi navbatda, o‘quvchining o‘sishi, uning ichki
fazilatlari. Shaxsiy fazilatlarning o‘zgarishi − bilim, ko‘nikma,
malakalar − o‘quvchi tomonidan yaratilgan ta’lim mahsulotlarini

tahlil qilish orqali tashxis qilinadi. Masalan, o‘quvchi chizgan
dunyo rasmiga ma’lum elementlar qo‘shilsa, uning dunyo haqidagi
tasviri, u haqidagi bilimlari mutanosib ravishda o‘zgarib,
aktuallashgan bo‘ladi.

Refleksiya usullari.

Ta’limning tarbiyaviy natijasi faqat

talaba tomonidan amalga oshiriladigan narsadir. Agar talaba nima
qilganini va nimani o‘rganganini tushunmasa, o‘z faoliyatining
usullarini, paydo bo‘lgan muammolarni, ularni hal qilish yo‘llarini
va olingan natijalarni tushunarli shakllantira olmasa, uning

ta’lim natijasi yashirin shaklda bo‘ladi. Bu undan keyingi ta’lim
uchun foydalanishga ruxsat bermaydi.

O‘z-o‘zini baholash usullari.

Talabaning o‘zini o‘zi baholashi

yakuniy fikrlashdan kelib chiqadi va ta’lim siklini yakunlaydi. O‘z-
o‘zini baholash sifat va miqdoriy xarakterga ega: sifat

ko‘rsatkichlari talabaning ta’lim dasturi asosida shakllantiriladi
yoki o‘qituvchi tomonidan belgilanadi; miqdoriy jihatdan.

2.

Kreativ pedagogika fanini o‘qitish metodlarining

o‘ziga xos xususiyatlari. “Kreativ faoliyatni o‘rgatish
metodikasi” tushunchasining mohiyati va mazmuni.

Buyuk

Britaniyada kreativ faoliyatni o‘qitishning asosiy shartlaridan biri
bu maxsus (ijodiy) o‘qitish usullaridan foydalanishdir. Chet elda
ushbu konseptsiyaning mohiyatini aniqlash uchun mahalliy
o‘qituvchilar tajribasiga murojaat qilaylik.

Mahalliy pedagogikada kreativ faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan

o‘qitish usullarining aniq ta’rifi va farqlanishi mavjud. O‘quv
jarayonining

yetakchi

tadqiqotchilari

(V.I.Zagvyazinskiy,

I.Ya.Lerner, M.I.Maxmutov, M.N.Skatkin va boshqalar) tasniflarida

105

o‘qitishning evristik, muammoli va tadqiqot usullari qayd etilgan.
Ushbu tadqiqot kreativ faoliyatga o‘rgatish metodlarini o‘rganish
muammosiga asoslanganligi sababli, bizning fikrimizcha, mahalliy
ta’lim nazariyasida ham shunga o‘xshash usullarni aniqlash kerak.

Evristik ta’lim usullari deb ataladigan narsa o‘z ildizlarini

Sokratik dialog usulidan oladi, bu o‘qituvchi tomonidan
talabalarga beriladigan bir qator yetakchi savollardan iborat va
rasmiy (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) usullarga qarshi bo‘lib, nostandart
muammoli vaziyatlarda qaror qabul qilishga asoslangan .

Rus pedagogikasida V.I. Andreyev, evristik yoki tadqiqot usuli

haqida birinchi eslatma A.Ya. Gerda botanika va zoologiyani
o‘rganish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqayotib, muallif talabalarga
ularning qiziqishini uyg‘otish va talabalarning o‘quv va ilmiy
faoliyatini o‘qituvchi uchun zarur bo‘lgan yo‘nalishga yo‘naltirish
uchun mo‘ljallangan bir qator muammoli masalalarni taklif qildi .

Evristik usullarni

shakllantirishning keyingi bosqichi XX

asrning 20-30-yillari bo‘lib, V.I. Andreyev tomonidan tadqiqot
usulini ishlab chiqishga katta ahamiyat berildi. V.I. Andreyev, 20-
asr o‘rtalari asarlarida tadqiqot usuli suhbatning evristik

usulining mantiqiy davomi ekanligi va evristik usulni qo‘llashda
o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan savollar seriyasining qat’iyligi
tufayli fikr yuritiladi. Evristik metod, talabaning tashabbusi va
uning tadqiqot ko‘nikmalarini rivojlantirish ko‘pincha istisno
qilinadi. Tadqiqot uslubini sharhlashda o‘qituvchilar maqsad va

vazifalarni belgilash, tadqiqot faoliyatini rejalashtirish va tashkil
etish jarayonida o‘qituvchi yoki talabaning yetakchi roli
muammosiga e’tibor berildi.

V.F. Natali tadqiqot usulini muhokama qilar ekan,

o‘qituvchi yoki talabaning o‘qituvchi bilan birgalikda topshiriq

qo‘yishi tadqiqot usulining mohiyatiga zid emasligini yozgan va
buni hatto olimlar ham o‘z muammolarini hal qilish usullarini
qarzga olishlari mumkinligi bilan isbotlagan va talabalar har doim
ham o‘z-o‘zidan texnika va manipulyatsiyani kashf eta olmaydi.
P.P. Blonskiyning so‘zlariga ko‘ra, talabani asta-sekin pastga

tushirish, unga ilmiy ish usullarini o‘rgatish kerak Vsesvyatskiy va
A.P. Pinkevich o‘qituvchi faqat talaba shug‘ullanishi kerak bo‘lgan
maqsadni belgilashda ozgina yordam berishi mumkinligiga

106

ishondi. Shuningdek, o‘qituvchilar o‘rtasida ilmiy-tadqiqot
faoliyatini rejalashtirish masalasida kelishmovchiliklar yuzaga
keldi.Ulardan ba’zilari rejalashtirish tadqiqot faoliyatining asosiy
elementlaridan biri bo‘lib, uni talaba amalga oshirishi kerak, deb
hisoblagan bo‘lsa, boshqalari bu bosqichda o‘quvchilarning

mustaqilligi shartli, ya’ni o‘qituvchi tomonidan boshqariladi, deb
hisoblagan. Biroq, 20-asrning o‘rtalaridagi ishlarda talabaga
yordam darajasi muammosi, bu yordamning tabiati va kreativ
faoliyat erkinligini berish shartlari ko‘rib chiqilmagan.

XX asrning oʻrtalarida muammo boʻyicha bir necha qator

savollardan iborat evristik suhbat usuli mashhur boʻldi. Birinchi
turkum talabalar tomonidan muammoni mustaqil ravishda
shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, u tabiiy ravishda qarama-
qarshilik, ya’ni qiyinchilik deb ataladigan narsa bilan to‘qnashuv
natijasida paydo bo‘ladi. O‘qituvchining vazifasi yaxshi berilgan

savollar orqali o‘quvchilarning kreativ fikrini uyg‘otishdir.
Ikkinchi seriyada reja tuziladi va unga hamroh bo‘lgan shartlar
hisobga olinadi. Uchinchi qatorda rejani amalga oshirish,
to‘rtinchisida talabalar tomonidan xulosalar tuzish va olingan

natijalarni tegishli adabiyotlarda qayd etilgan ma’lumotlar bilan
taqqoslash amalga oshiriladi. Beshinchi savollar seriyasi natijani
texnik qo‘llash imkoniyatlarini aniqlash uchun mo‘ljallangan.
Andreyev o‘quv muammolarini induktiv usullar bilan tashkil
etishni cheklashni, shuningdek, usulni faqat qobiliyatli talabalarga

yo‘naltirishni ko‘rib chiqadi, chunki muallifning fikriga ko‘ra,
qobiliyatsiz talabalar uchun bilim faoliyatini rag‘batlantirish va
yo‘naltirish yetarli emas. p. 40-42]. O‘qitish metodikasini
rivojlantirishga 20-asrning ikkinchi yarmi o‘qituvchilari I.Ya.ning
fundamental

tadqiqotlari

katta

hissa

qo‘shdi.

Lerner,

M.I.Maxmutov, M.N. Skatkina va boshqalar o‘qituvchilar
o‘quvchilarning mustaqilligini oshirish miqyosida muammoli
metoddan keyin o‘qitishning evristik usulini keyingi bosqichga
qo‘yadilar. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, metod o‘qituvchi
tomonidan muammoni taklif qilish va uning yechimini talabalarga

taqdim etishdan iborat bo‘lib, o‘qitishning tadqiqot usulidan oldin
ular uchun yangi va dolzarb muammolarni hal qilish uchun
talabalarning mustaqil kreativ faoliyatini tashkil etishga

107

qaratilgan. I.Ya.ga koʻra evristik usulning mohiyati, Lerner va M.N.
Skatkin o‘quvchilarni muammoli muammolarni o‘qituvchining
faol yordamisiz hal qilish imkonini beradigan mustaqillik
darajasiga bosqichma-bosqich olib borish, ularni mustaqil
ravishda savol berishga, farazlarni ilgari surishga va harakatlarni

rejalashtirishga o‘rgatishdir. Evristik usullarni o‘zlashtirishning
uchta darajasi mavjud:

•

1) muammoni ko‘rish va tadqiqot rejasini tuzishni o‘rganish;

•

2) muammoni yechishni osonlashtiradigan murakkabroq

masalani oddiylar qatoriga ajratishni o‘rganish;

•

3) mavjud bilimlarni qo‘llash bilan bir qatorda kichik qidiruv

ishini amalga oshirishni nazarda tutuvchi muammoning yechim
ini bosqichma-bosqich qurish .

M.I. Maxmutov evristik va tadqiqot usullari o‘rtasidagi farqni

ikkinchisining amaliy mohiyatida ko‘radi. Evristik usul mustaqil

uchun muammoli mantiqiy vazifalar bilan tavsiflanadi talabalar
tomonidan yoki o‘qituvchi nazorati ostida amalga oshiriladigan
qarorlar .

Rus olimlari tadqiqotlariga tayanadigan polshalik psixolog va

pedagog V.Okonning fikricha, evristik ta’lim gipoteza topishga
qaratilgan, ammo yechim topish yo‘nalishini tanlash erkinligi
mavjud, uning darajasi muammoning turiga bog‘liq.

O‘qitish usullari haqida gapirganda, M.I. Maxmutov

tafakkurning bir qancha umumiy usullarini ajratib ko‘rsatadi, ular

didaktik usullarni qurish uchun asos bo‘ladi. Yarim evristik usul
muammoning kafolatlangan yechimi bilan tavsiflanadi, lekin
yechimning bir xilligi va to‘g‘riligini ta’minlamaydi, evristik usul
esa harakatlarning noma’lum algoritmi tufayli yechimning o‘zini
kafolatlamaydi. Evristik masalalar doimo muammoni o‘z ichiga

oladi va uni hal qilish yo‘li oldindan noma’lum va evristik
retseptlar yordamida qidirishni talab qiladi. Shunday qilib,
evristik usul o‘qituvchi tomonidan faktik materiallarni mustaqil
tahlil qilish va faoliyat tushunchalari va usullarini ochish uchun
talabalar faoliyatini tashkil etishdan iborat bo‘lib, o‘qituvchi

rahbarligida talabalar tomonidan amalga oshiriladigan yangisini
ochish orqali amalga oshiriladi va tadqiqot usulidan ikkinchisining
muammoliligining yuqori darajasi va eng muhimi, muammoni hal

108

qilishda talabalarning mustaqilligi bilan farqlanadi .

V. I. Andreyev evristik usullarni kreativ muammolarni hal

qilishda talaba faoliyatining intuitiv protseduralarini ishlab
chiqish uchun pedagogik boshqaruv va shaxsiy o‘zini o‘zi
boshqarish qonunlari va tamoyillarini hisobga olgan holda ishlab

chiqilgan o‘qituvchi va talaba faoliyatining evristik qoidalar tizimi
sifatida belgilaydi. E.E. Mulyukovaning ta’kidlashicha, o‘quvchilar
faoliyati uchun intuitiv protseduralarni ishlab chiqish natijasi
ularning kreativ intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘ladi .

Evristik ta’lim haqida gapirganda, A.V.Xutorskoy evristik

ta’lim usullarini taklif qiladi, ularni uchta guruhga ajratadi:
kognitiv

usullar

(o‘quvchiga

muammoning mohiyatini

aniqlashga yordam berish uchun mo‘ljallangan); tashkiliy faoliyat
usullari (kreativ faoliyatni tashkil etish va nazorat qilish bilan
bog‘liq); va kreativ usullar (bevosita kreativ faoliyatga

yo‘naltirilgan, ya’ni yangi mahsulot yaratishga qaratilgan faoliyat).
O‘qitishning kreativ usullariga A.V. Xutorskoy evristik suhbat
usuli, aqliy hujum usuli, inversiya usuli, siiktika usuli, “agar” usuli,
giperbolizatsiya usuli, aglutinatsiya usuli va ixtiro usulini

anglatadi. Bu usullarning barchasi muammoni shakllantirish va
uning ustida ishlash va bu ish natijasida yangi mahsulot yoki
g‘oyaning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Bizning fikrimizcha, kreativ
usullarning alohida guruhga bo‘linishi o‘zini oqlaydi, ammo shu
bilan birga, kreativ faoliyatni o‘qitish kontseptsiyasini qabul

qilgan xorijiy pedagogika tendentsiyalari yetarli darajada
o‘rganilmaganligi sababli taklif qilingan usullarning kamligini
ta’kidlash kerak. Davlat darajasida va ushbu konsepsiya doirasida
ishlash uchun ko‘proq imkoniyatlarni taklif qiladi.

Yuqoridagilarni hisobga olib, “evristik ta’lim usuli” va “evristik

ta’lim usuli” atamalarining farqiga aniqlik kiritish zarurligini qayd
etamiz. Evristik ta’lim bu − maxsus o‘qitish usullarini qo‘llash
orqali o‘quvchilar tomonidan shaxsiy tajriba va bilim olishga
qaratilgan o‘quv jarayonining maxsus tashkil etilishi hisoblanadi.
Evristik ta’lim usullari muammoni qo‘yish, muammoning

yechimini topish bo‘yicha ishlarni tashkil etish, yangi mahsulot
yoki g‘oya yaratish jarayoni bilan bog‘liq. O‘qitishning evristik
usuli bu − metod, uning jarayonida talaba mustaqil (yoki qisman

109

o‘qituvchining rahbarligi ostida) muammoni aniqlash va
muammoning yechimini topish ustida ishlashdan iborat bo‘lgan
kreativ faoliyatni amalga oshiradi. Shunday qilib, “evristik
o‘rganish usuli” va “evristik o‘rganish usuli” faqat ikkinchisi
evristik ta’limning tarkibiy qismi ekanligi bilan farq qiladi,

birinchisi esa mustaqil harakat qila oladi.

Mahalliy pedagogikada qabul qilingan evristik faoliyat bilan

bog‘liq o‘qitish usullarining xususiyatlarini ko‘rib chiqib, 1-bobda
o‘tkazgan

tadqiqotimizni

hisobga

olgan

holda,

shuni

ta'kidlaymizki, mahalliy pedagogikada asosiy e'tibor talabalarning

ilmiy-tadqiqot faoliyatiga qaratiladi va muammolarning yechimini
topish ustida ishlanadi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, evristik
faoliyat kreativ faoliyatning tarkibiy elementlaridan biri bo‘lib,
muammoli vazifaning yechim ini topish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lsa, kreativ faoliyat esa prinsipial jihatdan yangi mahsulot yoki

g‘oyani yaratishga qaratilgan. Mahalliy pedagogik adabiyotlar
tahlili shuni ko‘rsatdiki, hozirgi vaqtda rus pedagogikasida kreativ
faoliyat bilan bog‘liq usullar muammoli muammolarni hal qilishga
qaratilgan evristik usul bo‘lib, o‘qituvchi rahbarligida talabalar

tomonidan amalga oshiriladi va o‘quvchilarni mustaqil kreativ
faoliyatga olib boradi. O‘qituvchining ishtiroki va o‘qitishning
tadqiqot usuli bu evristik usuldan talabalarning katta darajadagi
mustaqilligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, ta’limning tadqiqot
usuli va amaliy faoliyat bilan evristik usulning nazariy tabiati

o‘rtasidagi bog‘liqlik, asosan, muayyan muammoni hal qilish
bo‘yicha fikrlash va mantiqiy fikrlash va bu yechimni amaliyotda
qo‘llash imkoniyatlarini ta’kidlash kerak. Shuningdek, rus
o‘qituvchilarining fikriga ko‘ra, evristik usulning o‘ziga xos
xususiyatlaridan biri shundaki, o‘quvchilarga fikr yuritish uchun

taqdim etilgan muammo ma’lum bir qat’iy yechimga ega bo‘lishi
mumkin, ammo ular o‘z ishi tugaguniga qadar talabalarga
oshkor etilmaydi.

O‘qitish usullarining xorijiy tasnifini tahlil qilish Britaniya

pedagogikasida talabalarning kreativ faoliyati bilan bog‘liq

bo‘lgan o‘qitish usulini bildiruvchi yagona atama yo‘qligini
ko‘rsatdi. Buyuk Britaniyada kreativ faoliyatni o‘qitish bo‘yicha
ko‘plab pedagogik tadqiqotlar va adabiyotlar mavjudligini va

110

kreativ faoliyatni o‘qitish usullarini eslatib o‘tishni hisobga olgan
holda, shuningdek, biz tomonidan xususan, evristik va kreativ
faoliyat tushunchalari o‘rtasida farq borligi, shuningdek,
A.V.Xutorskoy

ning

fundamental

tadqiqotlari

natijalari.

A.V.Xutorskoy evristik ta’lim va o‘qitishning evristik usullariga

bag‘ishlangan bo‘lib, biz o‘qitish usullarini nomlashni o‘rinli deb
hisoblaymiz, ular yordamida kreativ faoliyat amalga oshiriladi,
ya’ni ilgari bo‘lmagan yangi mahsulot yoki g‘oyani ishlab
chiqarishga qaratilgan faoliyat. Umuman mavjud yoki shaxs uchun
yangi, tadqiqot, mahsulot yoki g‘oya va muammoli, kreativ

vazifalar ustida ishlash orqali amalga oshiriladi. E’tibor bering,
kreativ usullar evristik usullarning bir turi bo‘lib, ulardan ma’lum
bir yangi mahsulot yoki g‘oyani yaratishga qaratilganligi bilan
farqlanadi.

Kreativ

faoliyatni

o‘rgatish

usullarining

muhim

xususiyatlarini aniqlash uchun kreativ faoliyatni batafsil ko‘rib
chiqamiz va uning bosqichlarini aniqlaymiz.

K.Dunkerning fikricha, fikrlash jarayoni ma’lumotlar va

maqsad o‘rtasidagi ziddiyatni hal qilishdir. Ushbu rezolyutsiyaga

bitta texnika bilan erishib bo‘lmaydi, lekin evristika tomonidan
boshqariladigan bir qator ketma-ket o‘zgarishlar orqali amalga
oshiriladi: ma’lumotlarga asoslangan taxminlardan foydalanish;
turli variantlarni tekshirish orqali xatolardan saboq olish; xotirada
javoblarni

faollashtirish

orqali

qisman

analogiyalardan

foydalanish; vaziyat va maqsad o‘rtasidagi ziddiyatni tahlil qilish;
materialni tahlil qilish; maqsadga erishish yo‘lidagi talablarni
tahlil qilish; turli jihatlarni ko‘rib chiqing, mahkamlashdan
qoching; asosiy tamoyilni yaxshiroq idrok etish uchun maxsus
shart-sharoitlar yaratish; old shartlarni tahlil qilish. K.Dunkerga

ko‘ra mavjud materialning asosiy xususiyati uning funksionalligi,
ya’ni maqsadga erishish uchun qanday foydalanish mumkinligidir.
G.Wollas vazifa haqida fikr yuritish jarayonini: tayyorgarlik;
inkubatsiya davri (kutish); tushuncha; tekshirish . Puankare uzoq
ongsiz ishning natijasidir . Yoritish muammo haqida noto‘g‘ri

g‘oyaning susayishi yoki inkubatsiya deb ataladigan narsa, ya’ni
ongsiz aqliy faoliyatning rivojlanishi natijasi bo‘lishi mumkin.
Biroq, farazlarni shakllantirish jarayoni, deb qayd etadi V. Okon,

111

bu tushunchalarning natijasi emas, balki izchil fikrlash va
mantiqiy operatsiyalar natijasi bo‘lishi kerak. A. Ditrixning
fikricha, idrok yangi ma’lumotlarga asoslangan kreativ
mahsulotni ishlab chiqish yo‘lidagi birinchi qadamdir. Bir qator
tushunchalar noto‘g‘ri, to‘liq bo‘lmagan yoki ahamiyatsiz bo‘lishi

mumkinligi sababli, miyaning kognitiv komponent uchun mas’ul
bo‘lgan qismining faoliyati zarur. San’at va fanda kreativ
idrokning paydo bo‘lishi muammoli muammolarni hal qilishda
doimiy faollik tufayli bilim va ko‘nikmalarning yuqori darajasini
nazarda tutadi .

J.Dyui o‘zining “Biz qanday fikrdamiz” (“Biz qanday

fikrdamiz”) asarida fikr yuritishning zaruriy shartlari qandaydir
shubha yoki qiyinchilik ekanligini yozgan. Qiyinchilikka duch
kelgan odam mavjud vaziyatdan chiqishning mumkin bo‘lgan
yo‘lini yoki harakat rejasini taxmin qilishdan, mumkin bo‘lgan

yechim haqida fikr yuritishdan boshlaydi. Ma’lumotlarning
mavjudligi yechimni ta’minlamaydi, ammo bu bittaga olib kelishi
mumkin. J.Dyuining fikricha, farazning manbai oldingi tajriba
bo‘lib, bilim va mulohazalarning mavjudligi ma’lum tajriba

bo‘lmagan taqdirda qaror qabul qilishga olib kelmaydi.
Taxmindan keyin tanqidsiz mulohaza, so‘ngra har doim aqliy
harakat qilish istagi bilan birga keladigan aks ettiruvchi fikrlash
keladi.

E. De Bono tushunchani evristik moment deb ataydi, u

fikrlarning ehtimol bo‘lmagan yo‘nalishi yangi, samaraliroq
g‘oyaga olib keladi, buning natijasida muammoni hal qilishda
ehtimol bo‘lmagan yondashuv eng yuqori ehtimollikni oladi.
Fikrlash jarayonida olingan har qanday xulosa amalda tegishli
tarzda tekshirilishi kerak. Agar buning iloji bo‘lmasa, taxminlarga

asoslangan va tekshirish bilan tasdiqlangan xulosalarni aniq
ajratish kerak. Har qanday taxmin izchil bo‘lishi kerak va
heterogen taxminlar tashkil etilishi kerak . Ya’ni, har qanday
fikrlash jarayoni besh bosqichdan iborat: qiyinchilik hissi; uning
ta'rifi; mumkin bo‘lgan yechim taklifi; argumentlar yordamida

taxminni ishlab chiqish; tekshirish (tajriba), natijada taxminni
tasdiqlash yoki rad etish.

Evristikaning rivojiga mashhur matematik va kreativ faoliyat

112

tadqiqotchisi J.Poya katta hissa qo‘shdi, u evristikaning pedagogik
va matematik mulohazalari bilan uyg‘unlasha oldi. J.Poya
matematik masalalarni yechish bo‘yicha o‘z tavsiyalarida
masalaning yechimini izlayotgan odam o‘ziga berishi kerak
bo‘lgan bir qancha savollarni ajratib ko‘rsatdi. Tavsiyalar

o‘qituvchi tomonidan berilgan bir qator savollar orqali o‘quvchi
tomonidan matematik muammoni hal qilish jarayonini
osonlashtirish uchun mo‘ljallangan. Bizning fikrimizcha, bu
maslahatlar nafaqat matematik masalalarga tegishli, balki har
qanday o‘quv fanida ham qo‘llanilishi mumkin.

J.Poya yechim izlashda to‘rt bosqichni taklif qiladi. Birinchi

bosqichda vazifani anglash mavjud, talaba nima noma’lum va
nimani izlash kerakligini tushunishga chaqiriladi. Ikkinchi bosqich
ushbu ma’lumot va noma'lum o‘rtasidagi aloqalarni izlashni o‘z
ichiga oladi, shu bilan keyingi fikrlash yoki harakat rejasini tuzish.

Ushbu bosqichda yechimi allaqachon topilgan shunga o‘xshash
muammolarni ko‘rib chiqish, iloji bo‘lsa, ushbu bilimlarni qo‘llash
yoki asl muammoni qayta shakllantirishga harakat qilish tavsiya
etiladi. Uchinchi bosqichda har bir harakatni sinchiklab nazorat

qilgan holda qabul qilingan ish rejasining aniq bajarilishi
ta’minlanadi. To‘rtinchi bosqich bu − “orqaga qarash” deb
ataladigan bo‘lib, uning mohiyati yechim jarayonining o‘zini va uni
mumkin bo‘lgan tekshirishni o‘rganish, shuningdek, boshqa
muammolarni hal qilish uchun to‘plangan tajribani qo‘llash

imkoniyatini tushunishdir.

Kreativ muammolarni hal qilish jarayoni, ya’ni evristik

faoliyat quyidagi bosqichlardan iborat:

(1)

qiyinchilikni anglash, ya’ni muammoni shu tarzda

aniqlash;

(2)

muammoning mohiyatini aniqlash, mavjud ma'lumotlar va

yechim ga ta’sir etuvchi omillar, ya’ni tayyorgarlik;

(3)

tanqidiy bo‘lmagan, keyin esa aks ettiruvchi

mulohazalarni o‘z ichiga olgan inkubatsiya davri, shuningdek,
ma’lum bir yechim ga ega bo‘lgan o‘xshash muammolarni tahlil

qilish;

(4)

yechim haqidagi taxmin yoki mavjud tajriba, bilim va

ko‘nikmalarga asoslanish va fikr yuritish natijasi bo‘lgan

113

“tushunish” deb ataladigan narsa;

(5)

gipotezani ishlab chiqish va uni amalda sinab ko‘rish,

ya’ni ushbu gipotezani tasdiqlovchi yoki rad etadigan tajriba;

( 6) ushbu qarorga olib kelgan jarayon haqida fikr yuritish va

boshqa muammolarni hal qilishda to‘plangan tajribani qo‘llash

variantlarini ko‘rib chiqish.

Yuqorida ta'kidlaganimizdek, kreativ faoliyat natijada yangi

mahsulot yoki g‘oyani olishni nazarda tutadi, shuning uchun
oldingi bosqichda mahsulotni ishlab chiqish va loyihalash faktini
hisobga olgan holda evristik faoliyat bosqichlariga tegishli

tuzatish kiritish kerak. Aks ettirish, shuningdek, natijada paydo
bo‘lgan mahsulot yoki g‘oyani yakuniy bosqichlarida hayotga joriy
etish. Kreativ faoliyatga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilardir: (1)
motivatsion omil, bundan tashqari, motivatsiya darajasining
oshishi kreativ yechimlar sifatining oshishiga va qo‘shimcha

vazifalarni mustaqil ravishda belgilashga olib keladi va (2) hissiy
omil. Shu sababli, o‘quv kreativ faoliyatida o‘qituvchiga katta rol
berilishi kerak, u nafaqat talabalarning motivatsiyasini
ta’minlashi, ya’ni o‘quvchilarda doimiy qiziqish uyg‘otadigan va

ularni hal qilishga kuchli intilishni uyg‘otadigan muammoli
vazifalarni aniqlashi kerak. Ijobiy hissiy baholash bilan ham o‘z
muvaffaqiyatlarini mustahkamlash, ijobiy natija yo‘qligiga adekvat
munosabatni o‘rgatish, shuningdek, o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olish. Yyuqorida belgilab berilgan ijodiy

faoliyatni o‘rgatish xususiyatlari va A.Gropley

42

tomonidan

berilgan tavsiyalar asosida biz ijodkorlikning quyidagi
mezonlarini aniqladik, ya’ni ularning xususiyatlari ijodiy
o‘rganishni ko‘rib chiqishga imkon beradi:

- qiyinchilik sababining mavjudligi, ya’ni savolga to‘g‘ridan-

to‘g‘ri javob yoki

muammoning standart yechimining yo‘qligi;
- analogiyalarni shakllantirish;
- g‘oyalar va uyushmalar zanjirlarini qurish;
- muammolar bilan ishlash;

- masalalarni qayta ko‘rib chiqish;

42

A.Gropley (109-bet. 93-94)

114

- muammolarni turli pozitsiyalardan ko‘rib chiqish;
- mavjud ma’lumotlarni yangi usullarda ko‘rib chiqish;
- talabalarning oldingi tajribasiga tayanish;
- mustaqil kirish imkoniyati amaliy faoliyat natijasida

quyidagilar orqali erishish mumkin:

- qulay muhit va muvaffaqiyat muhiti;
- o‘quvchilarning tasavvurini faol qo‘zg‘atish;
- o‘quvchilar va o‘qituvchilarda kreativ faoliyat yo‘llari

haqida bilimlarning mavjudligi;

- muayyan malaka, bilimlarning rivojlanish darajasiga qarab

tashkil etilgan guruhlarda ishlash;

- o‘qituvchi (trener) rahbarligida talabalarning ishlashi;
- talabalarga adekvat erkinlik darajasini ta’minlash;
- o‘qituvchining aniq tavsiyalari va muvaffaqiyat uchun aniq

mezonlarning

mavjudligi. Britaniyalik o‘qituvchilarning tadqiqotlariga ko‘ra,

o‘quvchilarning kreativ qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam
beradigan o‘qitish usullarining o‘ziga xos xususiyatlarini batafsil
ko‘rib chiqamiz:

- takrorlanuvchanlik: guruhni metod bilan bir yoki ikki marta

tanishtirish kifoya,

shunda ular uni boshqa materiallar bilan va boshqa o‘quv

predmeti doirasida qo‘llashlari mumkin, bu esa darsda faoliyat
usullarini tushuntirishga vaqtni tejash va ko‘proq vaqt ajratish

imkoniyatini beradi. O‘rganilayotgan mavzuning mazmuni;

- yagona to‘g‘ri yechimning yo‘qligi: usullar ochiq, ya’ni bir

qancha to‘g‘ri

yechimlar mavjud va o‘quvchilar uning qonuniyligini isbotlay

olsalar, to‘g‘ri yechim ko‘rib chiqilishi mumkin, usullarning

mohiyati tashkil etishdan iborat. Aqliy faoliyat, uning maqsadi
(o‘qituvchi tomonidan) yakuniy yechim emas, balki dalillarni
topish va sabablarni aniqlash;

- guruh muhokamasining mavjudligi: muammo yuzasidan fikr

yuritish jarayonida ish guruhlarda amalga oshiriladi, bu nafaqat

o‘z fikrini bildirish zarurligini, balki uni og‘zaki isbotlash
qobiliyatini, fikrlarni tinglash qobiliyatini ham anglatadi.
guruhning boshqa a’zolarining fikrlari va ijobiy va salbiy

115

tomonlarini o‘z qarorlari va guruhning boshqa a’zolari tomonidan
taklif qilingan yechimlar sifatida aniqlash;

- moslashuvchanlik: taklif qilingan usullar turli yoshdagi

talabalar bilan

ishlashda va turli o‘quv fanlarini o‘rganishda qo‘llanilishi

mumkin;

- keng o‘zgaruvchanlik: o‘qituvchi topshiriq matnini erkin

o‘zgartirishi va dars

maqsadiga qarab usullarni o‘zgartirishi mumkin;
- o‘qituvchi tomonidan fanni kreativ o‘qitishga hissa qo‘shish:

o‘qituvchining

o‘zgaruvchanligi, moslashuvchanligi, takrorlanuvchanligi va

o‘quv faoliyatining turli bosqichlarida qo‘llash imkoniyati kabi
xususiyatlariga asoslanib, darsga tayyorgarlik ko‘rish va darsni
o‘tkazish. Usullarni tanlash, ularning qonuniyligi va samaradorligi

haqida fikr yuritish va hokazolar bilan bog‘liq kreativ jarayonga
bog‘lanadi;

- usullarining tabiatiga ta’siri .
Bizning fikrimizcha, biz ilgari olingan va yuqorida tavsiflangan

xulosalarni hisobga olgan holda, ushbu ro‘yxatga quyidagi
xususiyatlarni qo‘shish kerak:

- amaliy faoliyatga kirishish va talabaning kelajakdagi hayoti

uchun foydali bo‘lgan shaxsiy tajriba orttirish imkoniyati;

-metodni

amalga oshirish jarayonida talabalarning

ma’lum darajada mustaqilligining mavjudligi;

- boshqa o‘quv fanlarini integratsiya qilish imkoniyati;
- o‘quvchilarning tasavvur va fantaziyalarini faol jalb qilish.
Yuqorida keltirilgan xulosalar, kreativ faoliyatni o‘rgatish

metodikasi mezonlari hamda D.Kropli va R.Vegeriflar tomonidan
aytilgan xususiyatlardan kelib chiqib, biz o‘qitish metodlari va

qo‘llanmalarining xorijiy tasnifidan bir qator o‘qitish usullarini
aniqlashga muvaffaq bo‘ldik. Kreativ ta’limning bir qismi sifatida
ta’lim jarayonida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ijodkorlikni
rivojlantirish. E’tibor bering, bizning tadqiqotimizdan maqsad
mahalliy va xorijiy o‘qituvchilar tomonidan quyida keltirilgan

usullarning qarashlarini solishtirish emas. Chet el manbalaridan
o‘rgangan ko‘plab usullar rus o‘qituvchilari va psixologlarining
(Yu.N.Kulyutkin, I.Ya.Lerner, M.I.Maxmutov, M.I.Meerovich,

116

A.V.Xutorskoy va boshqalar) asarlarida tasvirlangan, ammo biz
bunday emas edik. Mahalliy qo‘llanmalarda shunga o‘xshash
usullar bilan ishlash bo‘yicha tavsiyalarni aniqlay oladi.
Shuningdek, ko‘plab mualliflar kreativ usullarni tavsiflashda chet
ellik

o‘qituvchilarning

qo‘llanmalari

va