ZARMED
UNIVERSITETI
299
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
BASKETBOL OʻYININI TASHKIL ETISH VA UNING TEXNIK USULLARI
Narziqulov Iftixor Farmonovich
Samarqand Zarmed universiteti oʻqituvchisi
Berdiyev Farxod Ochilovich
Toshkent amaliy fanlar universiteti oʻqituvchisi
Annotatsiya
. Ushbu ilmiy maqolada basketbol oʻyini taktikasi va texnik usullari,
oʻyin jarayonini tashkil qilish hamda uni oʻrganishda foydalaniladigan metodlar haqida
batafsil bayon qilinadi.
Kalit soʻzlar
: basketboll, chidamlilik, layoqatlilik, jismonioy mashqlar,
pedagog, talabalar, ta’lim dasturi va h.k.
Аннотация.
В данной научной статье подробно описываются тактика и
технические приемы баскетбольной игры, организация игрового процесса, а
также методы, используемые при ее изучении.
Ключевые слова:
баскетбол, выносливость, умение, физические
упражнения, педагог, студенты, учебная программа и т.д.
Abstract.
This scientific article describes in detail the tactics and technical
techniques of the basketball game, the organization of the game process, as well as the
methods used in studying it.
Key words:
basketball, endurance, skill, physical exercises, pedagogue,
students, curriculum, etc.
Basketbol (from English: basket - корзина [korzina - basket], ball - мяч [myach
- ball]) - is a team sport with a ball, consisting of two teams of 5 people each...
Basketbol
(inglizcha: basket-savat bol-toʻp - polga urib qaytarmoq va ball –
“toʻp”) toʻpli sport oʻyini boʻlib, har biri 5 kishidan iborat ikki jamoa bilan oʻrtasidan
toʻr tortilgan maydonchada oʻynaladi. Oʻrtasidan toʻr bilan (erkaklar musobaqasi uchun
15 m 28 m maydonchada oʻynaladi. Basketbol bir jamoa 5 kishidan iborat boʻlib, 2
jamoa oʻynaydi. Oʻyinchilar toʻpni qoʻl bilan urib, raqib savatchasiga tushirishga
harakat qiladilar. Koptokni qoʻl bilan oʻynab raqiblar savatga tushirish lozim.
Musobaqa 2 yoki 4 partiya oʻynaladi. Basketbol AQShda paydo boʻlgan (1891).
ZARMED
UNIVERSITETI
300
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
Xalqaro Milliy Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) tashkil etilgan Olimpiya
oʻyinlari dasturlariga kiritilgan, jahon birinchiliklari oʻtkaziladi. Basketbol
Oʻzbekistonda 1920-yildan oʻynaladi. Oʻzbekiston Respublikasi 1991-yil Xalqaro
basketbol federatsiyasiga, 1992-yil Osiyo basketbol konfederatsiyasiga aʼzo boʻlib
kirdi. Oʻzbekistonda bu sport turi bilan 500 mingdan ortiq kishi muntazam
shugʻullanadi. U maktablarda ommaviy tus olgan, jismoniy tarbiya boʻyicha dasturning
ajralmas qismi hisoblanadi[1]. Basketbol 1891-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlarida
yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya boʻyicha rahbari pastor Jeymis Neymis
tomonidan yaratilgan. U basketbol oʻyinini oddiy, koʻp mablagʻ sarflamasdan tashkil
etishni koʻzda tutib yangi oʻyinning qoidalarini ishlab chiqdi. Oʻyin nomini basketbol
deb nomladi.
1891-yilda Springfild shahridagi kollej oʻqituvchisi Jeymis Neymis bu oʻyinga
“basketbol” deb nom berdi. Basketbol inglizcha soʻz boʻlib, oʻzbek tilida “qoʻl bilan
oʻynamoq” degan maʼnoni bildiradi. 1891-yilda tadbiq etilgan baʼzi bir oʻyin qoidalari
quyidagicha edi:
Maydoncha chegaralari 28 x 15 m
Toʻpning vazni 600-650 g.
Oʻyinchilarning soni chegaralanmaydi va hokazo.
Savat balandligi 3 m 5 s.
1891-1920-yillar basketbol oʻyini rivojlanishining birinchi bosqichi boʻlib
hisoblanadi. Oʻyinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi quyidagicha:
1900-yil - Kanada, 1908-yil - Kuba, 1909-yil - Puerto-riko, 1910-yil - Peru, 1917-yil -
Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1900-1913-yillar - Yaponiya, Kitay, Filippinda,
1914-yil - Angliya, 1917-yil - Fransiya.
Basketbol oʻyinining sobiq ittifoqda vujudga kelishi va rivojlanish tarixi.
Basketbol sobiq ittifoqda 1920-1921-yillarda oʻrta Rossiya orqali tarqala boshladi.
1920-yildan boshlab Basketbol (Umumiy harbiy tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi.
Moskvada Basketbol bilan muntazam shugʻullanishga sanʼat va teatr vakillari
kirishdilar. 1923-yilda tashkil etilgan “Dinamo” jamiyati sportning boshqa turlari bilan
bir qatorda basketbolni ham targʻib qila boshladi. Xuddi shu yillarda basketbol
Markaziy Osiyoda paydo boʻldi. 1925-yildan esa Oʻzbekistonda ham rivojlana
boshladi. SSJIda jismoniy tarbiya va sportning keyingi taraqqiyoti uchun katta
ahamiyatga ega boʻldi.
Oʻyin 2 yoki 4 partiyadan iborat boʻlib, har bir asosida olib boriladi. Yaʼni
ZARMED
UNIVERSITETI
301
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
oʻyindagi har bir harakat natijasiga qarab toʻpni oʻyinga kiritish huquqi qaysi jamoada
boʻlishidan qatʼiy nazar jamoaga magʻlubiyat yoki gʻalaba keltirishi mumkin. Hal
qiluvchi partiyada oʻyin 3 ochko farq qilguncha davom etadi.
1925-yilning yanvarida
Moskva jismoniy tarbiya kengashi
basketbol
boʻyicha musobaqalarning birinchi
rasmiy qoidalarini tuzib tasdiqladi.
Savatning balandligi - 3m 5sm 28x15 oʻlchamli maydonchada oʻtkaziladigan
boʻldi. 1926-yilda Moskvada yangi qoidalar asosida birinchi musobaqalar oʻtkazildi.
1927-yildan
basketbol
boʻyicha Moskva birinchiligi muntazam ravishda oʻtkazila
boshladi. “Sobiq Ittifoqida” birinchi bosmadan chiqarilgan
basketbol
boʻyicha maxsus
adabiyot 1926-yilda paydo boʻldi va u
basketbol
1926-yilda yana bir qator muhim
voqealar boʻlib oʻtdi, yaʼni voleybol Butunittifoq jismoniy tarbiya kengashining
oʻyinlar shoʻbasi
basketbol
boʻyicha musobaqalarning yagona qoidalarini tasdiqladi.
Moskvalik
basketbo
lchilarning shaharlararo uchrashuvi oʻtkazildi. Shu yillarda
basketbo
l faqatgina Moskvada emas, balki Ukrainada, shimoliy Kavkazda,
Kavkazortida, Uzoq Sharq va Oʻrta osiyo oʻlkalarida ham keng tarqaldi. “SSJI”
basketbo
lda taalluqli muhim voqealardan biri 1928-yilning avgustida birinchi
Butunittifoq spartakiadasi vaqtida oʻtkazilgan Ittifoq birinchiligi boʻldi. Unga Moskva,
USSJ, Shimoliy Kavkaz, Kavkazorti Federatsiyasi va Uzoq Sharq oʻlkasining erkaklar
va ayollari qatnashadilar. Musobaqalar chiqib ketish tartibida oʻtkazildi. Moskva
ayollar jamoasi va Ukrainaning erkaklar jamoasi gʻolib chiqdilar.
Birinchi
Butunittifoq
spartakidasida
basketbo
lchilarning
uchrashuvlari
musobaqa qoidalarining alohida bandlarini yagona tartibda izohlash uchun imkon
berdi. Shuni aytib oʻtish kerakki, bu yerda ayollar jamoalari birinchi bor normal
oʻlchovli maydonchalarda oʻynaydilar. Sovet Ittifoqining turli mintaqalarida
basketbo
l
taraqqiyotida xilma-xil yoʻnalishlar yuzaga kela boshladi. Ukrainaliklar jamoali oʻyin
taktikasini va fidokorona himoyani namoyish etdilar, moskvaliklar kuchli hujumchi
ekanliklari bilan koʻzga tashlandilar, Uzoq Sharqliklar esa past uzatilgan toʻp bilan
hujum qilishdek ajoyib yangilik olib keldilar.
Shuni taʼkidlash kerakki, terma jamoalarning Butunittifoq spartakiadasiga
tayyorlanishi
basketbo
lning joylarda ommaviy ravishda rivojlanishiga turtki boʻldi.
Butunittifoq spartakiadasi arafasida oʻtkazilgan Ukraina birinchiligida jumhuriyatning
viloyat shaharlaridan 15 jamoa ishtirok etdi. Kavkazortining eng kuchli jamoasini
aniqlash uchun Boku, Tiflis va Erevan shaharlarining jamoalararo uchrashuvlari
oʻtkazildi. Xuddi oʻsha 1928-yilda Moskvada doimiy hakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
basketbo
l taraqqiyotida maktab oʻquvchilarining spartakiadasi ham (1929) katta
ZARMED
UNIVERSITETI
302
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
ahamiyatga ega edi. Bu spartakiada qatnashchilaridan koʻpchiligi keyinchalik
basketbo
l ustalari boʻlib etishdilar.
“Basketbo
l
nazariyasi va uslubiyati” fani mutaxassislik sifatida basketbo
l
boʻyicha murabbiylik kasbiga tayyorlash talablari boʻyicha oliy oʻquv yurti oʻquv
rejasining ixtisoslik fani hisoblanadi. U oliy ta’lim Davlat ta’lim standartining 5610500
“Sport faoliyati” (faoliyat turlari) ixtisosligi boʻyicha mutaxassislar tayyorlashning
malaka tavsifida belgilangan layoqatlarni shakllanishda umumiy vazifalarning
aksariyat qismini bajaradi.
“Jismoniy madaniyat” va “Sport faoliyati” yoʻnalishlari boʻyicha mutaxassislar
tayyorlash oʻquv rejasidagi bir qator fanlar orasida yetakchi oʻrinni egallaydi. Oʻquv
dasturida yoʻnalishning har bir bitiruvchisi egallashi lozim boʻlgan bilimlar, kasbiy
malaka va koʻnikmalar darajasi va hajmi boʻyicha talablarning zaruriy koʻrsatkichi
beriladi. Ular quyidagilardan iborat:
basketbo
l
nazariyasining umumiy asoslari;
basketbo
l
oʻrgatish uslubiyati;
sport mashqlari nazariyasi va uslubiyati;
turli toifadagi jamoalarni tayyorlash xususiyatlari;
ommaviy-sport ishlari;
basketbo
l
tibbiy-biologik va psixologik asoslari;
basketbo
l
boʻyicha musobaqalar hakamligini tashkil etish va oʻtkazish uslublari;
basketbo
l
bilan shug‘ullanishning moddiy-texnikaviy ta’minoti;
talabalarning basketbo
l
boʻyicha ilmiy-tadqiqot ishlari;
basketbo
l
chilar sport tayyorgarligi darajasini rejalashtirish va nazorat qilish.
Zamonaviy basketbo
l
nazariyasi va uslubiyati muammolarini tushunish, yosh
mutaxassislarga mavjud bilimlarni obyektiv baholash, ularning kasbiy mahoratni
takomillashtirishning samarali yoʻllarini izlashlari va shu jumladan, ushbu
muammolarni hal etish jarayonida yangi yoʻllarni topishga imkon beradi. Tor ma’noda
esa materialning bir qismini, ayniqsa, nazariy qismini oʻzlashtirishda muammoli
oʻqitish uslubidan foydalanish mumkin. Mustaqil ravishda yoki oʻqituvchi yordamida
koʻpgina oʻquv vazifalarini hal etishga urinish natijasi koʻproq tushunarli, samarali
boʻlishi mumkin. Agar yoshlarga yuksak axloqiy va pedagogik sifatlarga ega, kasbiy
faoliyatning barcha sir asrorlarini oʻrgata oladigan, taqlid qilishga arziydigan oʻqituvchi
duch kelib qolsa, bu juda katta yutuqdir. Bunday imkoniyatni yoshlar qoʻldan
chiqarmasligi kerak. Biroq, nufuzlilar bilan oʻzaro munosabatlarni oʻzaro qaramlik
darajasigacha olib borish ham kerak emas. Bu insonni boʻshashtiradi, uning
ZARMED
UNIVERSITETI
303
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
barqarorligini pasaytiradi, shaxsning muhim tamoyillarining rivojlanishiga toʻsqinlik
qiladi. Mashhur shaxslarga soʻzsiz ishonishga yoʻl qoʻymaslik kerak, tez-tez ikkilanib
“Nega?”, “Bu haqiqatdan ham shundaymikan?” degan savollar qoʻyilishi lozim.
Oʻrnatilgan va belgilangan koʻrsatmalar, nazariya va usullarga nisbatan asosli
ikkilanishlar bilish jarayonini sog‘lomlashtiradi va shaxs shakllanishi hamda yosh
mutaxassislarning kasbiy mahorati oʻsishini tezlashtiradi. Aks holda, mustaqil
boʻlmaslik va oʻziga ishonmaslik kelajakda ularni quruq ijrochilarga aylantirib qoʻyadi.
Basketbo
l
oʻyiniga oʻrgata olish qobiliyati oʻqitishning samarali va texnologik
uslublarini egallash hamda voleybolchilarni har tomonlama tayyorlashni taqozo etadi.
Bu oʻyinchilar mahorati oʻsishini ta’minlasada, murabbiyning muhim, ammo yagona
qobiliyati qatoriga kirmaydi. U yoki bu koʻrinishda murabbiyning boshqa koʻpgina
qobiliyatlariga tayanadi, ularni qisman oʻziga singdiradi. Oʻqitishda qobiliyatga egalik
bolalar murabbiylari uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Yosh oʻyinchilar
oʻrganishning ushbu bosqichida voleybolga ilk qadamlarni qoʻyishadi, ularning
mahorat choʻqqisiga yetaklovchi yoʻllari ancha uzoqdir. Yosh oʻyinchilarni mashqlarga
oʻrgatish koʻp vaqt va koʻp kuch talab etadi, shuning uchun bu bosqich juda muhim
hisoblanadi. Aynan u oxir-oqibatda BOʻSM oʻquvchilari kelajakda haqiqiy mahoratli
oʻyinchilar boʻla olishi mumkinligini aniqlab beradi. Murabbiy mahoratini quyidagi
qobiliyatlar: konstruktiv (yaratuvchilik) va prognozlash (moʻljallash, bashorat qilish)
tashkil etadi. Murabbiyning yaratuvchanlik qobiliyati unga mavjud materialdan
takomillashgan oʻyinchini yaratish asosida uning mahoratini rivojlantirishda eng
samarali uslublarni tushunish va tanlash imkonini beradi. Shuningdek, tanlangan
uslublarni amaliyotda qoʻllay bilish ham kerak. Biomashina yaratuvchisi rolini
muvaffaqiyatli bajarish uchun murabbiyga oʻyinchilar mahoratini barcha tomonlari
vujudga kelish mexanizmini aniq tasavvur qilish, sportchilar biomashinasi qurilmalari
boʻyicha muhandislik qobiliyati zarurdir.
Shuningdek, u butun jamoaning ham yaratuvchisi boʻlishi lozim. Yaratuvchanlik
jarayoni bir necha yillarni egallaydi, shu sababli murabbiyning ehtimoliy kelajagidan
kelib chiqqan holda, har bir oʻyinchi va butun jamoaning tayyorgarlik tizimini
rivojlantirish qobiliyati alohida ahamiyat kasb etadi. Oʻyinchilar va jamoa istiqbolini
aniqlashda murabbiyning muhim qobiliyati – prognozlash (oldindan koʻra bilish) juda
katta ahamiyatga ega. Oldindan koʻra bilish qobiliyati murabbiyga oʻyinchilarning
istiqboli, vaqt oʻtishi bilan ularning sonini aniqlash imkonini beradi. U saralash
jarayonida iqtidorlilarni topa olish, yosh oʻyinchini qobiliyatiga qarab tarbiyalash, vaqt
davomida uning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash imkonini beradi. Oʻyinchilar
ZARMED
UNIVERSITETI
304
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
istiqbolini koʻra bilish mahoratni takomillashtirishning eng samarali yoʻllarini
tanlashda juda katta ahamiyatga egadir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Goncharova O.V., Qipchoqov B.B., Boltayev Z.B. Basketbol. –T.: “lider
Press”, 2008. –33 b.
2.
Железняк Ю.Д., Петров П.К. Основы научно-методической
деятельности в физической культуре и спорте. // Учеб. пособие для студ. ВУЗов.
– М.: “Академия”, 2002. – 264 с.
3.
Годик М.А. Физическая подготовка футболистов. –М.: ТерраСпорт,
2006. – 272 с.
