ZARMED
UNIVERSITETI
215
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
AYBDORLIK HISSINING NAMOYON BOʻLISHIDA TURLI YOSH
DAVRLARINING TUTGAN OʻRNI
Djurakulova Dilfuza Farxadovna
SamDU dotsenti
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqotda turli yosh davrlarida aybdorlik hissining
psixologik asoslari o‘rganildi. Aybdorlik hissining shakllanishi va namoyon bo‘lishi
yoshga qarab qanday o‘zgarishlar ko‘rsatishi tahlil etildi. Tadqiqotda o‘smirlar, kattalar
va qariyalar guruhlari orasida aybdorlik hissining miqdori va xususiyatlari o‘rganildi.
Statistik tahlil va psixologik yondashuv asosida yosh guruhlari o‘rtasidagi farqlar
taqdim etilgan.
Kalit soʻzlar:
ayb, aybdorlik hissi, uyat, vijdon, xato, qoʻrquv, agressiya,
ijtimoiy hissiyot, majburiyat, oʻz-oʻziga munosabat, oʻz-oʻzini baholash, xoʻrlanish,
kamsitilish, pushaymonlik.
РОЛЬ РАЗЛИЧНЫХ ВОЗРАСТНЫХ ПЕРИОДОВ В ПРОЯВЛЕНИИ
ЧУВСТВА ВИНЫ
Аннотация.
В данном исследовании изучались психологические основы
чувства вины в разном возрасте. Было проанализировано формирование и
проявление чувства вины, чтобы увидеть, как они меняются с возрастом. В
исследовании изучались степень и особенности чувства вины среди групп
подростков, взрослых и пожилых людей. Различия между возрастными группами
представлены на основе статистического анализа и психологического подхода.
Ключевые слова:
вина, чувство вины, стыд, совесть, ошибка, страх,
агрессия, социальная эмоция, обязательство, самоуважение, самоценность,
унижение, унижение, сожаление.
THE ROLE OF DIFFERENT AGE PERIODS AND THE MANIFESTATION
OF EMOTIONS
Abstract.
This study examined the psychological basis of guilt at different ages.
The formation and manifestation of guilt were analyzed to see how they change with
age. The study examined the degree and characteristics of guilt among groups of
adolescents, adults, and older adults. Differences between age groups are presented
based on statistical analysis and a psychological approach.
Key words:
Guilt, guilt, shame, conscience, error, fear, aggression, social
ZARMED
UNIVERSITETI
216
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
emotion, obligation, self-esteem, self-worth, humiliation, humiliation, regret.
Zamonaviy psixologiyada emotsional holatlarning inson ruhiy rivojlanishiga
ta’siri keng tadqiq etilmoqda. Ayniqsa, aybdorlik hissi shaxsning axloqiy shakllanishi,
ijtimoiy munosabatlari va o‘zini baholash mexanizmlarida markaziy o‘rinni egallaydi.
Ushbu emotsional holatning kelib chiqishi, rivojlanish dinamikasi va yoshga qarab
o‘zgarishi psixologik jihatdan dolzarb masalalardan biridir.
Aybdorlik hissi - bu shaxsning o‘z harakatlarini yoki fikrlarini ijtimoiy yoki
axloqiy me’yorlarga zid deb baholashi natijasida yuzaga keladigan salbiy emotsional
holatdir. Bu holat shaxsning ichki nazorati, o‘zini tanqid qilish qobiliyati va empatiya
darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Turli yosh davrlarida ushbu hissiyot turlicha
shakllanadi va ijtimoiy tajriba, madaniy kontekst, tarbiya va individual xususiyatlarga
qarab farq qiladi.
Shu boisdan, aybdorlik hissining turli yosh bosqichlarida qanday shakllanishi va
namoyon bo‘lishini aniqlash, bu jarayonning shaxs rivojiga ta’sirini baholash muhim
ilmiy vazifadir. Mavzuning dolzarbligi, bir tomondan, yosh psixologiyasi doirasida
emotsional-axloqiy rivojlanish muammolarining o‘rganilishi bilan, ikkinchi tomondan,
aybdorlik hissi bilan bog‘liq bo‘lgan ruhiy buzilishlarning (masalan, depressiya,
nevrozlar) oldini olish imkoniyatlari bilan belgilanadi.
Tadqiqotimizning maqsadi turli yosh davrlarida aybdorlik hissining shakllanish
xususiyatlarini aniqlash, uning psixologik asoslarini nazariy va amaliy jihatdan tahlil
qilishdan iboratdir.
Ushbu tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda tadqiqotning vazifalarini ham
belgilab oldik:
- aybdorlik hissining nazariy asoslarini o‘rganish;
- turli yosh guruhlarida ushbu hissiyotning namoyon bo‘lish shakllarini aniqlash;
- emperik tadqiqot asosida yoshlar o‘rtasida aybdorlik darajasini aniqlovchi
statistik tahlil o‘tkazish;
- aybdorlik hissining shaxsiy rivojlanishga ta’sirini baholash va psixologik
tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotimizning obyekti sifatida turli yosh davridagi shaxslarni (o‘quvchilar,
o‘smirlar, kattalar, qariyalar) tanlab oldik hamda tadqiqot predmeti sifatida aybdorlik
hissining psixologik xususiyatlari va ularning yoshga bog‘liq o‘zgarishini oʻrganishga
harakat qildik.
Aybdorlik hissi insoniyat tarixida doimo axloqiy me’yorlar va ijtimoiy
ZARMED
UNIVERSITETI
217
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
qadriyatlar bilan bog‘liq holda shakllanib kelgan. Psixologiyada bu hissiyot ko‘pincha
“normativ emotsiya” sifatida talqin etiladi, ya’ni bu hissiyot shaxsning o‘z xatti-
harakatlarini axloqiy jihatdan baholashiga sabab bo‘ladi. Aybdorlik shaxsda o‘zini
nazorat qilish, ijtimoiy mas’uliyatni his etish, boshqalar bilan munosabatda halollikni
saqlash kabi muhim funksiyalarni bajaradi.
Psixoanalitik yondashuvda aybdorlik hissi superego - ichki senzura orqali paydo
bo‘ladi. Superego shaxsga jamiyat me’yorlariga zid harakat qilganini eslatib, unga
nisbatan salbiy emotsiyalar uyg‘otadi. Ijtimoiy kognitiv nazariyada esa aybdorlik hissi
ichki o‘z-o‘zini baholash tizimi orqali vujudga keladi va o‘z-o‘zini tartibga soluvchi
mexanizm sifatida namoyon bo‘ladi.
Tangney va Dearing (2002) aybdorlikni uyat hissidan farqlaydi. Aybdorlik - bu
"men noto‘g‘ri ish qildim", uyat esa "men yaramasman" degan ichki monolog asosida
shakllanadi. Aybdorlik, o‘z navbatida, konstruktiv (xatti-harakatni tuzatishga
yo‘naltirilgan) va destruktiv (o‘zini jazolash, o‘zini past baholashga olib keluvchi)
shakllarga ega.
Eriksonning psixosotsial rivojlanish nazariyasida aybdorlik hissining
shakllanishi ayniqsa bolalik va o‘smirlik davrlarida muhim bosqichlardan biri sifatida
tasvirlanadi. 3-6 yosh oralig‘ida bola tashabbus ko‘rsatishga intiladi, biroq bu
harakatlar salbiy baholansa, unda "aybdorlik" hissi shakllanadi. Ushbu hissiyotning
salbiy tajribasi bolaning ijtimoiy faolligini pasaytirishi, o‘zini inkor qilishga olib kelishi
mumkin.
O‘smirlik davrida shaxs o‘z “Men” konsepsiyasini shakllantiradi. Aybdorlik
hissi bu bosqichda ichki axloqiy me’yorlarning mustahkamlanishiga xizmat qilishi
mumkin. Ayni vaqtda bu davrda destruktiv aybdorlik depressiv kayfiyat va xavotirli
sindromlarga olib kelishi ham mumkin.
Voyaga yetgan davrda esa aybdorlik hissi ko‘proq ongli tahlil asosida yuzaga
chiqadi. Bu bosqichda shaxs o‘z xatti-harakatlarini mustaqil ravishda tahlil qilib,
axloqiy baholash orqali o‘zini takomillashtirishga harakat qiladi. Aybdorlik bu yerda
o‘zgarishlar uchun turtki sifatida xizmat qilishi mumkin.
Qarilik davrida esa retrospektiv tahlil (o‘tmishdagi xatti-harakatlarni eslab
chiqish) asosida paydo bo‘ladigan aybdorlik hissi kuchayishi mumkin. Bu holat
gerontopsixologiyada “kech aybdorlik” fenomeni deb ataladi. Shuning uchun bu yosh
guruhida psixokorreksion va psixoterapevtik yondashuvlar ayniqsa dolzarb
hisoblanadi.
Ushbu tadqiqotda turli yosh davrlarida aybdorlik hissining namoyon bo‘lish
ZARMED
UNIVERSITETI
218
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
darajasini aniqlash maqsadida miqdoriy yondashuv asosida so‘rovnoma va psixologik
testlardan foydalanildi. Tadqiqotda G. D. Jones tomonidan ishlab chiqilgan “Guilt
Inventory” testining qisqartirilgan moslashtirilgan varianti qo‘llanildi. Test 20 ta
savoldan iborat bo‘lib, aybdorlik hissining uchta asosiy komponentini o‘lchaydi:
Hozirgi aybdorlik
– hozirgi emotsional holatdagi aybdorlik darajasi;
Xulq-atvorli aybdorlik
– shaxsning xatti-harakatlariga nisbatan salbiy bahosi;
Surunkali aybdorlik
– doimiy ichki o‘z-o‘zini ayblash holati.
Ishtirokchilarga testdan tashqari qisqacha demografik so‘rovnoma ham berildi:
yosh, jinsi, ta’lim darajasi va oilaviy ahvoli haqida savollar o‘rin oldi.
Tadqiqotda jami 120 nafar ishtirokchi qatnashdi. Ular quyidagi 4 yosh guruhiga
bo‘lindi:
Yosh guruhi
Ishtirokchilar soni
O‘rtacha yosh
Bolalar (10–12 yosh)
30 nafar
11.2 yosh
O‘smirlar (13–15)
30 nafar
14.1 yosh
Kattalar (25–35)
30 nafar
29.4 yosh
Qariyalar (60+)
30 nafar
66.8 yosh
Jins taqsimoti: 63 nafar ayol, 57 nafar erkak. Ishtirokchilar psixologik maslahat
markazlari, maktab va oliy ta’lim muassasalari, hamda keksa avlod klublari orqali jalb
etildi.
Tadqiqot 2025-yil fevral-mart oylarida Samarqand shahrida o‘tkazildi. Har bir
guruhga testlar individual tarzda berildi, o‘tkazish uchun o‘rtacha 15–20 daqiqa vaqt
sarflandi. Ma’lumotlar maxfiylikka rioya qilgan holda yig‘ildi va faqat ilmiy tahlil
uchun ishlatildi.
To‘plangan natijalar Microsoft Excel va SPSS 25.0 dasturlari yordamida qayta
ishlanib, dispersion tahlil (ANOVA), o‘rtacha qiymatlar (M), standart og‘ish (SD) va
signifikantlik darajasi (p-qiymati) hisoblab chiqildi.
Tadqiqot natijalari har bir yosh guruhida aybdorlik hissining o‘ziga xos darajada
namoyon bo‘lishini ko‘rsatdi. Quyidagi jadvalda har bir yosh guruhiga xos bo‘lgan
o‘rtacha aybdorlik ballari (M) va standart og‘ish (SD) keltirilgan:
Yosh guruhi
O‘rtacha ball (M) Standart og‘ish (SD)
Bolalar (10-12 yosh)
42.6
±6.2
O‘smirlar (13-15)
55.4
±7.1
ZARMED
UNIVERSITETI
219
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
Yosh guruhi
O‘rtacha ball (M) Standart og‘ish (SD)
Kattalar (25-35)
48.7
±5.8
Qariyalar (60+)
52.3
±6.5
Ushbu natijalar shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlar guruhida aybdorlik hissi eng yuqori
darajada, bu davrda axloqiy me’yorlar va ijtimoiy baholarning ichki qabul qilinishi
kuchli ta’sirga ega ekanini anglatadi. Kattalarda bu hissiyot nisbatan pasayadi, chunki
shaxs o‘z xatti-harakatlari uchun mas’uliyatni ongli tarzda anglab, muvozanatli baholay
oladi. Qariyalarda esa retrospektiv (o‘tmishdagi) tajribalar asosida aybdorlik qayta
kuchayadi.
ANOVA natijalariga ko‘ra, yosh guruhlari o‘rtasidagi aybdorlik darajalari
statistik jihatdan ahamiyatli farq qiladi:
Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki:
Aybdorlik hissi yoshga bog‘liq o‘zgaruvchi
bo‘lib, ayniqsa o‘smirlik davrida
keskin ortadi. Kattalar bosqichida aybdorlik darajasi nisbatan pasayadi, bu ichki
barqarorlikni anglatadi. Qariyalarda bu hissiyot hayotni qayta baholash bilan bog‘liq
holda kuchayadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, aybdorlik hissining darajasi yoshga bog‘liq
holda muayyan dinamikaga ega. Ayniqsa o‘smirlik davrida aybdorlik hissi eng yuqori
darajada qayd etilgani, ushbu emotsional holatning psixologik ildizlari va oqibatlarini
chuqur o‘rganishni talab qiladi.
O‘smirlik davrida shaxsda axloqiy mezonlar kuchli shakllanadi. Bu davrda ichki
senzura (superego) faoliyatining kuchayishi kuzatiladi. Natijada shaxs o‘z harakatlarini
chuqur tahlil qiladi, jamiyat va atrofdagilar bahosiga nisbatan sezgir bo‘ladi. Bu esa
yuqori darajadagi aybdorlik hissini keltirib chiqaradi. Bu holat sog‘lom rivojlanish
belgisi bo‘lishi mumkin, biroq haddan tashqari intensiv bo‘lsa, o‘z-o‘zini ayblash,
o‘zini past baholash, hatto depressiv sindromlarga olib kelishi ehtimoli yuqori.
Kattalarda aybdorlik hissi biroz pasaygani kuzatildi. Bu bosqichda shaxs ijtimoiy
rollarga moslashgan, axloqiy mezonlarni ongli ravishda ichki nazoratga aylantirgan
bo‘ladi. Aybdorlik bu yerda ko‘proq konstruktiv xarakterga ega bo‘lib, xatti-
harakatlarni ijobiy yo‘nalishga o‘zgartirishga xizmat qiladi. Bunday aybdorlik
motivatsion resursga aylanishi mumkin.
Qariyalar guruhida aybdorlik darajasi qayta ortgani kuzatildi. Bu holat "hayotni
qayta baholash", o‘tmishdagi xatoliklarni eslash, kechirilmagan harakatlar uchun ichki
ZARMED
UNIVERSITETI
220
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
pushaymonlik bilan bog‘liq. Gerontopsixologik manbalarda bu holat “kech aybdorlik”
deb yuritiladi. Agar bu hissiyot psixologik yordam bilan muvozanatga keltirilmasa, u
hayotdan norozilik, yolg‘izlik va depressiyaga olib kelishi mumkin.
Yuqoridagi empirik va nazariy tahlillar asosida quyidagi asosiy xulosalarga
kelindi:
Aybdorlik hissi yoshga bog‘liq holda farqlanadi
- u ayniqsa o‘smirlik davrida
yuqori darajada namoyon bo‘ladi, bu davrda shaxsda ichki axloqiy me’yorlar faol
shakllanadi.
Voyaga yetgan davrda aybdorlik hissi nisbatan barqaror va konstruktiv
bo‘ladi
, bu esa shaxsning ijtimoiy javobgarligini oshirishga xizmat qiladi.
Qarilik davrida aybdorlik hissi qayta kuchayadi
, bu holat retrospektiv
(o‘tmishga qarab) baholash bilan bog‘liq bo‘lib, ruhiy salomatlikka ta’sir ko‘rsatishi
mumkin.
Tadqiqotda yoshga xos psixologik holatlarning aybdorlik hissining shakllanishi
va namoyon bo‘lishiga bevosita ta’sir qilishi isbotlandi.
Tadqiqot natijalari asosida quyidagi amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi:
Maktab psixologlari
o‘smirlar bilan ishlashda aybdorlik hissining sog‘lom
rivojlanishiga e’tibor qaratishlari, haddan tashqari o‘zini ayblash holatlariga psixologik
korreksiya usullarini qo‘llashlari lozim.
Ota-onalar va pedagoglar
bolalar va o‘smirlarning xatolarini konstruktiv tarzda
tushuntirishlari, tanqid o‘rniga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishga urg‘u berishlari kerak.
Kattalar va qariyalar bilan ishlovchi psixologlar
uchun retrospektiv aybdorlik
hissi bilan bog‘liq muammolarni yumshatish, kechirimlilik va o‘z-o‘zini qabul qilishni
rivojlantirish bo‘yicha treninglar o‘tkazish foydali bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi «2022-2026-
moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasi toʻg’risida»gi PF-60-
sonli Farmoni.
2. Льюис, М. Самосознательные эмоции: смущение, гордость, стыд и вина / М.
Льюис // Справочник эмоций. - Нью-Йорк - Лондон: The Guilford Press, 1993. - С.
563–573.
3. Матюшин Г.Г. Стыд и совесть как формы моральной самооценки. — М : Изд-
во МГОПУ : НОУ, 1998. - 233 с
.
4. Муздыбаев К. Переживание вины и стыда. - СПб.: С- Петерб. фил. Ин-та
социологии, 1995. - 39 с.
ZARMED
UNIVERSITETI
221
“Ijtimoiy va gumanitar ta’lim yo‘nalishlardagi talabalarning
kompetentligini oshirish: muammolar va yechimlar” mavzusida
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami
Samarqand-2025. 23-24-may
5. Ильин Е. П. Эмоции и чувства: [Учеб. пособие]. - СПб.: Питер, 2019. -784с.
6. Изард К.Э. Психология эмоций / [Перевод]. - СПб.: Питер, 2002. - 464с.
7. Djurakulova D.F. Shaxsda aybdorlik hissi namoyon boʻlishining psixologik
xususiyatlari. Avtoreferat (PhD). Toshkent. 2023. -24b.
8. Djurakulova D.F. Aybdorlik va uyat psixologik fenomen sifatida. Monografiya.
SamDU nashriyoti, 2023 yil. -132 bet
