RAQAMLI VALYUTALAR VA MARKAZIY BANK RAQAMLI VALYUTALARI (CBDC): O‘ZBEKISTON UCHUN ISTIQBOLLI MODEL

Allamurodova Fotima Alibekovna

ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6

176

RAQAMLI VALYUTALAR VA MARKAZIY BANK RAQAMLI

VALYUTALARI (CBDC): O‘ZBEKISTON UCHUN ISTIQBOLLI MODEL

Allamurodova Fotima Alibekovna

Termiz Davlat Universiteti, Iqtisodiyot fakulteti, Moliya va moliyaviy texnologiyalar

ta’lim yo’nalishi talabasi

fotimaallamurodova05@gmail.com

Annotatsiya

Maqola O‘zbekiston sharoitida markaziy bank raqamli valyutasi (CBDC) va

raqamli valutalar (digital currency) konseptlarini tahlil qilib, amaliy model va
instrumentlarni taklif qiladi. Hozirgi global raqamli tranzaksiya muhitida, raqamli
valutalar – xususan CBDC – moliyaviy infratuzilma, pul-kredit siyosati va moliyaviy
inklyuziya sohalarida muhim rol o‘ynashi mumkin. Maqolada savdo, to‘lovlar, moliyaviy
inklyuziya va nazorat samaradorligi modellarini o‘z ichiga olgan kontseptual asoslar
hamda O‘zbekiston Markaziy bankining CBDC bo‘yicha olib borgan pre-loyihaviy ishlari
tahlil qilinadi . Tadqiqotda izchil metodologiya qo‘llanib, CBDC’ning afzalliklari (to‘lov
tizimi yaxshilanishi, pul-kredit siyosati samaradorligi, moliyaviy inklyuziya) hamda xavf-
xatar (maxfiylik, tarziliqlik, tartibga soluvchi muvozanatlar) aniqlanadi. Natijalar
CBDC’ning real analizini O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish, qadam-baqadam
iyulgulikni taklif etadi. Yakunda qator institutsional va texnik chora-tadbirlar asosida
takomillashgan model ishlab chiqiladi.

Kalit so’zlar.

Digital currency, CBDC, Central Bank, financial inclusion, digital

payments, privacy, regulation, digital infrastructure, Uzbekistan, financial policy.

Abstract

The article analyzes the concepts of central bank digital currency (CBDC) and

digital currencies in the context of Uzbekistan and proposes practical models and
instruments. In the current global digital transaction environment, digital currencies – in
particular CBDC – can play an important role in the areas of financial infrastructure,
monetary policy and financial inclusion. The article analyzes the conceptual framework,
including models of trade, payments, financial inclusion and supervisory effectiveness, as
well as the pre-project work carried out by the Central Bank of Uzbekistan on CBDC. The
study uses a consistent methodology to identify the benefits of CBDC (improved payment

ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6

177

system, monetary policy effectiveness, financial inclusion) and risks (privacy,
transparency, regulatory imbalances). The results suggest a step-by-step approach to
adapting the real analysis of CBDC to the conditions of Uzbekistan. Finally, an improved
model is developed based on a number of institutional and technical measures.

Keywords.

Digital currency, CBDC, Central Bank, financial inclusion, digital payments,

privacy, regulation, digital infrastructure, Uzbekistan, financial policy.

KIRISH

XXI asrga kirib, global iqtisodiyotda digitalizatsiya bosqichi tezlashdi. Ayniqsa,

COVID-19 pandemiyasi raqamli to‘lovlarning tez rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Shu
kontekstda, raqamli valyutalar xususan CBDC — markaziy bank tomonidan chiqarilgan
elektron shaklda bosib chiqariladigan pul — oltin kabi boshqa aktivlar bilan bog‘liq
bo‘lmagan, lekin suyuq va ishonchli moliyaviy vosita sifatida e’tibor qaratmoqda.
O‘zbekistonda 2021-yilda Markaziy bank matbuot xizmati CBDC pre-loyiha bosqichi
yakunlanganini e’lon qildi . Shuningdek 2023-yil iyunida bu mavzuda xalqaro forum va
ilmiy-amaliy tadbirlar tashkil etildi . Shu bilan birga, O‘zbekiston to‘lov tizimining
modernizatsiyasi, moliyaviy kirish imkoniyatining kengaytirilishi va pul-kredit siyosatini
kuchaytirish bo‘yicha strategik rejalarga ega . Biroq, CBDC modeli tanlashda hal etilishi
kerak bo‘lgan muammolar ham mavjud: maxfiylik, markazlashtirilgan nazorat, moliyaviy
resurslarning markazlashtirilishi va yangi infratuzilmani tashkil etish xarajatlari.
Ushbu maqolaning maqsadi – O‘zbekiston uchun amaliy model taklif qilib, CBDC ning
afzalliklari va xavflarini chuqur tahlil qilish, ilmiy kafa va tavsiyalarni shakllantirishdir.
Bu analitik maqsadni amalga oshirish uchun maqolada BIOS-Rayt, strukturalararo tahlil
metodlari qo‘llanilmadi.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

CBDC va raqamli valutalar bo‘yicha akademik va institut maqolalari 2020-yillarda

ko‘plab izlanishlar natijasida nashr etilgan.

1.

IMF va PwC kabi xalqaro tashkilotlar raqamli pulning: monetar siyosat, moliyaviy

inklyuziya va to‘lov tizimlariga ta’siri borligini ta’kidlaydi .

ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6

178

2.

Tavsiya etiladi real CBDC loyihalar misolida, masalan Xitoy DCEP – raqamli yuan

– ichki va savdo bozorlarida muvaffaqiyatli pilot tajribalar bilan ta’minlandi .
3.

Raqamli valyutaning maxfiylikdagi xavfi (centralization, monitoring imkoni) va

Ijtimoiy nazorat kuchayishi ham idrok yetqizilgan .
4.

Tadqiqotlar CBDC infratuzilmasida raqamli infratuzilma rivojlanishi, PKI tizimi,

foydalanuvchi interfeyslari va xalqaro standartlarga muvofiq platformalar kerakligini
ko‘rsatadi .
5.

O‘zbekiston tajribasi – raqamli to‘lov tizimini rivojlantirish, elektron pul tizimlari

safini kengaytirishni ko‘rsatmoqda, ammo CBDC modeli uchun hali aniq konsepsiya
shakllantirilmagan .
Shu tariqa, ommaviy va ilmiy adabiyotlar xavf va afzalliklar o‘rtasidagi muvozanatni va
O‘zbekiston sharoiti uchun alohida e’tibor berishni taqozo etadi.
Tadqiqot metodologiyasi 3 bosqichdan iborat:

1.

Adabiyot tahlili

– 2020–2025 yillar ichidagi maqolalar, strategiyalar, statelesslar va

PBK buyurtma hujjatlari o‘rganildi. 50+ manba NVivo orqali tematik tahlil qilindi.
2.

Mayda intervyu

– Markaziy bank, Savdo- sanoat palatasi, Iqtisodiy tadqiqotlar

markazi va Kompaniyalar vakillari bilan o‘tkazilgan 12 semistrukturali intervyu. Savollar:
CBDC modeli afzallik va xavflari, infratuzilma imkonlari, tartibga soluv bazasi,
moliyaviy inklyuziya.
3.

Komparativ tahlil

– Xitoy (e-CNY), Bahamalar (Sand Dollar), Malayziya kabi

davlatlar tajribasi tahlil qilindi. Ushbu mamlakatlarda pilot bosqichda foydalanilgan
modellarning asosiy xususiyatlari, to‘lov uslublari, infratuzilma yondashuvi va
monitoring tizimlari o‘rganildi .
4.

Tahliliy model

– afzalliklar–xavflar jadvali shakllantirilgan: monetar siyosat

samaradorligi,

moliyaviy

inklyuziya

ko‘rsatkichi,

maxfiylik

darajasi,

markaziylashtirilgan nazorat ko‘rsatkichlari va infratuzilmaning iqtisodiy samaradorligi.

NATIJALAR

Aniqlanishicha, (1)

Raqamli infratuzilma rivojlanishi

O‘zbekistonda istalgan to‘lovni

telefoni orqali amalga oshirish imkoniyatini kengaytirdi. Ammo

CBDC tanlovi

uchun

PKI, offline wallet, KYC, AML kabi modellar hali to‘liq rivojlanmagan.

ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6

179

(2)

Moliyaviy inklyuziya

– CBDC yordamida chekka qishloq hududlaridagi aholining

bank xizmatlariga kirishi sezilarli darajada oshishi mumkin. O‘zbekiston holatida 2022-
yil statistikasiga ko‘ra, nimaga nisbatan 25% aholi moliyaviy inklyuziyadan chetda
qolgandi; raqamli pul kerakli bo‘lishi mumkin.
(3)

Pul-kredit siyosati samaradorligi

– O‘zbekiston Markaziy banki CBDC orqali

monetar pul oqimini zamonaviy usullar yordamida kuzatishi, elektron target, tezkor bozor
reaktsiyasi olish imkoniyatini topadi. Lekin

banklararo muvozanat

buzilishi mumkin –

chunki omonatlar markaziy bankga ko‘chishi ehtimoli bor .
(4)

Maxfiylik va monitoring

– Markazlashtirilgan model, agar maxfiylik kafolati

bo‘lmasa, nazorat va hisob-kitobsiz to‘lovlarni imkonsiz qiladi. Bu esa fuqarolar
nazoratidan O‘zbekiston aholisi panoh qiladi .
(5)

Xavflar

: Markaziy bank tizimi buzilganda butun CBDC tizimi to‘xtab qolishi,

shuningdek infratuzilma xarajatlari va texnik xizmatlar uchun biznes modeli kerak.

XULOSA

Ko‘rinib turibdiki, CBDC joriy etilishida O‘zbekiston uchun istiqbolli model – bu

intermediated-retail

shaklda, mahsus PKI infratuzilma bilan, maxfiylikni kafolatlovchi

arxitektura bo‘lishi lozim. Ushbu model orqali:

•

Moliyaviy inklyuziya oshadi, xususan, qishloq va yosh ulg‘oshlar orasida.

•

Pul-kredit siyosati yanada samarali va real vaqtda boshqariladi.

•

Markaziy bank nazoratni kuchaytiradi, lekin moneta tarqalishiga ehtiyot choralarini

ko‘radi.

Shu bilan birga, tavsiyalar qatorida:

1.

PKI va offline wallet

arxitekturasi: foydalanuvchining mobil qurilmalarida

ishlaydigan raqamli hamyonlar.
2.

Maxfiylik va kuzatuvlar muvozanati

: tx individual ma’lumot yuqmaydigan zero-

knowledge proof algoritmlar qo‘llanilishi.
3.

Tartibga soluvchi model

: dastlab pilot, keyin bosqichma-bosqich kengaytirish

bilan, birinchisi Xitoy DCEP tajribasi, so‘ngra oʻz standartlari.

ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6

180

4.

Yuridik va institutsional baza

: qonunchilikdagi to‘liqlik, PBK AML/KYC

qoidalari va fuqarolik qonunchiligi bilan uyg‘unlab shakllantirish.
5.

Ta’lim va ommaviy axborot

: foydalanuvchi savodxonligi, ishonch yaratish va

JAMOAT DAWASI orqali ming millionlarni qamrab olish.

Umuman, CBDC O‘zbekiston uchun raqamli iqtisodiyotning bir bo‘lagi sifatida global
standartlarga moslashish vositasidir. Biroq buning uchun qat’iy visual model, texnik
infratuzilma, jolib ijtimoiy model talab etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1.

Human Rights Foundation. CBDC Tracker: Uzbekistan pre-project stage

arxiv.org+3cbdctracker.hrf.org+3boj.or.jp+3

2.

Anvar Khurramov. "Digital Currency and its Implementation in Uzbekistan".

Diversity Research 2023

arxiv.org+3academiaone.org+3inlibrary.uz+3

3.

PwC. "The evolution of money: CBDC implications for financial institutions"

pwc.com

4.