ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
122
XORAZMDA JADIDCHILIK HARAKATI VA UNING MA’RIFIY MEROSI
Satibaldieva Dilnoza Azadboevna
Urganch tuman axborot kutubxona markazi mutaxassisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Xorazmda jadidchilik harakatining ma’rifiy merosi hamda
uning ta’lim va madaniyat sohasidagi ahamiyati yoritiladi. Shuningdek, jadidlarning
yangi usul maktablari tashkil etishi, ta’limdagi islohotlari va milliy madaniyatni
asrashdagi roli tahlil qilinadi.
Kalit soʻzlar.
Jadidchilik harakati, ma’rifiy meros, milliy madaniyat, ma’rifatchilar,
Matmurod Mahzum, Komil Xorazmiy, Shamsiddin Xorazmiy, Otaxon domla, Abdulloh
Qosimov, Abdurahim Oxun, Xoliqdomla, ilm-fan va madaniyat, yangi usul maktablari,
ma’naviy tarbiya, jamiyat taraqqiyoti, ta’lim metodlari, ma’rifiy yangilanish.
Xalqning taqdiri ba’zan bir necha dadil qadam, bir necha jasoratli fikr bilan o‘zgaradi.
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida butun Turkiston bo‘ylab esgan yangilanish shamoli
— jadidchilik harakati — aynan shunday tarixiy burilishlardan biri edi. Bu harakat
eskirgan ta’lim va ijtimoiy tizimlar o‘rniga zamonaviy tafakkur, tanqidiy yondashuv va
ilmga asoslangan jamiyat barpo etishni ko‘zlagan edi. Jadidchilikning asosiy g‘oyasi —
xalqni uyg‘otish, uni jaholatdan ma’rifat sari yetaklash bo‘ldi. Buning uchun yangi
usuldagi maktablar ochildi, darsliklar yaratildi, gazeta va jurnallar chop etildi, sahna orqali
fikrlar targ‘ib qilindi. Bu harakat o‘z zamonasida Turkistonning deyarli barcha
hududlarida ildiz otdi, lekin har bir mintaqada u turlicha tus oldi. Xorazmda jadidchilik
harakati chuqur tarixiy ildizlar, kuchli intellektual salohiyat va madaniy uyg‘onish bilan
uyg‘unlashdi.
Matmurod Mahzum
,
Komil Xorazmiy
,
Shamsiddin Xorazmiy
,
Otaxon
Domla
kabi o‘z davrining ilg‘or vakillari Xorazmda nafaqat yangi maktablar tashkil
etdilar, balki xalq ongini yangilash yo‘lida samarali ishlar olib bordilar. Ular maktablar
orqali emas, balki butun jamiyatni tarbiyalash orqali taraqqiyotga xizmat qildilar.
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Turkiston hududida yuz bergan ma’rifiy
yangilanishlar, xususan jadidchilik harakati, zamonaviy ta’lim tizimini joriy qilish, xalqni
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
123
savodsizlikdan qutqarish, milliy ongni uyg‘otish maqsadida yuzaga keldi. Bu harakatning
mohiyati — an’anaviy ta’lim usullarini yangilash, yodlash o‘rniga tushunishga asoslangan
ta’lim berish, ilm-fan, madaniyat va jamiyat taraqqiyotini ilgari surish edi. Xorazm —
tarixan ilm-fan va madaniyatning markazi bo‘lib, bu yerda jadidchilik harakati o‘zining
noyob shaklini oldi. Xorazmda jadidlar faoliyati zamonaviy maktablar tashkil qilish,
darsliklar yaratish, gazeta-jurnallar nashr qilish, diniy-ta’limiy va madaniy
yangilanishlarni targ‘ib etishga qaratilgan edi. Bu jarayonda ko‘plab ijodkorlar, olimlar
va ma’rifatchilar faol ishtirok etdi. Matmurod Mahzum jadidchilik harakatining
Xorazmdagi yetakchilaridan biridir. U yangi usul maktablari tashkil etilishida, ularning
samarali ishlashida faol rol o‘ynadi. Matmurod Mahzumning pedagogik yondashuvi
an’anaviy ta’lim usullaridan tubdan farq qilardi. U o‘quvchilarning faqat yod olishini
emas, balki tushunishini, mustaqil fikrlashini rag‘batlantirdi. U birinchi bo‘lib Xorazmda
yangi darsliklar yaratdi va ularni amaliyotga joriy etdi. Uning darsliklari milliy til va
madaniyatga asoslangan bo‘lib, ular o‘quvchilar uchun qiziqarli va tushunarli tarzda
yozilgan edi. Matmurod Mahzum ta’lim jarayonida ilm-fan va texnika yangiliklarini joriy
etishga, matematika, geografiya va tabiiy fanlarga katta e’tibor qaratdi. Shuningdek,
Matmurod Mahzum Xorazmda yangi maktablar ochish, ularni boshqarish va rivojlantirish
uchun katta kuch sarfladi. U o‘z faoliyati bilan yangi avlodning bilim va tafakkurini
yuksaltirishga xizmat qildi, shuningdek, bu jarayonda yoshlarni milliy qadriyatlar bilan
bog‘lashga ham e’tibor berdi. Komil Xorazmiy jadidchilik harakatining nafaqat ta’lim,
balki adabiyot va publitsistika sohasidagi muhim arbobi hisoblanadi. U yangi fikrlarni
keng jamoatchilikka yetkazishda matbuot vositasidan samarali foydalandi. Komil
Xorazmiy o‘zining maqola, esse va risolalarida milliy uyg‘onish, ta’lim va madaniyatning
ahamiyati, shuningdek, zamonaviy ilm-fan yutuqlarini tanishtirdi. Uning asarlari orasida
ta’lim islohotlariga doir maqolalar, ma’naviy-axloqiy mavzulardagi risolalar mavjud
bo‘lib, ular xalq orasida katta qiziqish uyg‘otdi. Komil Xorazmiy yangi avlodni eski
qaramliklardan ozod etish, ular ongini yangilash uchun faol targ‘ibot olib bordi. Komil
Xorazmiy ta’lim jarayonida nafaqat mazmun, balki uslubga ham e’tibor qaratdi. U
zamonaviy adabiyot namunalari yaratib, o‘zbek tilini boyitish, tilning o‘qilishi va
yozilishini soddalashtirish uchun ko‘p mehnat qildi. Uning ma’rifiy ishlarining ta’siri
Xorazmda va undan tashqarida sezilarli bo‘ldi. Shamsiddin Xorazmiy diniy bilimlarni
zamonaviylashtirish, diniy ma’rifatni yangi yondashuvda targ‘ib qilish bilan
shug‘ullangan. U an’anaviy diniy ta’lim tizimining eskirgan qirralarini ko‘rsatib, yangi
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
124
tafakkur asosida diniy bilimlarni qayta ko‘rib chiqishga chaqirdi. Shamsiddin
Xorazmiyning maqsadi diniy qadriyatlarni saqlab qolish bilan birga, ularni inson
tafakkuriga moslash va jamiyatning ilmiy-texnik taraqqiyotiga moslashtirish edi. U diniy
maktablarda yangi usul ta’limni joriy qilishga intildi, xurofot va jaholatga qarshi kurashdi.
Shamsiddin Xorazmiy diniy-ta’limiy risolalar, maqolalar yozib, diniy fanlarni keng
targ‘ib qildi. U Xorazmda diniy va dunyoviy bilimlarning uyg‘unlashuvi tarafdori bo‘lib,
o‘z asarlari orqali yangi fikrlarni ommalashtirdi. Otaxon Domla yangi usul maktablarida
ta’lim jarayonini takomillashtirish, o‘quvchilarda nafaqat bilim, balki hayotiy
ko‘nikmalarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratdi. U maktablarda milliy va diniy
qadriyatlarni hurmat qilishni, ma’naviy tarbiyani uyg‘unlashtirishni ta’minlashga intildi.
Otaxon Domla ma’rifiy ishlarni faqat nazariy darajada emas, balki amaliy faoliyat bilan
boyitdi. U o‘quvchilarga zamonaviy bilimlarni yetkazish bilan birga, ularni jamiyatda faol
ishtirok etishga, milliy qadriyatlarni saqlab qolishga o‘rgatdi. Shuningdek, Otaxon Domla
jamoatchilik oldida chiqishlar qilib, yangi ta’lim tizimi va ma’rifiy yangilanishlar haqida
tushuntirishlar berdi. U Xorazm jadidchilik harakatining amaliy tomonlarini
rivojlantirishda muhim o‘rin tutdi.
Xorazm jadidchilik harakatida faol qatnashgan boshqa muhim shaxslar ham ko‘plab
bo‘lib, ular o‘zining ta’lim, ma’rifat va madaniyat sohasidagi xizmatlari bilan ajralib
turadi. Ushbu shaxslar xorazm jamiyatining ma’naviy va intellektual rivojlanishiga katta
hissa qo‘shgan va yangi uslubdagi ta’lim tizimining shakllanishida muhim rol o‘ynagan.
Abdulloh Qosimov yangi usul maktablarini tashkil etishda faol ishtirok etgan. U nafaqat
maktablar tashkil etish jarayonida, balki pedagogik metodlarni takomillashtirish va yangi
darsliklar yaratishda ham katta hissa qo‘shgan. Abdulloh Qosimov ta’limda milliy
madaniyatni saqlash va rivojlantirishga alohida e’tibor bergan. Uning pedagogik faoliyati
an’anaviy va zamonaviy yondashuvlarni uyg‘unlashtirishga asoslangan bo‘lib, u
o‘quvchilarning tafakkur doirasini kengaytirish, mustaqil fikrlashni rivojlantirishga
qaratilgan metodlarni ilgari surgan. Abdulloh Qosimov tomonidan yaratilgan darsliklar
va o‘quv materiallari o‘z davrida ta’lim sifatini oshirishga xizmat qilgan va maktablarda
keng qo‘llanilgan. Shuningdek, u ta’lim jarayonida milliy til va urf-odatlarni hisobga
olishni muhim deb bilgan, bu esa o‘quvchilar orasida milliy ongni mustahkamlashga
yordam bergan. Abdurahim Oxun esa xorazm jadidchilik harakatida ilm-fan va
madaniyatni targ‘ib qilishda muhim rol o‘ynagan. U jadid maktablarida o‘qituvchilik
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
125
faoliyatini olib borib, yosh avlodning ma’naviy va intellektual rivojlanishiga xizmat
qilgan. Abdurahim Oxun ta’limda yangicha pedagogik yondashuvlarni qo‘llash bilan
birga, ilm-fan, san’at va madaniyatga oid bilimlarni keng targ‘ib qilgan. U yoshlarni
tanqidiy fikrlashga o‘rgatish, ularning tafakkur doirasini kengaytirish va zamonaviy
bilimlarni o‘zlashtirishga undagan. Shuningdek, Abdurahim Oxun jamiyatda ma’rifiy-
ma’naviy o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun jamoatchilik faoliyatida ham qatnashgan,
u o‘z nutqlari va maqolalari orqali jadidchilik g‘oyalarini keng yoygan. Uning maqsadi
yoshlarni milliy qadriyatlar asosida ilm-fan va madaniyat sohasida yuqori natijalarga
erishishga undash bo‘lgan. Abdunabi Oxun esa diniy-ta’lim tizimini isloh qilishga intilib,
diniy ma’rifatni zamonaviy usullarda yoygan va ta’lim hamda diniy qarashlarni
uyg‘unlashtirishga harakat qilgan. U an’anaviy diniy ta’lim usullarining eskirganligini tan
olib, yangi tafakkur asosida diniy bilimlarni yangilash zarurligini ta’kidlagan. Abdunabi
Oxun yangi usuldagi diniy maktablarni tashkil etish va ularni zamonaviy ta’lim metodlari
bilan ta’minlash ustida ishlagan. U diniy va dunyoviy bilimlarni uyg‘unlashtirish,
xususan, yoshlarni zamonaviy ilm-fan bilan tanishtirish yo‘lida ko‘p ishlar qilgan. Uning
maqsadi diniy ta’limning xalq hayotidagi o‘rnini saqlab qolgan holda, uni yangi davr
talablariga moslashtirishdan iborat edi. Abdunabi Oxun yozgan risolalar va maqolalar
diniy jaholat va xurofotga qarshi kurashishda muhim vosita bo‘lgan. Xoliqdomla
ham
xorazm jadidchilik harakatida o‘zining faoliyati bilan ajralib turadi. U maktablarda yangi
ta’lim metodlarini joriy qilgan, o‘quvchilarning ijtimoiy va ma’naviy tarbiyasiga katta
e’tibor qaratgan. Xoliqdomla ta’lim jarayonida nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarda
mustahkam axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga intilgan. U yoshlarni milliy va ijtimoiy
mas’uliyat bilan tarbiyalash, ularni jamiyatdagi o‘z o‘rinlarini anglashga o‘rgatish ustida
ishlagan. Shuningdek, Xoliqdomla jamoat hayotida jadidchilik g‘oyalarini targ‘ib qilishda
faol bo‘lgan, jamiyatda ma’rifiy ruhni yuksaltirishga hissa qo‘shgan. Uning tashabbuslari
maktablarda ma’naviy tarbiyani kuchaytirishga, yoshlarni yangicha fikrlashga undashga
xizmat qilgan.
Xorazmlik jadidlarning faoliyati o‘z davrida Xorazmda va butun Turkistonda ta’lim,
madaniyat va ma’rifat sohalarida tub o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Ularning ilgari surgan
g‘oyalari va amalga oshirgan islohotlari zamonaviy ta’lim tizimining shakllanishida
poydevor bo‘ldi. Bugungi kunda ham ularning ta’limga yondashuvi, milliy qadriyatlarni
himoya qilish va zamonaviy bilimlarni uyg‘unlashtirish sohalarida ko‘plab ahamiyat kasb
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
126
etadi. Xorazmlik jadidlarning faoliyati yosh avlodning tanqidiy fikrlashini rivojlantirish,
milliy madaniyatni asrash va yangi ilmiy yutuqlarni o‘zlashtirish yo‘lida muhim tarixiy
tajriba sifatida o‘rganilmoqda. Xorazmlik jadidchilik harakati o‘zining chuqur ma’rifiy va
ta’limiy islohotlari bilan nafaqat o‘sha davr Xorazmining, balki butun mintaqaning
jamiyat taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda esa xorazmlik jadidlarning
ma’rifiy qarashlari pedagogikaning asosiy tamoyillaridan biri sifatida namoyon
bo‘lmoqda. Ular ilgari surgan ta’limdagi yangi metodlar, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish,
shaxsning ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga e’tibor qaratish kabi g‘oyalar zamonaviy
pedagogik jarayonlarda asosiy o‘rin olgan. Xususan, insonparvarlik, milliylikni hurmat
qilish, ijodkorlikni rag‘batlantirish — bularning barchasi bugungi ta’lim tizimining
muhim qismidir. Shu sababli, Xorazmlik jadidlarning ma’rifiy merosini chuqur o‘rganish
va ularni zamonaviy pedagogik amaliyotga tatbiq etish nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki
kelajak avlodning barkamol shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Bu esa ta’lim
sohasidagi islohotlarni yanada samarali va ma’nodor qilishda muhim manba bo‘lib qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1.
Abdullayev, O
.
O‘zbek jadidchiligi tarixi.
Toshkent: “Sharq”. 1998
2.
Islomov, T.
Xorazm jadidchiligi va uning tarixi.
Urganch: Xorazm davlat
universiteti nashriyoti. 2005
3.
Karimov, M.
Jadid maktablari va yangi pedagogik yondashuvlar.
Toshkent:
O‘qituvchi nashriyoti. 2010
4.
Qosimov, S
.
O‘zbek jadidchiligining ijtimoiy-ma’rifiy harakati.
Toshkent: Fan va
texnologiya. 2012
5.
Sultonova, G
.
Xorazm jadidchiligining ijtimoiy va madaniy tarixi.
Urganch:
Xorazm davlat universiteti. 2015
6.
To‘xtayeva, N
.
Jadid maktablari ta’lim tizimidagi o‘rni
. Toshkent: Pedagogika
nashriyoti. 2011
7.
Zohidov, B
.
Xorazm jadidchiligi: tarix va ma’rifat.
Urganch: Xorazm davlat
universiteti nashriyoti. 2017
