«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
UDK: 574.38
XORAZM MILLIY TABIAT BOG‘I HAYVONOT DUNYOSI.
Rajabov Zakir Pulatovich
1
, Atajanov Atanazar Xudayberganovich
2
, Qlichev
Atabek Qadamovich
3
, Matyoqubov Maksudbek Atanazarovich
4
(PhD), katta ilmiy xodim, ORCID ID0000-0003-1354-5539
1
Xorazm milliy tabiat bog’ining direktori
2
,
Xorazm milliy tabiat bog’i direktorining Ilmiy ishlar bo’yicha o’rinbosari
3
, Xorazm
milliy tabiat bog‘i ilmiy xodimi
4
Xorazm vohasi Amudaryoning qadimgi delta tuzilmalarida janubi-
gʻarbda
Qoraqum qumli choʻllari va shimoli
-
sharqda Qizilqum choʻllari oraligʻida joylashgan.
Xorazm vohasining geografik
sharoiti unumdor tuproqlari, oʻsimliklari, qulay
gidrogeologik sharoiti va iqlimi bilan atrofdagi taqir choʻllardan keskin farq qiladi.
Xorazm vohasi choʻl zonasida, Amudaryoning quyi oqimida, uning allyuvial
-delta
tekisliklarida joylashgan.
Choʻl zonasini
ng iqlim sharoiti zonal xarakterga ega. Shuning uchun Xorazm
vohasi iqlimi zonal va provinsiya iqlim hosil qiluvchi sharoitlarni aks ettiradi. Zonali
iqlim hosil qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi: Xorazm vohasining materikning
markaziy qismidagi geogra
fik joylashuvi, Atlantika okeanidan uzoqligi va oʻtkir
kontinental va quruq iqlimi boʻlgan subtropik zonada joylashganligi, oʻziga xos issiq
va issiq havosi bor. Quruq yoz davri, bahorda maksimal yog'ingarchilik. Cho'l
iqlimining bu zonal foni paleogeografik tahlil shuni ko'rsatadiki, uchlamchi davrda
yaratilgan. Amudaryoning quyi oqimi choʻl zonasini ikki qismga: Qoraqum va
Qizilqumga ajratadi va Oʻrta Osiyo choʻllari tarkibidagi zonal hudud hisoblanadi.
Shuning uchun iqlim hosil qiluvchi omillar va jarayonlarni baholashda zonallik
hodisalarini bir butun sifatida hisobga olish kerak. Xorazm vohasiga Qoraqum va
Qizilqum cho'llari atrofidagi qumli landshaftlarning iqlim sharoiti katta ta'sir ko'rsatadi.
Shuning uchun vohaning qumli tizma tuzilmalariga tutashgan chekkalari Amudaryo
yaqinida joylashgan markaziy rayonlarga qaraganda yomonroq sharoitga ega.
Xorazm vohasi oʻsimliklari relyefi va tuproq qoplamining xususiyatlariga koʻra
ancha keskin farqlanadi. Qadimgi sugʻoriladigan еrlar (vohaning gʻarbiy qismi) v
a ekin
281
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
еrlari (vohaning sharqiy qismi) oʻsimlik landshaftlari bilan ayniqsa yaqqol ajralib
turadi. Delta tekisligi sathidan koʻtarilgan balandliklar, shuningdek, qumli hududlar
oʻziga xos oʻsimliklari bilan ajralib turadi.
Xorazm vohasining oʻsimlik qoplam
i, birinchi navbatda, murakkab va yamoqli.
Nisbatan kichik fazoviy maydonlarda bir-birining o'rnini bosuvchi turli guruhlarning
kombinatsiyasi kuzatiladi. Bu holat bir qancha sabablarga bog'liq: er osti suvlarining
chuqurligi, tuproq sho'rlanishi, ekilgan ekinlar va boshqalar.
Turlari boʻyicha (vohaning madaniy florasini hisobga olmagan holda 200 dan
ortiq oʻsimlik turlarini aniqlash mumkin) vohaning oʻsimlik guruhlari nisbatan bir xil
boʻlib, faqat koʻplik darajasi bilan farqlanadi. Oqbosh, yantoq, cherkez
, qamish kabi
oʻsimliklar barcha xarakterli oʻsimlik guruhlari uchun umumiydir. Xorazm vohasining
oʻsimlik dunyosi umuman kambagʻal hisoblangan. Xorazm vohasining oʻsimlik
qoplami turli tuproq va gidrogeologik sharoitlarda hosil boʻlgan assotsiatsiyalardan
iborat. Oʻrta Osiyo hududi uchun ishlab chiqilgan E.P.Korovin (1961) tasnifiga koʻra
oʻsimliklarni tasniflash uchun quyidagi taksonomik birliklar qabul qilingan: tip,
shakllanish va assotsiatsiya.
Xorazm vohasi hududida 3 ta tip, 15 ta shakllanish va 35 ta assotsiatsiya
aniqlangan boʻlib, ularning har biri oʻziga xos oʻsimliklarning yashash muhiti bilan
bogʻliq. Vohaning oʻsimlik jamoalari toʻqay, shoʻr va psammofil oʻsimlik turlariga
mansub.
Xorazm vohasi hududi quyi Amudaryo zoogeografik hududiga kiradi.
Insoniyatning ming yillik xoʻjalik faoliyati natijasida vohaning faunasi butunlay
oʻzgargan. Sug'oriladigan madaniy landshaftga xos bo'lgan yangi kompozitsion fauna
turi shakllandi. Madaniy landshaft faunasi o'zining ekologiyasi bilan qo'shni Qoraqum
va Qizilqum cho'llaridan keskin farq qiladi, bu turli xil tabiiy sharoitlarning uyg'unligi
bilan bog'liq.
O‘zbekiston Respublikasining “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq, shuningdek, Amudaryo deltasida tabiiy to‘qay
resurslarini muhofaza qilish, ularni qayta tiklash hamda Xorazm viloyatidagi cho‘l
ekotizimlarini saqlash va viloyatda ekoturizmni yanada rivojlantirish maqsadida
Vazirlar Mahkamasi 2019 yil 14 dekabrdagi qarori bilan viloyatining Urganch, Xonqa,
Xiva, Yangibozor va Hazorasp (Tuproqqal’a) tumanlari hududlarida davlat tabiatni
muhofaza qilish muassasasi shaklida umumiy maydoni 21687,5 gektar bo‘lgan Xorazm
282
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
milliy tabiat bog‘ini tashkil etilishi Xorazm viloyati flora va faunasining
yaxshilanishiga olib keldi.
Hayvonot dunyosi voha ichidagi yashash joyining tabiatiga koʻra toʻqay
oʻrmonlari, madaniy sugʻoriladigan zonalar, qumloq еrlar, qadimgi sugʻoriladigan
zonalar, koʻl va suv havzalarida tarqalgan. Xorazm milliy tabia
t bog‘i hududlarida
Hayvonlardan yovvoyi cho‘chqa, morxo‘r, buxoro bug’si, bo‘ri, tulki, turkiston
silovsini, bo‘rsiq, shalpangquloq tipratikan, uzunquloq ko‘rshapalak, qum quyon, oddiy
dala sichqon, uy sichqoni, ko‘rsichqon, olako‘zan kabi sutemizuvchi hayvonlar, burgut,
cho’l burguti, qora va oq laylak, kaklik, tasqara, sariq chumchuq, qirgiy, qora kalxat,
kichik burgut, oq boshli qumoy, jig‘altoy, chuldiroq, ukki, oddiy boyqush,
yapaloqqush, musicha, ko‘k kaptar, g‘urrak, oddiy kakku, ko‘kqarg‘a, oq bag‘ir
uzunqanot, to‘rg‘ay, dasht to‘rg‘ayi, qoyaqaldirg‘ochi, qishloq qaldirg‘ochi,
zarg‘aldok, soch chug‘urchuk, mayna, hakka, qora qarg‘a, gungqarg‘a, slavka,
quzg‘un, zag‘cha, qizil quyruq, turkiston dala chumchug‘i, uzunquyruq pashshaxo‘r,
janub bulbuli, ola karg‘a kabi qushlar, sudralib yuruvchilardan o‘rta osiyo toshbaqasi,
turkiston gekkoni, silliq gekkon, turkiston agamasi, dasht agamasi, sariq ilon, ko‘r
ilon, suv ilon, naqshdor chipor ilon, ko‘ndalang yo‘lli chipor ilon, oddiy sor, oq sor,
sariq sor, ilonxo’rburgut, cho’lburguti(gajir), dashtkattaburguti, qironqora, burgut,
oqdumliburgut, uzundumburgut, tasqara, oqboshqumoy, itolg’I, lochin,jig’oltoy kabi
qushlar, toshbaqa, kaptarlari, qoyalari, chumchuqlari va qirg'ovullarning tarqalishi
xarakterlidir.
2020-2024 yillarda olib borilgan tadqiqotlar havonot dunyosi monito’ringida
muqaddam kamayib ketayotgan hayvon turi aniqlandi. O’tgan yillar davomida
Amudaryo katta va kichik soxtakurakburunlari, oddiy usach, vishildok oqqush va
boshqa hayvonot turlari ko’paymoqda. Hududa baliqlardan amudaryo kichik va katta
soxtakurak burunlari, turkiston mo‘ylovdori, orol mo‘ylovdori, turkiston laqqachasi,
orol tikanagi (shipovka)lar “Qizil kitob”ga kiritilgan baliqlarni uchrtishimiz mumkin.
Qushlardan saqaqush, qora buzov, kichik va sariq oqqo‘ton, turkiston oq va qora
laylagi, turnalarning hamma turi, marmar churrak, oqbosh o‘rdak, oq peshonali kichik
g‘oz, suv qiyg‘iri. Burgut va burgutsimonlarning barchasi. Lochin, qorabosh baliqchi
qushlar yil davomi yashab qoganini ko’rishimiz mumkin Kaptarsimonlardan qora
kaptar. Hayvonlardan qorakuloq, buxoro xonguli "Qizil kitob” ga kiritilgan.
283
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Hududimizda umurtqali hayvonlar 248 turi uchraydi,shundan 53 tur O‘zbekiston
Respublikasi “Qizil kitob”iga kiritilgan. Mazkur noyob turlaridan Buxoro bug’usi,
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hayvonlar hisoblanadi. Bundan tashqari silovsin, oq
boshli qumoy, burgut, qora laylak, itolg‘i, ilonxo‘r burgut, kichik burgut, bo‘z
echkemar, amudaryo katta soxtakurakburuni, amudaryo kichik soxtakurakburuni
uchratish mumkin. Amudaryo kichik soxtakurakburun baliqlari kamayib ketgani davriy
yoki ba’zi yillari uchrab turishi qayd etilgan. 2024 yilgi monitoring davrida ushbu baliq
turi uchramadi, budan ushbu tur juda kamayib yo’qolib borayotganlaini, saqlab qolish
boyich ilmiy ishlarni kuchaytirish kerakligini bildiradi. Xorazm Ma’mun akademiyasi,
Xorazm milliy tabiat bog’i, Moskva zooparki ilmiy xodimlari bilan birgalikda
Amudaryo katta va kichik soxtakurakburunlarini saqlab qolish bo’yicha
memorandum tuzilib ilmiy loyihalar amalga oshirilmoqda. 2024 yilda hududimizda
uchib o’tuvchi qushlardan Pushti saqoqush, qoralaylak, vishildoq oqqush va qiyqirdoq
oqqush muntazam uchratish mumkin bo’ldi.
1 -rasm
284
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
2024 yil yakunida o’tkazilgan monitoringda umurtqali hayvonlar hayvonot
dunyosi ro‘yxatiga 35 tur sut emizuvchilar, 155 tur qushlar, 26 tur sudralib
yuruvchilar, 1 tur suvda va quruqlikda yashovchi, 30 tur baliqlar sinfiga mansub
bo‘lgan hayvonlar kiritilgan.
Hayvonot dunyosiga oid ma’lumotlar 2024 yil davomida ilmiy xodimlar
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar hamda milliy bog’ inspektorlarining kuzatishlari
asosida to‘plandi. Quyidagi jadvallarda kuzatishlar natijasida to‘plangan ma’lumotlar
keltirilgan.
1 - jadval
N
Sistematik
Guruhlar
Turlar
soni Uzbekiston
respublikasida
XMTB
%
Shundan
Qizil kitobda
Uzbekiston
respublikasida
XMTB
%
1
Baliqlar
76
30
40
18
10
55
2
Сувдв ва
қуруқликда
яшовчилар
3
1
66
3
1
30
3
Судралиб
юрувчилар
65
27
42
21
6
30
4
Қушлар
460
155
58
52
26
50
5
Сут эмизувчилар
107
35
33
30
10
33
6
Жами умуртқали
хайвонлар
107
248
51
124
53
43
7
Умуртқасизлар
15000
Ўрганил
маган
67
16
24
285
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati :
1.
Xorazm milliy tabiat bog’i ilmiy hodimlari tomonidan olib borilgan monitoring
natijalari.
2.
Mardonova L., Xurramov F. //O’zbekiston Respublikasida umurtqali
xayvonlarning davlat hisobi va monitoringini yuritish bo’yicha uslubiy
qo’llanma. /Toshkent MATRIX nashriyoti, 2021 y
3.
Niyozov D.S., G’afforov X.F.,// Baliqlarning oziqlanishi // Toshkent 2012 y
4.
U.X.Qodirov, O.S.Abduraimov.//O‘zbekiston florasining kamyob va yo‘qolib
ketayotgan o‘simlik turlarining aniqlagichi ./ Toshkent : «MATRIX»
NAShRIYoTI, 2021 yil
5.
R. Egamberdiev, Sh.Qodirov, S.Davletov. // Quyi Amudaryo Ekologiyasi /
Xorazm Ma’mun akademiyasi 2013 y
6.
Xorazm milliy tabiat bog’ipasporti 2023 yil
7.
Xorazm milliy tabiat bog’i tabiat monitoringini yuritish kitoblari va ilmiy
hisobotlari (oxirgi 5 yillik)
8.
Абдуназаров Б.Б., Вашетко Э.В. ва бошқ. Редкие и исчезающие
виды
животных Узбекистана. Информ. Бюллетен. Ташкент. Чинор ЭНК. 1996.
286
