«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
UDK:
574.34
XORAZM VILOYATI ALLYUVIAL TUPROQLARI SHAROITIDA
PYRRHOCORIS APTERUS L. NING BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI.
T.S.Atajanov, Xorazm Ma’mun akademiyasi tayanch doktoranti.
M.B.Doschanova, Xorazm Ma’mun akademiyasi katta ilmiy xodimi.
Annotatsiya:
Xorazm viloyati allyuvial tuiproqlari sharoitida Pyrrhocoris apterus
L. ning tanasining uzunligi, erkagi va urg’ochilarining asosiy farqlari, qanday
tuproqlarda uchrashi, bioxilma-xillika ta’siri hamda bioekologik xususiyatlari
to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so’zlar: Pyrrhocoris apterus L
, sezanal ritm, erkak, urg’ochi, qizil qo’ng’iz,
ventral.
Аннотация:
Приведена информация о длине тела, основных различиях
между самцами и самками, почвах, в которых он встречается, влиянии на
биоразнообразие и биоэкологических характеристиках Pyrrhocoris apterus L. в
аллювиальных почвах Хорезмской области.
Ключевые слова:
Pyrrhocoris apterus L
, сезонный ритм, самец, самка,
красный жук, брюшная сторона.
Abstract:
Information is provided on the div length, the main differences
between males and females, the soils in which it occurs, the impact on biodiversity and
bioecological characteristics of
Pyrrhocoris apterus L.
in alluvial soils of the Khorezm
region.
Keywords:
Pyrrhocoris apterus L
., seasonal rhythm, male, female, red beetle,
ventral side.
Tabiatda har bir turning yashash muhiti va ekologik sharoitlari uning biologik
xususiyatlari, tarqalish areali hamda populyatsiya dinamikasiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Insektlar orasida keng tarqalgan va ekologik moslashuvchanligi bilan ajralib
turadigan turlardan biri bu —
Pyrrhocoris apterus L. (Hemiptera: Pyrrhocoridae)
hisoblanadi. Ushbu hasharot O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston hududida keng
tarqalgan bo‘lib, turli xil agrobiotsenozlar va tabiiy ekotizimlarda uchraydi.
271
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Xorazm viloyati o‘zining allyuvial tuproqlari, iqlimiy sharoitlari hamda boy flora
va faunasi bilan ajralib turadi. Mazkur mintaqaning tuproq-iqlim sharoiti
Pyrrhocoris
apterus L.
kabi hasharot turlari uchun qulay yashash va ko‘payish muhitini yaratadi.
Ayniqsa, allyuvial tuproqlar — o‘zan bo‘yidagi unumdor, namni yaxshi ushlab turuvchi
va oziq moddalarga boy tuproq turlari — ushbu hasharotning biologik rivojlanishida
muhim omil sifatida xizmat qiladi.
Pyrrhocoris apterus L.
tana uzunligi 7–12 mm atrofida. Tana rangi:Yorqin qizil
yoki to‘q qizil rangda, orqa qismida ikkita qora dog‘ va qora uchburchak shaklidagi
belgi bo‘ladi. Bu uning boshqa turlardan oson ajralishini ta'minlaydi. Qanotlar:
Ko‘pchilik individlar brachipter (rivojlanmagan qanotli) bo‘lib, ucholmaydi.Ayrim
hollarda to‘liq qanotli shakllar (makropterlar) uchraydi, ammo bu kamdan-kam
hollarda. Tana shakli: Yassi va keng tana. Yuqoridan qaralganda oval shaklga ega.
Antennalari: to’rt bo‘g‘imli (segmentli), ingichka va harakatchan. Oyoqlari: uch juft,
yurishga moslashgan, tez harakatlanadi. Og‘iz apparati: So‘ruvchi-teshuvchi turdagi,
asosan oʻsimlik sharbatlari bilan oziqlanadi, lekin oʻlgan hasha
rotlarni ham iste’mol
qiladi. Ushbu hasharot
asosan o‘simlik urug‘lari (ayniqsa, lipa, hibiskus, qorag‘at) va
quruq barglar bilan oziqlanadi. Bu jarayonda u urug‘larni tarqatmaydi, ammo ba'zida
zararkunanda sifatida urug‘larni nobud qiladi. Bu esa tabiiy populyatsiyalarni tartibga
solishda ishtirok etadi. Chirigan materiallarni parchalashga yordam beradi:O‘lik
o‘simlik qoldiqlari, qurigan barglar va hatto o‘lik hasharotlar bilan ham oziqlanadi. Shu
orqali u organik moddalarni parchalaydi va tuproq unumdorligini oshirishda bilvosita
ishtirok etadi. Ekotizimdagi oziq zanjiri ishtirokchisi: U o‘zi mayda qushlar,
o‘rgimchaklar, yirtqich hasharotlar uchun ozuqa bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda u
bioxilma-xillikni saqlashga hissa qo‘shadi. Populyatsiya monitoringida model
organizm sifatida ko‘plab biologik va ekologik tadqiqotlarda model organizm sifatida
qo‘llaniladi, chunki uni kuzatish va o‘rganish oson. Ayniqsa, iqlimga
moslashuvchanlik, sezonal ritm (diapauza), va populyatsiya dinamikasi sohalarida ko‘p
o‘rganilgan.
Pyrrhocoris apterus
(qizilqo‘ng‘iz) ma’lum iqlim va muhit sharoitlarida juda tez
ko‘payib ketishi mumkin. Quyida ularning ko‘payishi uchun qulay sharoitlar va bu
holatda nima uchun populyatsiya tez ortishi keltirilgan:
Issiq va moʻtadil iqlimda
(20–
30 °C oralig‘ida) eng faol bo‘ladi. Sovuq havoda faoliyati pasayadi yoki diapauzaga
kiradi (uyqu holati). Bahor va yoz oylarida ularning ko‘payish davri hisoblanadi.
272
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Ayniqsa, erta bahorda harorat ko‘tarilishi bilan juftlashish boshlanadi. Quruq yoki biroz
nam iqlim ularga qulay. Juda nam sharoit (baland namlik) esa tuxumlarning nobud
bo‘lishiga olib keladi. Oziqa manbalari yetarli bo‘lsa: Ko‘p miqdorda quruq urug‘lar,
o‘simlik barglari, yoki o‘lik hasharotlar mavjud bo‘lsa, populyatsiya tez ko‘payadi.
Ayniqsa, lipa, malina, yoki hibiskus daraxtlari ostida juda katta koloniya hosil qiladi.
Dushmanlari yo‘qligi (biologik nazorat yo‘qligi): Agar ularni yeb qo‘yadigan qushlar,
yirtqich hasharotlar, yoki parazitlar kam bo‘lsa, ularning soni tez ortadi. Shahar va aholi
punktlarida tabiiy dushmanlari kam, shuning uchun tez ko‘payishi mumkin. Inson
aralashuvi kam bo‘lsa Kimyoviy nazorat qilinmasa yoki tuproqni ishlov berish ishlari
qilinmasa, ular bemalol nasl qoldiradi. Ayniqsa, yashash uchun qulay joylar (quruq
devorlar, daraxt po‘stlog‘i osti, barg to‘plari) ko‘p bo‘lsa, ular zich yashaydi
Tadqiqot uslublari.
Tadqiqotlar Xorazm viloyatining Urganch tumanidagi
“USPITI Xorazm ITS tajriba xo’jaligi”da, Xonqa tumanidagi “Madrim tolibjon”
fermer xo’jaligida va Xiva tumanida mexanik tarkibi yengil va og’ir bo`lgan go’za ekini
maydonlarida olib borildi. Daladan Pyrrhocoris apterus L.ni
yig’ishda dalaga diagonal
bo’ylab hamda dala chetlariga 10 tadan tuzoq o’rnatildi. Tuzoqlar yaltiroq silindr
shaklidagi idishlar bo`lib, ularning ustki qismi ochiq, diametri 12 sm, tubiga tomon 8,5
sm. Bu idishlar tuproqqa og’zi tomoni ochiq holatda ko’mib chiqiladi. Og’zi orqali
ichiga 2,5 sm qalinlikda suyuqlik solinadi. Bu suyuqlik quyidagi tartib tayyorlanadi:
250 ml hajmli kolbalar olinib 100 ml suv solinadi va ustuga 100 ml propilenglikol
solinadi. Bu suyuqlikka tushgan hasharot tuzoqdan chiqa olmasdan qolib ketadi. Har
haftada bir marta tuzoqdan hasharotlar yig’ildi. Bir daladan yig’ilgan hasharotlar bir
idishga solindi. Hasharotlarni yig’ib olib saqlash uchun yaltiroq, balandligi 4sm,
diametri 6 sm bo’lgan konteynerlarda saqlandi.
Olingan natijalar tahlili.
Xorazm viloyatining Urganch tumanidagi “USPITI
Xorazm ITS tajriba xo’jaligi”da, Xonqa tumanidagi “Madrim tolibjon” fermer
xo’jaligida va Xiva tumani g’o’za agrosenozida yig’ilgan Pyrrhocoris apterus L.ning
hayot kechirishi, erkak va urg’ochilarining farqlari
DN-300M 18x100 binokulyar
mikroskop yordamida
o’rganildi.
Bunda urg‘ochisi hajmi, erkagiga nisbatan kattaroq (ko‘pincha uzunroq tana),
qorin uchi (abdomen): kengroq va yumaloqroq shaklda, orqa tomoni biroz kengaygan.
Tuxum qo‘yish apparati (ovipozitor) mavjud, lekin tashqi ko‘rinishda unchalik ajralib
turmaydi. Ichki organlar: Tuxum ishlab chiqaradigan organlar mavjud (buni
273
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
tashqaridan ko‘rish mumkin emas).
♂ Erkagi: Hajmi
: Ko‘pincha kichikroq va biroz
ingichkaroq. Qorin uchi: Uzunroq va uchliroq shaklda bo‘lib, urg‘ochisidan farq qiladi.
Jinsiy apparati: Maxsus juft jinsiy organlari (paramerlar) mavjud — bu faqat
mikroskopda yoki yaqin tekshiruvda aniqlanadi. Ko‘proq harakatchan va juftlashish
paytida faolroq bo‘ladi.
Pyrrhocoris apterus L laboratoriyada yoki dala sharoitida erkak va urg‘ochisi
farqlanilganda orqasidan (ventral tomondan) qarab solishtirish, urg‘ochisining qorin
uchi keng va yumaloq; erkaginiki esa torroq va uchli bo‘ldi, juftlashayotgan juftlik
kuzatilganda esa orqada turgan hasharot erkak bo‘lishi o’rganildi.
Xulosa:
Agar ob-havo issiq, oziqa yetarli, namlik me'yorida bo‘lsa va dushmanlari
yoki inson aralashuvi kam bo‘lsa — Pyrrhocoris apterus juda tez ko‘payib ketadi. Bu
holat ularni ba'zi hududlarda zararkunanda sifatida ko‘rib chiqishga sabab bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Gyuris, E., Feró, O., Tartally, A., & Barta, Z. (2010). Individual behaviour in firebugs
(
Pyrrhocoris apterus
).
Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences,
278
(1705), 628–633.
https://doi.org/10.1098/rspb.2010.1326Royal Society
2. Socha, R., & Zemek, R. (2006). Temporal pattern of feeding activity in the firebug
Pyrrhocoris apterus
and its relation to sex, wing dimorphism and physiological state of
adults.
Physiological Entomology, 32
(1), 16–25.
https://doi.org/10.1111/j.1365-
3. Kováč, P., & Kováčová, M. (2019). Behavioural thermoregulation hastens spring
mating activity in
Pyrrhocoris apterus
(Heteroptera: Pyrrhocoridae).
Journal of
Thermal Biology, 80
, 1–8.
https://doi.org/10.1016/j.jtherbio.2018.11.003PubMed
4. Ö
zyurt Koçakoğlu, N. (2021). Morphology and histology of the alimentary canal,
salivary glands and Malpighian tubules in
Pyrrhocoris apterus
(Linnaeus, 1758)
(Hemiptera: Pyrrhocoridae): A scanning electron and light microscopies study.
International Journal
of Tropical Insect Science, 41
(2), 1845–1862.
https://doi.org/10.1007/s42690-021-00530-7avesis.gazi.edu.tr
5. Kozlov, M. V., & Zvereva, E. L. (2008). Analysis of the phenetic structure of the
firebug
Pyrrhocoris apterus
(L.) (Heteroptera, Pyrrhocoridae) in populations from the
274
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
forest and forest-steppe zones of Russia.
Entomological Review, 88
(1), 10–19.
https://doi.org/10.1134/S0013873808010028SpringerLink
6. Kozlov, M. V., & Zvereva, E. L. (2008). Chemistry of defensive secretions in
nymphs and adults of fire bug,
Pyrrhocoris apterus
L. (Heteroptera, Pyrrhocoridae).
Journal of Chemical Ecology, 34
https://doi.org/10.1007/bf02751094
275
