ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
23
O`ZBEK TILINING SO`Z YASASH SISTEMASI A'NANAVIY VA YANGI
USLUBLAR.
Ochilova Marjona Olimjon qizi
Termiz davlat universiteti
Filologiya tillarni o`qitish: o`zbek tili yo`nalishi1-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada oʻzbek tilining soʻz yasash tizimi tahlil qilinadi.
An’anaviy soʻz yasash usullari va ularning zamonaviy uslublar bilan uygʻunlashuvi koʻrib
chiqiladi. Asosan affiksal, sintaktik va semantik usullarning taraqqiyot yoʻllari va yangi
tendensiyalar, xususan, ijtimoiy tarmoqlar, texnologik taraqqiyot ta’sirida yuzaga
kelayotgan neologizmlar tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari oʻzbek tilining soʻz yasash
salohiyati kengayib borayotganini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar:
Soʻz yasash, an’anaviy uslublar, yangi uslublar, affiks, neologizm,
lingvistika, Oʻzbek tili, til taraqqiyoti
Til jamiyat hayotining ajralmas qismi boʻlib, undagi har bir birlik — tovush, soʻz,
gap va matn — ijtimoiy munosabatlarni ifodalashda muhim vositadir. Ayniqsa, leksik
boylikni tashkil etuvchi soʻzlar til taraqqiyotining barometridir. Oʻzbek tilida soʻz yasash
oʻziga xos tarixiy jarayon boʻlib, turli bosqichlarda turli uslublar bilan boyib borgan.
Mazkur maqolada an’anaviy soʻz yasash mexanizmlari va hozirgi davrdagi yangi
tendensiyalar oʻrganiladi.
O‘zbek tilining so‘z yasash sistemasi an’anaviy va yangi uslublarni o‘z ichiga oladi,
bu tilning boyligi va rivojlanish dinamikasini ko‘rsatadi. Quyida ushbu uslublarni
qisqacha ko‘rib chiqamiz:
An’anaviy so‘z yasash uslublari
O‘zbek tilida so‘z yasashning an’anaviy usullari asrlar davomida shakllangan va
tilning morfo-sintaktik tuzilishiga asoslanadi. Bularga quyidagilar kiradi:
Affiksatsiya (qoshimcha qo‘shish):
- Prefiks usuli: O‘zbek tilida prefikslar kam ishlatiladi, lekin ayrim hollarda,
masalan, o‘zlashma so‘zlar shakllantirishda (masalan, o‘z- prefiksi bilan: o‘zlashtir-).
- Suffiks usuli: Eng keng tarqalgan usul. Suffikslar yordamida yangi so‘zlar hosil
qilinadi. Masalan:
- -chi (kasb bildiradi): baliq + -chi = baliqchi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
24
- -lik (joy, vosita yoki mavhumlik bildiradi): kitob + -lik = kitoblik.
- Infikslar: O‘zbek tilida kam uchraydi, lekin qadimgi shakllarda ko‘rish mumkin
(masalan, fe’lning o‘tgan zamon shakllarida).
So‘z birikmasi (kompozitsiya):
Ikki yoki undan ortiq so‘z birlashib yangi ma’noli so‘z hosil qiladi. Masalan:
- ko‘k + buloq = ko‘kbuloq (ko‘k rangli buloq).
- temir + yo‘l = temiryo‘l.
Konversiya (so‘z turkumini o‘zgartirish):
So‘zning shakli o‘zgarmasdan boshqa so‘z turkumiga o‘tishi. Masalan:
- yaxshi (sifat) → yaxshi (ot, “yaxshilik” ma’nosida).
Qisqartirish:
So‘zlarning qisqartirilgan shakllari orqali yangi so‘zlar hosil qilinadi. Masalan:
- O‘zbekiston → O‘zbek (qisqa shakl sifatida).
O‘zlashma va o‘zlashtirish:
Boshqa tillardan so‘zlar o‘zlashtirilib, o‘zbek tiliga moslashtiriladi. Masalan,
arabcha kitob yoki forscha devor so‘zlari o‘zbek tilida an’anaviy ravishda ishlatiladi.
Yangi so‘z yasash uslublari
Zamonaviy davrda, ayniqsa, texnologiya va globallashuv ta’sirida yangi so‘z
yasash usullari rivojlanmoqda:
Terminologik so‘z yasash:
Ilmiy-texnikaviy rivojlanish tufayli yangi atamalar yaratilmoqda. Masalan:
- kompyuter (ingliz tilidan o‘zlashma).
- internet + -chi = internetchi (yangi kasb nomi).
Kalkalash (boshqa tildan so‘zma-so‘z tarjima):
Chet tilidagi so‘z birikmalarini o‘zbek tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilish orqali
yangi so‘zlar hosil qilinadi. Masalan:
- Inglizcha smartphone → aqlli telefon.
- television → televideniye yoki televizor.
Qisqartmalar va abbreviaturalar:
Zamonaviy til ko‘pincha qisqa va qulay shakllarni talab qiladi. Masalan:
- O‘zMU (O‘zbekiston Milliy Universiteti).
- TIV (Tashqi Ishlar Vazirligi).
Slang va jargonlar:
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
25
Yoshlar tilida yangi so‘zlar va iboralar paydo bo‘lmoqda, ayniqsa ijtimoiy
tarmoqlar ta’sirida. Masalan:
- trending → trenddagi (moda, ommabop narsa ma’nosida).
Hibrid so‘zlar:
Chet tili so‘zlari o‘zbekcha qo‘shimchalar bilan birlashadi. Masalan:
- chat + -lash- = chatlashmoq (suhbatlashmoq).
An’anaviy va yangi uslublarning farqi
- An’anaviy uslublar: O‘zbek tilining ichki imkoniyatlariga asoslanadi, ko‘proq
affiksatsiya va so‘z birikmasiga tayanadi. Ular barqaror va umumxalq tilida keng
qo‘llaniladi.
- Yangi uslublar: Global ta’sirlar, ayniqsa ingliz tili va texnologik atamalar ta’sirida
shakllanmoqda. Ko‘proq o‘zlashma, kalkalash va qisqartmalarga asoslanadi.
O‘zbek tilining so‘z yasash sistemasi an’anaviy usullarni saqlab qolgan holda,
zamonaviy ehtiyojlarga moslashmoqda. An’anaviy usullar tilning o‘ziga xosligini
ta’minlasa, yangi uslublar uning moslashuvchanligi va rivojlanishini ta’minlaydi.
An’anaviy va yangi so‘z yasash uslublari oʻrtasidagi asosiy farq — manbalar va
semantik kengayish darajasidadir. An’anaviy uslublar ko‘proq ichki grammatik
vositalarga asoslangan bo‘lsa, yangi uslublar tashqi ta’sirlar, madaniy oqimlar, texnologik
yangiliklar bilan bog‘liq. Tilning tirik va harakatdagi tizim sifatida o‘zgaruvchanligi,
ayniqsa yoshlar orasida yangi leksik birliklarning tez paydo boʻlishi orqali namoyon
boʻladi. Bunda muhim jihat — yangi soʻzlar grammatik jihatdan moslashuvchan boʻlishi
va umumxalq tili bilan uyg‘unlashuvi.
Xulosa
Oʻzbek tilida soʻz yasash tizimi boy va serqirra. An’anaviy uslublar hanuz dolzarb
bo‘lib, zamonaviy uslublar bu tizimni yanada boyitmoqda. Har bir davr til taraqqiyotiga
oʻz neologizmlari, yangi semantik qamrovli soʻzlarini olib kiradi.
Yangi yuzaga kelayotgan so‘zlar bo‘yicha zamonaviy so‘zlashuv lug‘atlarini
yaratish;
Yangi so‘z yasash uslublarini maktab darsliklari orqali o‘rgatish;
Media va axborot vositalarida yangilangan va standartlashtirilgan leksik
birliklardan foydalanishni rag‘batlantirish;
Lingvistik monitoring orqali tildagi o‘zgarishlarni doimiy nazorat qilish.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
26
Adabiyotlar.
1.
H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005
2.
B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007
3.
Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001
4.
S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T.,
2001
5.
S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003
