«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
QORAQALPOG‘ISTON SHAROITIDA Scarabaeidae OILASIGA MANSUB
HASHAROTLARNING FAUNISTIK TARKIBI VA EKOTIZIMDAGI
AHAMIYATI
Sh.R.Madireymov stajyor o'qituvchi
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti, Nukus sh. Qoraqalpog’iston.
shinpolatmadireymov1080@gmail.com
Annotatsiya
Ushbu tadqiqot Qoraqalpog‘iston Respublikasi sharoitida
Scarabaeidae oilasiga mansub hasharotlarning faunistik tarkibi va ularning
ekotizimdagi rolini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqotda 30 dan ortiq tur aniqlanib,
ularning cho‘l va yarim cho‘l landshaftlariga moslashuvchanligi tahlil qilindi.
Scarabaeidae turlari tuproq hosil bo‘lishi, organik moddalar aylanishi va biologik
xilma-xillikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Orol dengizi qurishi va antropogen
omillar turlarning yashash muhitiga tahdid solmoqda. Tadqiqot natijalari turlarni
muhofaza qilish va ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun monitoring va ekologik
toza qishloq xo‘jaligi usullarini joriy etish zarurligini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar
Scarabaeidae, Qoraqalpog‘iston, faunistik tarkib, ekotizim, tuproq
hosil bo‘lishi, organik moddalar aylanishi, biologik xilma-xillik, Orol dengizi,
antropogen ta’sir.
Аннотация
Исследование посвящено изучению фаунистического состава
насекомых семейства Scarabaeidae и их роли в экосистемах Республики
Каракалпакстан. В ходе работы идентифицировано более 30 видов,
проанализирована их адаптация к пустынным и полупустынным ландшафтам.
Виды Scarabaeidae играют ключевую роль в почвообразовании, круговороте
органических веществ и поддержании биоразнообразия. Высыхание Аральского
моря и антропогенные факторы представляют угрозу для местообитаний этих
видов. Результаты исследования подчеркивают необходимость мониторинга,
внедрения экологически чистых методов сельского хозяйства и мер по
сохранению видов для обеспечения экологической устойчивости.
Ключевые слова
Scarabaeidae, Каракалпакстан, фаунистический состав,
экосистема,
почвообразование,
круговорот
органических
веществ,
биоразнообразие, Аральское море, антропогенное воздействие.
254
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Annotation
This study focuses on the faunistic composition of Scarabaeidae
insects and their ecological significance in the Republic of Karakalpakstan. Over 30
species were identified, with their adaptations to desert and semi-desert landscapes
analyzed. Scarabaeidae species play a critical role in soil formation, organic matter
cycling, and biodiversity maintenance. The desiccation of the Aral Sea and
anthropogenic factors threaten their habitats. The findings highlight the need for
monitoring, adoption of eco-friendly agricultural practices, and conservation measures
to ensure ecological sustainability.
Keywords
Scarabaeidae, Karakalpakstan, faunistic composition, ecosystem, soil
formation, organic matter cycling, biodiversity, Aral Sea, anthropogenic impact,
species conservation, ecological sustainability, desertification.
Mazkur tadqiqotda Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududida tarqalgan
Scarabaeidae (qo‘ng‘izlar) oilasiga mansub turlarining zamonaviy faunistik tarkibi,
ularning biotoplar bo‘yicha tarqalishi va ekotizimdagi rollari tahlil qilindi.
Scarabaeidae oilasi (qo‘ng‘izlar) dunyo bo‘ylab keng tarqalgan bo‘lib, hasharotlar
sinfining eng muhim guruhlaridan birini tashkil etadi. Ushbu oila vakillari
O‘zbekistonning Qoraqalpog‘iston Respublikasi kabi o‘ziga xos ekologik sharoitlarga
ega hududlarda faunistik xilma-xillik va ekotizim xizmatlarining asosiy omillaridan
biridir. Qoraqalpog‘istonning qurg‘oqchil iqlimi, sho‘r tuproqlari va Orol dengizi
atrofidagi ekologik o‘zgarishlar ushbu hududda Scarabaeidae oilasi turlarining
tarqalishi va ekologik rolini o‘rganishni dolzarb masalaga aylantiradi. Ushbu tezisda
Qoraqalpog‘iston sharoitida Scarabaeidae oilasiga mansub hasharotlarning faunistik
tarkibi tahlil qilinadi va ularning ekotizimdagi ahamiyati ilmiy jihatdan baholanadi.
Maqsad va vazifalar Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi Qoraqalpog‘iston
Respublikasi hududida Scarabaeidae oilasiga mansub hasharotlarning turlari tarkibini
aniqlash, ularning ekologik moslashuvchanligini va ekotizimdagi rolini o‘rganishdan
iborat. Vazifalar quyidagilardan iborat:
1.
Scarabaeidae oilasi turlarining faunistik xilma-xilligini aniqlash.
2.
Ularning hududiy tarqalishi va yashash muhitiga moslashuvchanligini tahlil
qilish.
3.
Tuproq hosil bo‘lishi, organik moddalar aylanishi va oziq-ovqat zanjiridagi
ahamiyatini baholash.
255
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
4.
Antropogen omillar ta’sirida turlarning holati va kelajakdagi muhofaza
choralarini ishlab chiqish.
Tadqiqot metodologiyasi
Tadqiqot Qoraqalpog‘istonning turli landshaft
zonalarida (cho‘l, yarim cho‘l, suv-botqoq hududlari) 2023–2024-yillar davomida olib
borildi. Scarabaeidae oilasi turlarini aniqlash uchun entomologik to‘rlar, tuzoqlar
(masalan, Barber tuzoqlari) va tuproq namunalarini tahlil qilish usullari qo‘llanildi.
Turlarni aniqlashda morfologik usullar ishlatildi. Ekologik ahamiyatni baholash uchun
tuproq organik moddalari tarkibi, biomassaning parchalanish sur’ati va oziq-ovqat
zanjiridagi o‘zaro ta’sirlar tahlil qilindi. Antropogen ta’sirni o‘rganishda Orol dengizi
qurishi va qishloq xo‘jaligi faoliyatining turlarga ta’siri ko‘rib chiqildi.
Qoraqalpog‘iston sharoitida Scarabaeidae oilasiga mansub 30 dan ortiq tur
aniqlangan bo‘lib, ular orasida
Scarabaeus sacer
,
Copris lunaris
,
Onthophagus taurus
va
Aphodius
kabi turlar keng tarqalgan.[1] Ushbu turlar asosan tuproqda yashovchi
saprofaglar bo‘lib, cho‘l va yarim cho‘l landshaftlariga moslashgan.
Scarabaeus
va
Copris
turlari organik moddalarni qayta ishlashda muhim rol o‘ynasa,
Aphodius
turlari
sho‘r tuproqlarda ham faoliyat yurita oladi. Hududning qurg‘oqchil iqlimi turlarning
faolligini mavsumiy (bahor va yoz oylari) bilan cheklasa-da, ayrim turlar (masalan,
Onthophagus
) yil davomida faol bo‘lib qoladi.[2] Turlarning tarqalishi Orol dengizi
atrofidagi cho‘llashish va suv resurslarining kamayishi tufayli sezilarli darajada
cheklangan.
Scarabaeidae oilasi vakillari Qoraqalpog‘iston ekotizimlarida bir nechta muhim
xizmatlarni ta’minlaydi:
1.
Tuproq hosil bo‘lishi va unumdorligi: Saprotrof turlar (masalan,
Scarabaeus
va
Copris
) hayvon najasi va o‘simlik qoldiqlarini parchalab, tuproqqa organik
moddalarni qaytaradi. Bu jarayon tuproqning strukturasini yaxshilaydi va uning
suv ushlab turish qobiliyatini oshiradi.
2.
Moddalar aylanishi: Ushbu qo‘ng‘izlar organik moddalarni mineralizatsiya
qilish orqali azot va fosfor kabi ozuqa moddalarining aylanishini tezlashtiradi,
bu qishloq xo‘jaligi uchun muhim ahamiyatga ega.
3.
Oziq-ovqat zanjiri: Scarabaeidae turlari qushlar, sudraluvchilar va boshqa
hasharotlar uchun ozuqa manbai hisoblanadi, shu bilan biologik xilma-xillikni
ta’minlaydi.[4]
256
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
4.
Ekologik barqarorlik: Ular tuproqning aeratsiyasini (havo almashinuvini)
yaxshilaydi va organik moddalarni tezroq parchalash orqali ekotizimning
umumiy barqarorligiga hissa qo‘shadi.[5]
Orol dengizi qurishi, qishloq xo‘jaligida pestitsidlarning haddan tashqari ishlatilishi
va cho‘llashish Scarabaeidae turlarining yashash muhitini sezilarli darajada
qisqartirgan. Ayniqsa, suv-botqoq hududlarining yo‘qolishi
Aphodius
kabi turlarning
populyatsiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Turlarni muhofaza qilish uchun quyidagi
choralar taklif etiladi:
•
Qoraqalpog‘istonning muhofaza etiladigan tabiiy hududlarida (masalan, Quyi
Amudaryo biosfera rezervati) turlarni monitoring qilish va yashash muhitini
tiklash.
•
Qishloq xo‘jaligida ekologik toza usullarni joriy etish orqali pestitsidlar ta’sirini
kamaytirish.
•
Scarabaeidae turlarining ekologik ahamiyatini targ‘ib qilish va mahalliy aholi
orasida ekologik madaniyatni oshirish.
Xulosa.
Qoraqalpog‘iston sharoitida Scarabaeidae oilasiga mansub hasharotlar
faunistik xilma-xillik va ekotizim xizmatlari nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega.
Ular tuproq hosil bo‘lishi, moddalar aylanishi va biologik xilma-xillikni ta’minlashda
asosiy rol o‘ynaydi. Biroq, antropogen omillar turlarning yashash muhiti va
populyatsiyasiga jiddiy tahdid solmoqda. Ushbu turlarni muhofaza qilish va ularning
ekologik rolini oshirish uchun kompleks choralar, jumladan, monitoring, ekologik toza
qishloq xo‘jaligi va tabiatni muhofaza qilish tadbirlari zarur. Kelgusida molekulyar-
genetik usullar va uzoq muddatli monitoring orqali turlarning moslashuvchanligi va
ekotizimdagi o‘zgarishlarni chuqurroq o‘rganish tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Ахметова
Л
.
А
.,
Фролов
А
.
В
.
Обзор
пластинчато
-
усых
жуков
подрода
Nobius
Mulsant et Rey
рода
Apho-dius Illiger (Coleoptera, Scarabaeidae)
фауны
России
и
со
-
предельных
стран
//
Энтомологическое
обозрение
. 2008.
Т
. 87, No 2.
С
. 397–
410
2.
Яблоков
-
Хнзорян С.М. Фауна Армянской ССР. На
-
секомые жесткокрылые.
Т. VI. Пластинчатоусые (Scara
-
baeidae). Ереван: Изд
-
во АН Армянской ССР,
1967. 225 с.
257
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
3.
Lawrence J.F., Newton A.F. Families and subfami-lies of Coleoptera (with
selected genera, notes, referencesand data on family-group names) // Biology,
phylogeny,and classification of Coleoptera / eds. J. Pakaluk, S.A. Sli-pinski. Warszawa,
1995. P. 779–913.
4.
Classification of families adopted in this work //Crowson R.A. The biology of the
Coleoptera. London: Aca-demic Press, 1981. P. 694–698
5.
Проценко А.И. Новый вид Onthophagus Latr.
(Co-
leoptera, Scarabaeidae) из
Киргизии // Сборник энтомо
-
логических работ. 1965. No 2. С. 16
–19.
258
