«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
QORAQALPOG
’
ISTON USTYURT PLATOSINING Lepidoptera
FAUNASINING BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI VA XILMA-XILLIGI
B.R.Barliqbaev, tayanch doktarant, T.I.Juginisov b.f.d., professor.
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti,Nukus sh. Qoraqalpog’iston.
barlikbaevbekmurat55@gmail.com
Annotastiya
Ushbu tadqiqot Qoraqalpog’iston Respublikasining Ustyurt
platosida
Lepidoptera
(kapalaklar) faunasining bioekologik xususiyatlari va xilma-
xilligini o‛rganishga bag’ishlangan. 2025 yilning mart va aprel o‛tkazilgan dala
tadqiqotlari natijasida 17 ga yaqin tur aniqlanib, ulardan 1 tasi O‛zbekistonning “Qi
zil
kitobi”ga kiritilgan noyob turlar sifatida qayd etildi. Tadqiqotda turlarning tarqalishi,
trofik aloqalari va antropogen omillarning tasiri tahlil qilindi. Ustyurt platosining
ekologik monitoringi va noyob turlarni muhofaza qilish bo‛yicha takliflar is
hlab
chiqildi. Tadqiqot natijalari Markaziy Osiyo cho‛l ekotizimlarining bioxilma
-xilligini
saqlashga xizmat qiladi.
Аннотация
Данное исследование посвящено изучению биоэкологических
особенностей и разнообразия фауны чешуекрылых (Lepidoptera) на плато Устюрт
в Республике Каракалпакстан. В результате полевых исследований, проведённых
в марте и апреле 2025 года, выявлено около 17 видов, из которых один включён
в «Красную книгу» Узбекистана как редкий. В ходе исследования
проанализированы распределение видов, их трофические связи и воздействие
антропогенных факторов. Разработаны предложения по экологическому
мониторингу плато Устюрт и сохранению редких видов. Результаты
исследования
способствуют
сохранению
биоразнообразия
пустынных
экосистем
Центральной
Азии
.
Abstract
This study is dedicated to investigating the bioecological
characteristics and diversity of Lepidoptera fauna in the Ustyurt Plateau of the Republic
of Karakalpakstan. Field research conducted in March and April 2025 identified
approximately 17 species, one of which is listed as a rare species in Uzbekistan’s Red
Book[1]. The study analyzed species distribution, trophic relationships, and the impact
of anthropogenic factors. Recommendations were developed for ecological monitoring
199
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
of the Ustyurt Plateau and the conservation of rare species. The findings contribute to
preserving the biodiversity of Central Asian desert ecosystems.
Kirish
Qoraqalpog’iston Respublikasining Ustyurt platosi Markaziy Osiyoning
o‛ziga xos biogeografik hududiga ko‛ra flora
va fauna xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
Ushbu hududning ekstremal iqlim sharoiti, cho‛l va yarim cho‛l ekotizimlari o‛ziga xos
hayvonot dunyosini shakllantirgan bo‛lib, o‛zidan, Lepidoptera (kapalaklar) oilasi bu
hududning bioindikator turlari sifatid
a muhim korxona ega.[1] Kapalaklar o‛simliklari
bilan o‛zaro trofik aloqalari, changlatish jarayonidagi rollari va ekotizim tarkibidagi
ishtiroki tufayli muhimning muhim ob'ektlaridan biridir. So‛nggi davr iqlim o‛zgarishi,
antropogen energiya va yaylov resurslarining degradatsiyasi Ustyurt faunasiga tasir
ko‛rsatadi, bu esa Lepidoptera turlarining ishlab chiqarish va populyatsiya dinamikasini
o‛rganishni ishlab chiqishga aylantirmoqda.
Ushbu tadqiqotning maqsadi Qoraqalpog’iston Ustyurt platosida
Lepidoptera
turlarining xilma-xilligini, bioekologik holati va ekologik tabiiy muhitdagini ishlab
chiqarishdan iborat. tadqiqot natijalari hududning ekologik monitoringi uchun ilmiy
asosga ega bo‛lish va no turlarni tozalash bo‛yicha takliflar ishlab chiqarish ko‛z
da
tutiladi. Tadqiqot 2025 yilda mart va aprel oylari davomida o‛quv dala ekspeditsiyalari
malumotlarga asoslanadi.
Tadqiqot metodologiyasi olingan natijalari
tadqiqot Qoraqalpog’iston Ustyurt
platosining shimoliy va sharqiy qismlarida (Karaumbet, Urga, Beleuli, va Barsakelmes
tuz koni) 2025 yilda mart va aprel davomida o‛tkazilgan.
Lepidoptera
turlarini aniqlash
uchun texnik usullar qo‛llanildi:
•
Dala yig’imlari
: Tunda yorug’lik tuzoqlari (UV lampalar) va kunduzi
entomologik sholpilarda namunalar yig’ildi.[3]
•
Morfologik tahlil
: Turlarni aniqlash uchun stereomikroskoplar (Le M205)
yordam morfologik tahlil natijalari.
•
Ekologik
: Turlarning tarqalish zichligi, o‛simliklar bilan trofik aloqalari va
iqlimga moslashuvi kuzatildi.
•
Ge malumotlar tahlili
: ArcGIS 10.8 taminoti taminoti tufayli ularning
tarqalishi tuzildi.
Tadqiqot uchun 17 dan ortiq
Lepidoptera
namunasi yig’ildi, shulardan 1 tasi
O‛zbekistonning “Qizil kitobi”ga xabar turlar qayd etildi.[2]
200
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Ustyurt platosida
Lepidoptera
turlari asosan
Noctuidae,
Geometridae
va
Nymphalidae
oilalariga mansub bo‛lib, material materiali cho‛l va cho‛l sharoitlariga
moslashgan.(Jadval 1).
Hisob-
kitob jadvalida eng ko‛p uchiragan turlar va
qonunchilikka muvofiq baholash:
Jadval 1. Qoraqalpog’iston Ustyurt platosida Lepidoptera turlarining asosiy
qismlari
Ustyurt platosidagi Lepidoptera turlari iqlimning keskin o‛chirish (yozda +40°C
gacha, qishda -
25°C). Lekin, yaylovlarning haddan tashqari o‛tlatilishi, neft va gaz
qazib olish tufayli o‛simlik qopl
amining degradatsiyasi turlarning yashash muhitiga
tasir ko‛rsatmoqda.[5] Masalan,
Parnassius apollo
turi o‛zining asosiy nuqtai nazaridan
o‛simligi
Salsola orientalis
ning kamayishi tufayli populyatsiyasi 30% ga qisqardi.
Lepidoera
turlarining Ustyurt platosidagi asosiy tarqalish nuqtalari (ArcGIS
yordam beradi):
•
Karaumbet
:
Catocala nupta
va
Agrotis ipsilon
uchun muhim yashash joyi.
•
Beleuli
:
Parnassius apollo
ning populyatsiyasi aniqlangan.
•
Barsakelmes
:
Hyles livornica
va
Vanessa cardui
turlari uchun mos muhit.
№
Tur nomi
(lotincha)
Oilasi
Tarqalish
hududi
Trofik aloqa
(o‛simlik)
Populyatsiya
zichligi
(ind./km²)
IUCN
holati
1
Agrotis
ipsilon
Noctuidae
Shimoliy
Ustyurt
Artemisia
terrae-albae.
15-20
LC
(Barqaror)
2
Vanessa
Kardui
Nymphalidae Sharqiy
chink
Salsola spp.
10-12
LC
(Barqaror)
3
Katokala
nupta
Erebidae
Qoraumbet,
Urga
Tamarix spp.
5-8
NT (Xavf
yaqin)
4
Parnassius
apollon
Papilionidae
Qo‛sbuloq
Salsola
orientalis.
2-3
UZ (Xavf
ostida)
5
Hyles
livornica
Sfingidalar
Barsakelmes
Zygophyllum
spp.
8-10
VU (Zaif)
201
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
1-
Xarita joylashuvi: Ustyurt platosining shimoliy va sharqiy qismlari,
koordinatalar 43.5°N, 58.5°D dan 45.0°N, 60.0°E gacha.
Ustyurt platosida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida
Lepidoptera
faunasining
bioekologik xususiyatlari va xilma-xilligi bo‘yicha muhim ma’lumotlar olindi. 2025
yilning mart-aprel oylarida aniqlangan 17 ga yaqin tur ichida 1 tasi O‘zbekistonning
“Qizil kitobi”ga kiritilgan noyob tur sifatida qayd etildi. Tadqiqotda turlarning
tarqalishi, trofik aloqalari va antropogen omillarning salbiy ta’siri tahlil qilindi.[7]
Ayniqsa, yaylovlarning haddan tashqari o‘tlatilishi va o‘simlik qoplamining
degradatsiyasi tufayli
Parnassius apollo
kabi turlarning populyatsiyasi sezilarli
darajada qisqarganligi aniqlandi. Ustyurt platosining ekstremal iqlim sharoitlariga
moslashgan
Noctuidae, Nymphalidae
va
Geometridae
oilalariga mansub turlar
hududning bioindikator turlari sifatida ekologik muhim ahamiyatga ega.[6]
Umuman olganda tadqiqot natijalari asosida Ustyurt platosida ekologik
monitoringni kuchaytirish, noyob turlarni muhofaza qilish va antropogen ta’sirni
kamaytirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi. Ushbu chora-tadbirlar Markaziy Osiyo
202
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
cho‘l ekotizimlarining bioxilma-xilligini saqlashga xizmat qiladi. Kelgusida hududda
uzoq muddatli monitoring dasturlarini joriy etish va mahalliy aholi bilan hamkorlikda
tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha loyihalarni amalga oshirish tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Дубатолов В.В Использование светоловушка
для оценки обилия ночных
чешуекрылых
(Insecta, Lepidoptera
) // Евразиатский энтомологический
журнал.
-.11.-
№ 2.
-
Ташкент, 2012.
-
С. 186
2.
Даричева М.А. К фауне и экологии высших чешуекрылых юга Туркмении
(Lepidoptera, Phopalocera и Heterocera) // В кн.:
Насекомые Южной Туркмении
Изд
-
во "Ылым", Ашхабад, 1972.
–
С. 47
-74.
3.
Дубатолов В.В. Использование светоловушек для оценки обилия ночных
чешуекрылых (Insecta, Lepidoptera) // Евразиатский энтомологический
журнал.
– 11. –
№ 2.
–
Ташкент, 2012.
–
С. 186
-188.
4.
Синёв С. Ю. (ред.). Каталог чешуекрылых (Lepidoptera) России.
–
Санкт
-
Петербург
–
Москва, 2008.
–
С. 156
-170.
5.
Стрельцов А. Н. Булавоусые чешуекрылые (Lepidoptera, Diurna) Западного
Приморья: Эколого
-
зоогеографический обзор. Автореферат.
–
Новосибирск,
–1998. –
С. 22.
6.
Бекчанова М.Х.. Қуйи Амударѐ округи тунлам капалакларининг
(Noctuidaе, Lepidoptera) биотопик тақсимоти ва экологик гурухлари //Хоразм
Маьмун Академияси Ахборотномаси.
–
Хива, 2021.
-
№5.
–
Б. 35
-39.
7.
Tshikolovets, V.V., Yakovlev, R.V., Kosterin, O.E. (2009a) The Butterflies of
Altai, Sayans and Tuva (South Siberia). Kyiv-Pardubice. 374 pp., 43 pls.
203
