«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
ABU RAYHON BERUNIYNING HAYOTI VA IJODI
Raxmatov Yusupjon Babaqulovich
Navoiy davlat universiteti
Annotatsiya:
Maqolada Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniyning
hayoti va ijodi haqidagi fikrlar o` aksini topgan. Ollomaning astronomiya, geografiya,
geodeziya, mineralogiya fanlariga qo`shgan hissasi haqida fikrlar haqida yozilgan.
Kalit so’zlar:
alloma, faylasuf, qomusiy olim, geodeziya, geografiya,
astronomiya, Hindiston, turon, O’rta Osiyo, Saydana,.Aflotun, Arestotel, Suqrot, ilm–
fan, sharq, Xorazm.
Abstract:
The article reflects the thoughts of Abu Rayhan Muhammad ibn
Ahmad al-Beruni about his life and work. Opinions about the contribution of scholars
to astronomy, geography, geodesy, and mineralogy are written.
Keywords:
scientist, philosopher, encyclopedic scientist, geodesy, geography,
astronomy, India, Turan, Central Asia, Saydana, Plato, Aristotle, Socrates, science,
east, Khorezm
Аннотация:
В статье отражены мысли Абу Райхана Мухаммада ибн
Ахмада аль
-
Беруни о своей жизни и деятельности. Высказаны мнения о вкладе
учёных в астрономию, географию, геодезию, минералогию.
Ключевые слова:
ученый, философ, ученый
-
энциклопед, геодезия,
география, астрономия, Индия, Туран, Средняя Азия, Сайдана, Платон,
Аристотель, Сократ, наука, восток, Хорезм.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (973–1048)–buyuk alloma,
matematik, astronom, geograf, tarixchi va faylasuf bo‘lib, u Markaziy Osiyoning ilm-
fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Turkistonlik ulug' alloma Beruniy 973-yilda
hozirgi O‘zbekiston hududidagi Xorazmning Kat shahrida tug‘ilgan. U ota - onasidan
juda yosh yetim qoldi va Iroqiylar xonadonida tarbiyalandi.
Iroqiylarning oxirgi vakili Xorazmshoh, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad
ibn
Iroq hisoblanadi. Xorazmshohning jiyani amakisining oʻgʻli Abu Nasr Mansur ibn
Iroq Beruniyning ustozi edi
1
.
40
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Faylasuf Rayda mashhur olim matematik va astronom al-
Xoʻjandiy, tabib va
faylasuf ar-Roziylar bilan tanishadi.U yoshlik chog‘idayoq ilmga bo‘lgan qiziqishini
namoyon etib, ko‘plab fanlarni o‘rganishga intilgan.
«Beruniy juda yoshligidan ilm va fanga qiziqadi. U sevgan fanlar astronomiya,
matematika, geodeziya, geografiya va mineralogiya edi. U oʻzining «Geodeziya»
asarida 990-
yil Kat shahrining geografik kengligini aniqlaganini yozadi». Maʼlumki,
geografik kenglikni aniqlash uchun geografiya, matematika va astronomiyadan
yetarlicha bilimga ega boʻlish lozim. 995
-yili Katni, Xorazmning ikkinchi poytaxti,
Gurganjning amiri Maʼmun ibn Muhammad bosib oladi. Beruniy Iroqiylar xonadoniga
mansubligi uchun Maʼmunning gʻazabidan qochib, Ray shahriga keladi. U Rayda
mashhur olim matematik va astronom al-
Xoʻjandiy, tabib va faylasuf ar
-Roziylar bilan
tanishadi. Beruniy Rayda oʻzining «Al
-Faxriy sekstanti» risolasini yozadi. «997-yil
Beruniy Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda oʻzgarishlar boʻlib, Maʼmun vafot etib,
uning
oʻrniga Ali ibn Maʼmun taxtga chiqqan edi. 998
-yil Beruniy Jurjonga keldi. U
Jurjonda 1004-
yilgacha yashaydi.Oʻzining oʻn beshga yaqin asarini shu yerda yaratdi.
Jumladan, olimning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari 1000-yillar
atrofida shu yerda yozilgan
2
. 1004-yilning bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu
vaqtda Xorazmning poytaxti Gurganj edi. Gurganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda
al-Masihiy, tabib Al Hammar, Ibn Iroq va boshqalar ishlar edilar. 1005-yil bahorida
buxorolik mashhur tabib Abu Ali Ibn Sino ham Gurganjga keladi. Gurganjda Beruniy
matematika, astronomiya bilan bir qatorda fizika va mineralogiyaning baʼzi masalalari
bilan shugʻullandi. Minerallarni aniqlash, ularni tizimga solishda solishtirma
ogʻirliklardan foydalanish gʻoyasi
ham mana shu yerda tugʻildi. 1017
-yil yozida
Mahmud Gʻaznaviyning buyrugʻiga koʻra, Beruniy asir sifatida Gʻaznaga olib ketildi.
U yerda ogʻir sharoitda yashadi. 1019
-
yildan keyin ilmiy ish bilan shugʻullanish
sharoitiga erishdi. Beruniy o‘sha davrning yetuk olimlari, xususan, Abu Nasr Mansur
ibn Iroq bilan yaqin ilmiy aloqada bo‘lgan.
U o‘zining ilmiy faoliyati davomida turli mamlakatlarda yashab, ko‘plab
sarkardalar va hukmdorlar xizmatida bo‘lgan. Beruniy Mahmud G‘aznaviy bilan
Hindistonga borgan va Hind madaniyati, falsafasi, astronomiyasi va geografiyasini
o‘rgangan.
Beruniy Hindistonda «Hindiston» asari uchun maʼlumot yigʻdi va uni 1030
–
yil yozib tugatdi.
Oʻsha yili
Mahmud vafot etdi va uning oʻrniga oʻgʻli Mas’ud taxtga
chiqdi. Mas’ud
Beruniyga koʻp iltifotlar koʻrsatdi. Shu sababli,
41
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Beruniy oʻzining shoh asarini Mas’udga bagʻishlab «Qonuni Mas’udiy», deb
atadi. Bu asar asosan astronomiyaga oid boʻlsa ham, Beruniyni
ng matematikaga oid,
yaʼni trigonometriya va sferik trigonometriyada qilgan anchagina kashfiyotlari shu
asarda bayon etilgan. Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga
qoʻshgan hissasini yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham koʻrish mumkin
.
Ulardan eng yiriklari «Hindiston», «Qonuni Mas’udiy», «Geodeziya»,
«Mineralogiya» va «Astronomiya». Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin:
matematikaga doirlari 22 ta; astronomik asboblar haqida 10 ta; astrologiklari 21 ta; turli
fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqalar) - 38 ta; turli tillardan tarjima
asarlar 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib
kelgan. Beruniy yoshligidayoq
koʻp vaqtini turli kuzatishlar bilan oʻtkazgan. U bolalik
chog’idayoq astronomik asbob yasagan. Xorazmning turli joylar koordinatalarini
aniqlash bilan shugʻullangan va 995
-996-yillarda Kat
shahrida diametri 15 ziroʻ (Ziroʻ
qadimgi oʻlchov birligi, 49 santimetr chamasida)
boʻlgan doira va boshqa asboblar
bilan astronomi
k oʻlchash ishlarini olib borgan.
Beruniyning 152 asari maʼlum boʻlib, bizgacha
uning faqat 30 ga yaqini yetib
kelgan”5. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi
geografiya va geodeziyaga, 4 tasi mineralogiyaga, 1 tasi fizikaga, 1 tasi
dorishunoslikka, 15 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18 tasi adabiyotga
bagʻishlangan. U 50 yoshida qadimiy sanskrit tilini oʻ
rgandi, bundan tashqari, fors,
arab, yahudiy, grek tillarini ham bilar edi. Beruniyning boy ilmiy merosi h
ali toʻla
oʻrganilmagan. Beruniy yirik olim Abu Nosir i
bn Iroqdan Evklid geometriyasi,
Ptolemeyning astronomik taʼlimotlari boʻyicha dars olg
an. 995-yilgacha u astronomiya,
geografiya, geodeziyaning amaliy masalalarini hal etish bilan birga yer va osmon
globusini yasadi hamda astronomiyaga oid bir necha kitoblar yozdi.
Olimning ana shunday asarlaridan biri «Geodeziya» 1025-yilda yozib tugatilgan.
Bu asar shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini
Belgilash 6ga doirdir. Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy yer aylanasining kattaligini
oʻlchash haqida fikr yuritgan. Qadimdan insonlar yerning
shakli va kattaligini bilishga
qiziqqanlar va turli xalqlar yer shaklini turlicha tasavvu
r qilishgan. “Bagʻdodda tashkil
topgan «Donishmandlik
uyi» nomli oʻsha davr
ning fanlar akademiyasida O‘rta
Osiyolik olimlardan Xorazmiy, Fargʻoniy, Habash Xasib
, Marvaridiy kabi olimlar turli
sohalarda ish olib borganlar. Uning yozishicha, xalifa Maʼmun buyrugʻiga binoan
42
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
«Donishmandlik uyi» ning olimlari ikk
i guruhga boʻlinib, Iroqning Mosul shahri
gʻarbidagi Sanjar sahrosida gradus oʻlchash usuli asosida yer kattaligini aniqlashga
kirishishgan, bunda Xolid al-Marvaridiy bir guruhga, Abu ibn Iso as Asturlobiy
ikkinchi guruhga rahbarlik qilgan. Har qaysi guruh
oʻzi oʻlchab topgan natijalar
boʻyicha bir gradus meridian yoyning uzunligini hisoblagan. Beruniy oʻzining shoh
asarini Mas’udga bagʻishlab «Qonuni Mas’udiy», deb atadi. Beruniyning asarlaridan
atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan.
1022-1024-
yillarda Mahmud Hindistonga qilgan yurushida Beruniyni oʻzi
bilan
olib ketdi. Safarda ham Beruniy ilm bilan shugʻullandi. U Panjobdagi
Nandna qal’asi
yonida yer shari meridianini bir gradusining uzunligini oʻlchadi va
u 11895 km. ekanini
aniqladi. Bu maʼlumot hozirgi zamon oʻlchashlari natijasi
- 11110 km bilan
taqqoslansa, Beruniy oʻlchashlarining aniqligi qay darajada ekani
koʻrinadi.
Beruniy 150 dan ortiq ilmiy asar yozgan bo‘lib, ularning aksariyati matematika,
astronomiya, geodeziya, mineralogiya, tarix, tibbiyot, farmakologiya va boshqa
fanlarga bag‘ishlangan. Uning eng mashhur asarlari quyidagilardir:
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
–bu asarda turli xalqlarning
madaniyati, urf-odatlari va diniy qarashlari haqida ma’lumotlar keltirilgan.
«Hindiston»
–Beruniyning Hindiston haqidagi eng muhim asari bo‘lib, unda
Hindistonning madaniyati, dini, falsafasi va geografiyasi haqida keng fikr yuritiladi.
«Geodeziya»
–Yerning shakli va o‘lchovlari haqida muhim ilmiy ma’lumotlarni
o‘z ichiga olgan asar.
«
Astronomiyaga oid asarlari»
–Beruniy osmon jismlarining harakati,
yulduzlarning joylashuvi va fazoviy hisob-kitoblar haqida ilmiy tadqiqotlar olib
borgan. U Yerning Quyosh atrofida aylanishi mumkinligi haqidagi fikrni ilgari surgan.
Beruniyning Ilm-Fanga Qo‘shgan Hissasi-
Yerning dumaloq ekanligini
aniqlash va uning radiusini hisoblash. Geografik koordinatalarni hisoblash va xaritalar
tuzish metodikasini ishlab chiqish. Hindiston madaniyatini o‘rganib, Sharq va G‘arb
ilmini bog‘lash. Matematik analiz va trigonometriya sohalariga katta hissa qo‘shish.
Beruniy ilmiy tafakkur va tajribaga asoslangan uslubni qo‘llab, ilm-fanni
rivojlantirgan. U o‘z davrining eng ilg‘or olimlaridan biri sifatida tan olinadi. Abu
Rayhon Beruniy nafaqat O‘rta Osiyo, balki jahon ilm-fan tarixida ham ulkan iz
qoldirgan olimdir. Uning asarlari hozirgi kungacha qadrlanib, fan va texnologiya
rivojiga xizmat qilmoqda.
43
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Irisov A. Beruniy va uning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari.
Tanlangan asarlar, I tom. – T.: Fan, 1968. – 639 b.
2. Irisov.A Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asari. Beruniy.Tanlangan asarlar.II
tom. – T.: Fan, 1965. – 663 b.
3. Abu Rayhon Beruniy «Geodeziya». –
Т
.: Fan, 1966. – 378 b.
4. Abu Rayhon Beruniy. «Mineralogiya». – T.: Fan, 1963. - 338 b.
5. Nizomiddinov N «Hindistonda islom: tarix, Ijtimoiy-siyosiy hayot va hind
musulmon madaniyati». – T.: O‘zbekiston, 2006. – 367 b.
6. Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida. («Hindiston» asarida estetik
tafakkur durdonalari.). – T.: Faylasuflari milliy jamiyati nashriyot, 2004. – 266
7. Fayzullaev O. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida
ba’zi masalalar haqida. Beruniy.Osorul-boqiya. – T.: Fan, 1968.–372 b.
8. Xo’jamurodov.I Milliy o’zlikni anglashda diniy qadriyatlarning o’rni. – T.:
O’zbekiston, 2004. – 331 b.
9.
Mamatov N., Hojeboyev A., Yo’ldoshev S. Falsafa. – T.: Sharq, 2005. – B. 66.
10. Po‘latova D., Qodirov M., Ahmedova M., Abduhalimov A. Falsafa tarixi (Sharq
falsafasi).–T.: TDSHI, 2013,–B.132.
44
