«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
ABU RAYHON BERUNIY ILMIY G‘OYALARINING BIOFIZIKA FANINI
O‘QITISHDA INTEGRATSIYASI
G. S. Qosimova
Farg‘ona jamoat salomatligi tibbiyot instituti,
Annotatsiya.
Abu Rayhon Beruniyning moddiy zichlik, gidrostatika, optika va
mexanika sohalaridagi tadqiqotlari zamonaviy biofizika tushunchalari bilan bevosita
bog‘liq bo‘lib, ularning biofizika o‘qitishida qo‘llanilishi ilmiy bilimlarni
chuqurlashtirish va talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Bu
integratsiya usullari biofizika ta’limini boyitishga, ilmiy va madaniy qadriyatlarni
birlashtirishga xizmat qiladi.
Аннотация.
Исследования Абу Райхана Беруни в области материальной
плотности, гидростатики, оптики и механики напрямую связаны с современными
концепциями биофизики, и их применение в преподавании биофизики
способствует углублению научных знаний и развитию критического мышления
у студентов. Эти методы интеграции для обогащения образования по биофизике
и объединения научных и культурных ценностей.
Annotation.
Abu Rayhan Al-Biruni’s research in the fields of material density,
hydrostatics, optics, and mechanics is directly related to modern biophysical concepts,
and their application in teaching biophysics helps deepen scientific knowledge and
develop critical thinking in students. These integration methods serve to enrich
biophysics education and merge scientific and cultural values.
Kalit so‘zlar:
Abu Rayhon Beruniy, biofizika, ilmiy meros, fizika va biologiya,
zichlik, gidrostatika, optika, mexanika, fanlararo integratsiya, tanqidiy fikrlash.
Ключевые слова:
Абу Райхан Беруни, биофизика, научное наследие,
физика и биология, плотность, гидростатика, оптика, механика,
междисциплинарная интеграция, критическое мышление.
Keywords:
Abu Rayhan Beruni, biophysics, scientific heritage, physics and
biology, density, hydrostatics, optics, mechanics, interdisciplinary integration, critical
thinking.
26
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Kirish.
Zamonaviy ilm-fanning rivojlanishi nafaqat ilg‘or texnologiyalarga,
balki tarixiy bilimlarning chuqur ildizlariga ham tayanadi. Renesans davrining eng
nufuzli olimlari orasida Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (973-1048)
izlanishlari fizika, astronomiya, matematika va farmakologiya ilmlarini qamrab olgan.
Uning ilmiy yondashuvlari - kuzatish, tajriba va tanqidiy tahlil qilish zamonaviy
biofizikaning asosiy tamoyillari bilan chambarchas mos keladi. Biofizika fani biologiya
va fizika o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘tab, tabiiy jarayonlarni fizik qonuniyatlar orqali
anglab yetilganligi sababli Beruniy qarashlarini uning ta’limotiga integratsiyalashuvi
fanlararo nazariy bilimlarni mustahkamlaydi [1,2].
Beruniyning moddiy zichlik, tortishish kuchi, gidrodinamika va optikaga oid
tadqiqotlari uning materiyaning fizik xossalarini chuqur anglaganligini, ularning
aksariyati bugungi kunda biofizika tushunchalari bilan bevosita bog‘liqligini
ko‘rsatadi. Uning merosini biofizika ta’limiga kiritish nafaqat kengroq intellektual
meros doirasidagi ilmiy nazariyalarni asoslab, talabalarda tanqidiy fikrlash va madaniy
qadrlashni rivojlantiradi [4].
Beruniyning ilmiy merosi “Kitob al-jamohir fi ma’rifat al-javohir” va “Kitob as-
Saydona fit-tibb” kabi asarlari moddiy xususiyatlar, suyuqlik dinamikasi va bir qancha
ilg‘or tushunchalarini ifoda etadi. Garchi bu tadqiqotlar uning zamonaviy ilmiy fikrning
asoschisi sifatidagi rolini tasdiqlagan bo‘lsa-da, uning g‘oyalarini hozirgi fan ta’limida,
xususan biofizikada - biologik tizimlarga qo‘llaniladigan fizik tamoyillarga
tayanadigan sohada qanday amalga oshirish mumkinligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri kam tadqiq
qilingan.
Ta’lim sohasida biofizika fani o‘quv dasturi mavzulariga Abu Rayhon
Beruniyning ilmiy g‘oyalarini nazariy-amaliy mashg‘ulotlarda integratsiyalab,
biofizika taʼlimiga ilmiy va madaniy aloqadorlikda tashkillash integratsiya qilishning
samarali usullaridan biridir [5].
№
Beruniy ilmiy g‘oyalari yo‘nalishlari Biofizika ta’limi mavzulari
1
Moddalarning zichligi va solishtirma
og‘irligi
Oragnizmda turli organlarning
zichligi, xossalari
2
Gidrostatika qonunlari
Qon aylanishi va tanadagi
suyuqliklar muvozanati
3
Optik hodisalar
Ko‘z va ko‘rish sistemasi
27
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
4
Mexanik qonunlar
Organizm harakat sistemasi,
biomexanika
Integratsiya modellarini ishlab chiqish, o‘quv rejasini tuzish asosida mantiqiy-
tanqidiy yondoshuvlar, modullar va dars g‘oyalari ishlab chiqildi. Bularga quyidagilar
kiradi:
Nazariy-amaliy mashg‘ulotlar uchun tarixiy misollar,
Beruniy tajribalari asosida fanlararo masalalar yechish vazifalari
Qadimgi tushunchalarni zamonaviy texnologiya bilan bog‘lovchi topshiriqlar.
Abu Rayhon Beruniy ilmiy g‘oyalarini biofizika o‘qitishga integratsiyalashuvi
ushbu tadqiqot davomida olib borilgan tahlil, o‘quv rejasini tuzish va pedagoglarning
fikr-mulohazalari asosida bir qancha mazmunli natijalar berdi.
- Zichlik va solishtirma og‘irlik. Beruniyning turli moddalar zichligi bilan o‘tkazgan
tajribalari, hujayra muhitidagi osmolyarlik va suzuvchanlik kabi biofizik tushunchalar
bilan bevosita mos keladi.
- Gidrostatika va bosim. Uning suyuqlik harakati va bosim o‘zgarishi haqidagi
tushunchasi qon bosimi dinamikasi, kapillyarlarning harakati va gidrostatik muvozanat
tamoyillari kabi mavzular uchun dastlabki ilmiy asoslarni yaratdi.
- Optika va yorug‘lik harakati. Beruniyning yorug‘likning sinishi va aks etishi
haqidagi tadqiqotlari inson ko‘rish tizimining ishlashi bilan bog‘landi.
Bu bog‘lanishlar Beruniy ijodi nafaqat tarixiy qadriyat, balki hozirgi zamon
biofizika ta’limiga funksional jihatdan ham tegishli ekanligini ko‘rsatadi.
Xulosa.
Abu Rayhon Beruniy ilmiy g‘oyalarining biofizika o‘qitishga
integratsiyalashuvi zamonaviy o‘quv dasturlarini tarixiy, ilmiy fanlararo bog‘lash,
Beruniyning suyuqliklar dinamikasi, optika, mexanika va material xossalari kabi
sohalardagi innovatsion ishlari nafaqat biofizikaning asosiy tamoyillari haqida
qimmatli tushunchalar beradi, balki ilmiy uslub va ilmiy fikr, tushunchalarni chuqurroq
o‘rganishga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Alikulova, D. Y., & Abdullayeva, B. Kh. (2022). Abu Rayhon Beruniy tibbiyotga
qo‘shgan hissasi. Retrieved from https://bit.ly/3FbpO9V
2. Aminov R. I., (2024). Abu Rayhon Beruniyning ilmiy qarashlari. Journal of
Universal Science Research, 2(3). https://doi.org/10.5281/zenodo.10796833
28
«EKOLOGIYA VA ATROF MUHIT MUHOFAZASI
MUAMMOLARI VA ULARNING INNOVATSION YECHIMLARI»
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
3. Soyibjonovna, Q. G. (2025). Jismoniy salomatlik darajasini baholash usullari va uni
nazorat qilishning asosiy bosqichlari. M
odels and Methods for Increasing the
Efficiency of Innovative Research
,
4
(41), 129-134.
https://interoncof.com/index.php/germany/article/view/7493
4. Karabaev, M., K., Kosimova, G., S., & Sidikov, A., A. (2023).
математические модели количественной оценки интегрального уровня
индивидуального физического здоровья на основе адаптационного потенциала
Klinik va profilaktik tibbiyot jurnali
5. Karabaev, M., & Qosimova, G. (2023). Logical - mathematical models of
quantitative assessment of the integral level of individual physical health based on the
adaptive potential of the div.
E3S Web of Conferences
,
452
, 07004.
https://doi.org/10.1051/e3sconf/202345207004
29
