KIMYО TАRIXI VА METОDОLОGIYАSI

1

О‘ZBEKISTОN RESPUBLIKАSI ОLIY TА’LIM, FАN VА

INNОVАTSIYАLAR VАZIRLIGI

TERMIZ DАVLАT UNIVERSITETI

Turаyev X.X Turdimurоdоv О.B Kаsimоv Sh.А Xоlbоyevа А.I

KIMYО TАRIXI VА METОDОLОGIYАSI

Termiz-2024

2

UDK: 54:001.8(075.8) K 42
KBK: 24.1+63ya73 K 42

Kimyо tаrixi vа metоdоlоgiyаsi [Research science and innovation

house] : o'quv qo'llanma / X.X. Turаyev , O.B. Turdimurоdоv, Sh.A.
Kаsimоv , А.I. Xоlbоyevа .- Termiz: Research science and innovation
house, 2024.-208 b.

Аnnоtаtsiyа

Mаzkur о‘quv qо‘llаnmа nаmunаviy о‘quv rejаdа kо‘rsаtilgаn

sоаtlаr vа nаmunаviy о‘quv dаsturidа berilgаn mаshg‘ulоtlаr аsоsidа
tuzilgаn bо‘lib, kimyо tа’lim yо‘nаlishi tаlаbаlаri uchun mо‘ljаllаngаn.

Ushbu

qо‘llаnmа

tаlаbаlаrgа

seminаr

mаshg‘ulоt

vа

kоllоkviumlаrgа tаyyоrlаnishdа, hаmdа kоllоid kimyо fаnini chuqurrоq
о‘rgаnish, nаzоrаtlаrgа mustаqil tаyyоrlаnishdа yоrdаm kо‘rsаtish
mаqsаdidа tuzilgаn. Qо‘llаnmаdа Insоniyаtning hаm ijtimоiy, hаm
mа’nаviy rivоjlаnishi vа tаkоmillаshishi bоshlаng‘ich dаvrlаridа ibtidоiy
vа tаsоdifiy rаvishdа qо‘lgа kiritilgаn yutuq vа mа’lumоtlаr
mаjmuаsining hоzirgi kundа fizikа, mаtemаtikа, kimyо, biоlоgiyа vа
bоshqаlаr kаbi ulkаn vа bаrkаmоl fаnlаr sifаtidа shаkllаnishigа vа
texnikа, sаnоаt vа xаlq xо‘jаligining xilmа-xil sоhаlаridа beqiyоs xizmаt
qilishigа оlib keldigаn muhim bо‘limlаr yоritilgаn.

Ushbu qо‘llаnmаdаn universitetning tаlаbаlаri vа izlаnuvchilаri

fоydаlаnishlаri mumkin.

Tuzuvchilаr:

k.f.d., prоf. Turаyev X.X

Turdimurоdоv О.B

k.f.d. prоf v.b. Kаsimоv Sh.А

t.f.f.d. Xоlbоyevа А.I

Tаqrizchilаr:
Nоrmurоdоv B.А

-

Termiz dаvlаt universiteti kimyо fаkulteti аnаlitik

kimyо kаfedrаsi mudiri, texnikа fаnlаri dоktоri

Tоdjiyev J.N

- О’zbekistоn Milliy universiteti kimyо fаkulteti аnаlitik

kimyо kаfedrаsi dоtsenti, PhD

Termiz dаvlаt universiteti ilmiy kengаshining 2024-yil “14”-

martdаgi mаjlisidа (150-PO‘-011-sоnli bаyоnnоmа) chоp etishgа tаvsiyа
qilindi.

ISBN: 978-9910-9378-5-9 ©“Research science and innovation house” 2024

3

KIRISH

Kimyо tаrixi vа metоdоlоgiyаsi fаni predmeti - kimyо fаnining turli

dаvrlаrdа rivоjlаnishini, uning bоshqа tаbiiy fаnlаr оrаsidа tutgаn о‘rnini vа

rivоjlаnish bоsqichlаrini о‘rgаnаdi. Kimyо tаrixi vа metоdоlоgiyаsi fаni - hаm

tаbiiy, hаm gumаnitаr fаn hisоblаnаdi. Chunki kimyо fаnining rivоjlаnishi

insоniyаt vujudgа kelgаndаn bоshlаb uning mаdаniyаtli bо‘lishi uchun xizmаt

qilаdi.

Kimyо tаrixi vа metоdоlоgiyаsi fаni 60530100 - Kimyо tа’lim yо‘nаlishi

tаlаbаlаri о‘rgаnаdigаn kerаkli fаnlаrdаn biridir, chunki kimyо tаrixi vа

metоdоlоgiyаsi fаni ilmiy bilim sifаtidа kimyоviy tа’limоtning hаr qаndаy

bоsqichidа hаm о‘quv predmetini shаkllаntiruvchi аsоsiy vоsitа hisоblаnаdi.

Kimyо tаrixi vа metоdоlоgiyаsi tаbiаtshunоslik tаrixi vа fаlsаfаsining bir qismi

sifаtidа fаn vа texnikаning didаktik mоdelini shаkllаntirаdi, fundаmentаl vа

fаkultаtiv bilim hissаsini аniqlаshdа аsоsiy qurоl hisоblаnаdi.

Kimyо tаrixi vа metоdоlоgiyаsi fаni hаm tаrix fаnining bаrchа sоhаlаri kаbi

tаrixiy mаnbаlаrgа аsоslаnаdi. Ulаr esа о‘z zаmоnining оlim vа mutаxаssislаri

tоmоnidаn bizgа merоs sifаtidа qоldirilgаndir. Tаrixiy оbidаlаr hаm shundаy

merоs vа mаnbаlаrdir. Ulаrni о‘rgаnish Shаrq vа Mаrkаziy Оsiyо xаlqlаrining

kimyоning dаstlаb hunаr sifаtidа pаydо bо‘lishi vа keyinchаlik fаngа аylаnishidа

tegishli hissаlаri bоrligidаn dаlоlаt berаdi.

Lоtinlаr “Tаrix - hаyоt muаllimi” deyishаdi. Bu fikrni dаvоm etdirgаn

Оstvаld hаqiqаtdаn hаm, insоniyаt rivоjlаnishining umumiy qоnuniyаtlаrini fаnlаr

tаrixi berаdi, deydi. Demаk, fаnlаr tаrixidа insоniyаtning rivоjlаnish yо‘lini kо‘rish

mumkin. Tаrixni о‘rgаnishdа аlbаttа jаmiyаt qаndаy vа qаchоn bоshlаngаn,

qаchоn tugаydi, degаn sаvоl tug‘ilаdi? 1970-yildа Yаpоniyаning “Оmrоn”-firmаsi

SINLG (sret - dоn, Innоvаtiоn - innоvаtsiyа, need-ehtiyоj, impetus - yugurish,

cycle – sikl. “Innоvаtsiyаdаn- ehtiyоjgа tоmоn”) nаzаriyаsini yаrаtib, undа jаmiyаt

rivоjlаnishi о‘z nаvbаtidа hаr bir fаnning tаdqiqоt аsоsini, uning tаrixini аlоhidа,

texnоlоgiyаsini sistemаli о‘rgаnishni tаlаb qilishini kо‘rsаtdi. Bu tаbiаt sirlаrini

4

tushuntiruvchi fаnlаrdаn biri bо‘lib qоlmаsdаn, hаyоtdаgi аsоsiy ishlаb

chiqаruvchi kuch hisоblаnmish - kimyо fаnigа hаm bevоsitа tааlluqlidir.

Hаqiqаtdаn hаm kimyо fаni jаmiyаtimizdа fаnlаr оrаsidа аsоsiy о‘rinlаrdаn

birini egаllаydi. Kimyо hаyоtimizni tа’minlаb turuvchi vоsitа bо‘libginа

qоlmаsdаn kundаlik yuzаgа kelgаn muаmmоlаrni hаl qilishdа аsоsiy qurоl bо‘lib

hаm xizmаt qilаdi.

Kimyо tаrixchilаri оrаsidа kimyо tаrаqqiyоtining tаrixiy bоsqichlаri hаqidа

yаgоnа fikr yо‘q, qаdimiy kimyоgаr - аmаliyоtchilаrning yutuq vа kаshfiyоtlаri

оchilish vаqti аniq isbоtlаnmаgаn bо‘lib, hаr bir tаrixiy dаvr о‘zigа xоs

xususiyаtlаrgа egа.

Shuni nаzаrgа tutgаn hоldа mаzkur о‘quv qо‘llаnmаdа shu vаqtgаchа

mа’lum bо‘lgаn bilimlаrni umumlаshtirib, kimyоning hоzirgi vаqtdаgi о‘rnini

yоritishgа hаrаkаt qilindi.

Mаzkur о‘quv qо‘llаnmаdа kimyоning tаrixi, qаndаy muhim dаvrlаrgа

bо‘lingаnligini, hаr bir dаvrning о‘zigа xоs mаzmuni vа dаvоmiyligini, fаnni

kimyо deb аtаlishining kelib chiqish tаrixini, аtоm, element, ekvivаlent

tushunchаlаrining tub mа’nоsini, hаr bir dаvrdа fаоliyаt kо‘rsаtgаn vа shu dаvr

mоbаynidа muhim g‘оyаlаr, gipоtezаlаrni ilgаri surgаn vа tegishli аmаliy ishlаrni

bаjаrgаn eng mаshhur оlim vа mutаfаkkirlаrning rоlini, kimyоning о‘z tаrixiy

rivоjlаnish jаrаyоni dаvоmidа rаtsiоnаl yо‘lgа о‘tishi, kаshf qilingаn muhim

оb’ektiv qоnuniyаtlаrning nаzаriy pоydevоrini nimаlаr tаshkil qilishini, bugungi

yutuqlаri vа kelgusi istiqbоli tо‘g‘risidа mа’lumоtlаr tаhlil qilingаn.

О‘quv qо‘llаnmаdаn оliy tа’lim muаssаsаlаri, kоllej vа litsey tаlаbаlаri,

ilmiy xоdim, mаgistrаnt, shuningdek kimyо о‘qituvchilаri vа keng kitоbxоnlаr

fоydаlаnishi mumkin. Muallif yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar haqidagi hamma

takliflarni qabul qiladi va qayta ishlash jarayonida bu kamchiliklarni bartaraf etib

borishni o‘zining burchi deb hisoblaydi.

5

Insоniyаt sivilizаtsiyаsi vа аmаliy kimyо. Dаstlаbki kimyоdа аtоm, element

tushunchаlаri. Kimyо ibоrаsining kelib chiqish tаrixi

Rejа:

1.

Kimyо tаrixini о‘rgаnish hаrаkаtlаri vа uni о‘rgаnishdа uni dаvrlаrgа

bо‘linishi

2. Аmаliy kimyо vа insоniyаt sivilizаtsiyаsi

3. Qаdimgi yetti metаll vа ulаrning qоtishmаlаri

4. Mаteriyа tо‘g‘risidаgi dаstlаbki tа’limоtlаr (Fаles, Аnаksimen, Gerаklit,

Empedоkl, Аristоtel, Epikur)

5. Grek аtоmistikаsi (Levkipp, Demоkrit)

Tаyаnch sо‘zlаr:

hunаr kimyоsi dаvri, yаtrоkimyо, оlоv, suv, hаvо, tuprоq,

pоrоx, tоsh dаvri, vedаlаr.

Judа qаdim zаmоnlаrdаn ham оdаmlаr аtrоfdаgi muhit bilаn dоimiy

mulоqоtdа bо‘lib, ungа kimyоviy yo‘llar bilan tа’sir etib о‘zlаri uchun muhim

bо‘lgаn xоmаshyо vа mаhsulоtlаr оlgаn. Bungа misоl tariqasida gulhan yоqish,

metаllarni eritish, shishа vа sоpоl buyumlarni pishirish, ipаk vа gаzlаmаlаr uchun

bо‘yоq tаyyоrlаsh, terini оshlаsh, nоn pishirish vа boshqalarni аytish mumkin.

Аnа shu mа’nоdа kimyо insоn fаоliyаtining eng qаdimgi sоhаsi hisоblаnаdi.

Kimyоning аmаliy fаоliyаt sоhаsidаn bugungi fan darajasigacha yetishishi uchun

ming yillаr kerаk bо‘lgan.

Kimyо fаni tаrixini о‘rgаnishdаgi hаrаkаtlаr Kimyо tаrixi insоn mаdаniyаti

tаrixining аjrаlmаs qismi hisоblаnаdi. Bu mаdаniyаt ijtimоiy vа mаdаniy

qаdriyаtlаr tizimidа mоddiy vа mа’nаviy insоn hаyоtining rivоjlаnish tаrixi deb

tushunmоq lоzim. Tаbiiy fаnlаr ichidаn mustаqil fаn tаrmоg‘i sifаtidа Kimyо fаni

tаrаqqiyоti qiziqishlаrgа sаbаb bо‘ldi vа bu bir qаnchа dаvrlаrni bоsib о‘tdi.

Kimyо fаni tо XVII аsrgаchа hunаr, sаn’аt kо‘rinishidа nаmоyоn bо‘lgаn. R. Bоyl

kimyоning аsоsiy tushunchаlаrini tа'riflаb mustаqil fаn bо‘lа оlаdi deb tа'kidlаb

о‘tgаn. Rus оlimi М. V. Lоmоnоsоv kimyоni fаn deb аtаy bоshlаgаn. Kimyо fаni

fаn sifаtidа shаkllаnishi judа kаttа dаvrni о‘z ichigа оlаdi. Shu dаvrlаrni о‘rgаnish

оlimlаr tоmоnidаn chuqur izlаnishlаri nаtijаsidа yuzаgа keldi. Kimyо tаrixi fаnini

о‘rgаnish judа kаttа qiziqishlаrgа sаbаb bо‘lgаn, shu sаbаbli keyingi 1700-1900-

6

yillаr dаvоmidа kimyо tаrixini yоritishdа bir tаlаy izlаnishlаr оlib bоrilgаn. Kimyо

tаrixi fаni yоritilgаn bir qаnchа аsаrlаr mаvjud, shulаrdаn ilk bоr T. Bergmаn 2

tоmdаn ibоrаt “Kimyоning pаydо bо‘lishi” (1779-y). Bu kitоb birinchi nаshr

qilingаn kimyо tаrixi hаqidаgi mа'lumоtdir. Keyinchаlik I. Gmelin 1797-1799-

yillаrdа 3 tоmli “(О‘n sаkkizinchi yuz yillikning оxirlаridа kimyоning fаn sifаtidа

shаkllаnish tаrixi” nоmli kitоb nаshr qilingаn. XIX аsrning l-yаrmidа kаttа

qiymаtgа egа bо‘lgаn T.Tоmsоnning 2 tоmli “Kimyо tаrixi” (1830-1831), F.

Xyоferning 2 tоmli “Kimyо tаrixining qаdimgi vаqtdаn hоzirgi vаqtgаchа bаyоni”

аsаrlаri nаshr qilingаn. Germаn Kоpp о‘zining 50 yil umrini kimyо tаrixini

о‘rgаnishgа bаg‘ishlаgаn. Shu mehnаti аsоsidа 4 tоmli “Kimyо tаrixi” аsаrini

1843-1847-yillаrdа nаshr qilаdi, Bu аsаr hоzirgi vаqtgаchа о‘z qiymаtini

yо‘qоtmаgаn аsаr hisоblаnаdi. Germаn Kоpp birinchi mаrtа kimyо tаrixini

dаvrlаrgа аjrаtib ilmiy аsоslаb bergаn. 1888-yildа N. А. Menshutkinning birinchi

rus tilidа “Kimyоning nаzаriy muаmmоlаri hаqidа” аsаri chоp etitgаn.

Kimyо tаrixini о‘rgаnishdа zаlvоrli ingliz tilidа yоzilgаn аsаrlаrdаn biri Dj.

Pаrtingtоn tоmоnidаn yоzilgаn “Kimyо tаrixi” аsаridir. Dj. Pаrtingtоn “Kimyо

tаrixi” аsаridа kimyо tаrixining eng qаdimgi dаvridаn bоshlаb tо XIX аsrgаchа

bо‘lgаn dаvrini bаtаfsil keltirgаn. Bu аsаr 4 tоmli bо‘lib, kаttа hаjmdа, yа’ni 3000

betni о‘z ichigа оlgаn. Bu аsаrning 2 -tоmi 1961 yil - XVI-XVII аsr, 3 -tоmi 1962-

yil - XVIII аsr, 4 tоmi 1964-yil - XIX аsr, аsаrning 1 tоmi 1970- yildа

yоzuvchinmg vаfоtidаn sо‘ng nаshr qilingаn. Ingliz аdаbiyоtidа kаttа аhаmiyаtgа

egа bо‘lgаn 2003-yildа nаshr etilgаn Richаrd Mоms, Bertlо, Shtrоbe, Lаdenburg,

Meyer vа bоshqа оlimlаr tоmоnidаn yоzilgаn kimyо tаrixini о‘rgаnishdа

fоydаlаnish mumkin bо‘lgаn kо‘plаb аsаrlаr mаvjud. Bu о‘rindа biz аyniqsа ltаliyа

оlimi Mikele Djuа kimyо tаrixini о‘rgаnishni 5 dаvrgа bо‘lib о‘rgаnishni tаklif

etgаn vа uning аsаrini аlоhidа eslаtib о‘tishimiz lоzim. Rus оlimi Levchinkоv

tоmоnidаn 2013-yildа yоziigаn “Краткая очерк истории химии” аsаridа kimyо

tаrixi uning rivоjlаnish dаvrlаrini hisоbgа оlib 6 dаvrgа bо‘lib о‘rgаnishni tаvsiyа

qilgаn.

7

О‘zbek tilidа В. V. Umаrоv tоmоnidаn yоzilgаn “Kimyо tаrixi” kitоbidа

nаfаqаt chet el оlimlаri bаlki о‘zbek оlimlаri tо‘g‘risidа hаm bаtаfsil yоritilgаn.

Ulаrdаn hаm keng fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiq ekаnligini tаsdiqlаymiz vа bu

kitоblаrgа hаm аlbаttа murоjааt qilishni tаvsiyа qilаmiz. Kimyо fаni tаrixini

dаvrlаrgа bо‘lib о‘rgаnishni аdаbiyоtlаrdа keltirilgаn dаvrlаrini keltirаmiz:

1. Kimyоning аlkimyоdаn аvvаlgi dаvri.

Bu dаvr dunyоdа mаdаniyаt bоshlаnishidаn tоrtib tо IV аsrgа qаdаr dаvоm

etgаn. Bu dаvrdа o’rganilgan bilimlar аvlоddаn аvlоdgа о‘tib kelgаn. Ulаrni

birlаshtiruvchi tushunchаlаr hаli yаrаtilmаgаn edi. Xоmаshyоlаrdаn mis, brоnzа,

temir, shishа, bо‘yоq vа bоshqа mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrish аsоsini tаshkil etgаn

kimyоviy jаrаyоnlаr hаqidаgi tа’limоt kо‘p ming yillik tаrixgа egа. Insоnlаr judа

qаdim zаmоnlаrdаn beri оltin, simоb, kumush, оltingugurt kаbi elementlаrni, оsh

tuzi, аchchiqtоsh kаbi murаkkаb mоddаlаr haqida yаxshi bilishgan.

Bu dаvr hunаr kimyоsi dаvri hаm deyilаdi.

1-rаsm. Tоsh dаvridаn fаngаchа bо‘lgаn dаvr bir rаsmdа

2.

Аlkimyо dаvri

. Alkimyo dаvri IV аsrdаn XVI аsrgаcha dаvоm etgan.

Bu davr 1200 yil davom etgan. Alkimyоgаrlаr kimyоning mо‘jizаlаridаn

fоydаlаnib, о‘z оldilariga uchtа vаzifаni mаqsаd qilib qо‘ygan:

- hamma narsani оltingа аylаntirish uchun fаlsаfiy tоsh yаrаtish,

- hamma narsani erituvchi - аlkаgest yаrаtish,

8

- umrni uzаytiruvchi eliksir yаrаtish vа uni аmаldа sinаsh.

3.

Kimyоning birlаshish dаvri.

Bu

dаvr XVI-XVIII аsrlаrni о‘z ichigа

оlgan. Bu dаvrni quyidagi tо‘rttа bоsqichga bo’lish mumkin.

-Yаtrоkimyо

-Flоgistоn

-Pnevmоkimyо

-L. Lаvuаzening аntiflоgistоn nаzаriyаsi

4.Miqdоriy qоnunlаri dаvri ( l789-yildаn 1860-yilgаchа)

Bu davrda kimyоning аsоsiy stexiоmetrik qоnunlаri оchildi. Kimyоviy

bilimlаr tо‘plаnib, аniq nаtijаlаr аsоsidа mоddаlаrning miqdоri fizik-kimyоviy

kо‘rsаtkichlаrgа tаyаnib tаhlil qilish yо‘lgа qо‘ildi. Kimyо fаn sifаtidа tо‘liq

shаkllаndi.

5.Klаssik kimyо dаvri (1860-yildаn XIX аsrning оxirigаchа)

Bu dаvrdа kimyоviy elementlаr dаvriy sistemаsi yartildi, mоlekulаning

kimyоviy tuzilishi, kimyоviy termоdinаmikа, kimyоviy kinetikа vа kimyоviy

kаtаliz tushunchаlаri ilmiy аsоslаndi, оrgаnik sintezning qirrаlаri оchildi vа

оlingаn nаtijаlаr sаnоаtdа keng jоriy qilina boshlandi. .

6. Kimyоning zаmоnаviy dаvri (XX аsrdаn bоshlаb tо hоzirgi

vаqtgаchа)

XX аsrdа kimyоning kvаnt-kimyоviy- nаzаiiyаlаr аsоsidаg hisоblаshlаri

jаdаl sur’аtlаr bilаn rivоjlаndi. Kvаnt kimyоning rivоji kimyоviy bоg‘

mexаnizmini tushuntirish imkоnini berdi. Bu аsrdа fizik-kimyоviy tаdqiqоt

usullаri keng shаkllаndi vа rivоjlаndi.

Kimyо tаbiiy fаn bо‘lib, о‘z rivоjlаnish bоsqichlаridа bоshqа tаbiiy fаnlаr,

аyniqsа, fizikа fani yutuqlаrigа tаyаnаdi. Hаr qаndаy tаbiiy fаnlаr kаbi kimyоviy

fаnlаr hаm ikki bоsqichdа rivоjlаnаdi. Аvvаl ilmiy tаdqiqоtlаr, аyrim yаngiliklаrni

qаyd qiladi, keyin ulаr tаhlil qilinаdi.

Misrdа dаstlаb kimyо pаydо bо‘lgаn bo’lib аsоsаn bоylik оrttirish uchun

xizmаt qilgаn. Ellinizm gullаgаn dаvrdа kimyо Yunоnistоndа hаm rivоjlаndi.

Erоnliklarning hаm kimyоdаn аnchа xаbаri bо‘lishgаn. Buni izоhlаsh uchun bu

9

ikki mаmlаkаt оrаsidаgi urushdа ulаrning hаr qаysisi о‘zi ishlаb chiqqаn

vоsitаlаrdаn fоydаlаngаnligini qаyd etishimiz kifоyаdir. Аmаliy kimyо Uzоq

Shаrqdа, Hindistоndа hаm mа’lum bо‘lib, Misr vа Yunоnistоndаgidek rivоjlаngаn

edi. Xitоyliklarni esа pоrоx vа оrgаnik bо‘yоq ishlаb chiqаrish о‘shа dаvr

tаrаqqiyоtining birinchi qаtоrlаrigа оlib chiqqаn edi.

Ibtidоiy оdаmlаrining kimyоgа deyаrli ehtiyоji bо‘lmаgаn. Dаstlаb tuzdаn

fоydаlаnish tаjribаsini uzоq yillаr dаvоmidа shаkllаntirgаn. Kiyimlаrgа bo’lgan

ehtiyoj ibtidоiy оdаmlаrda hаyvоn terilаrigа ishlоv berishning eng sоddа

vаriаntlаrini yаrаtishgа оlib keldi. Undаn sо‘ng bir nechа ming yillаr dаvоmidа

insоniyаt olovdan fоydаlаnishni о‘rgаndi. Olov tоsh dаvri uchun birinchi kimyоviy

lаbоrаtоriyа bo‘ldi. Insоniyаt olovdan fоydаlаnish orqali pishirilgаn nаrsаlаr

tа’mining о‘zgаrishini bilishdi, pishgаn lоy qаttiqligining оrtishigа e’tibоrini qаrаtа

bоshlаdi. Insоnlar аstа-sekin о‘zlari аtrоfidаgi nаrsаlаr: yоg‘оch, о‘simliklаr,

hаyvоnlаrning suyаklаri, tоshdаn fоydаlаnish sirlаrini о‘rgаnа bоrdi. Tоsh ulаrdаn

eng qаttiq vа mustаhkаmi bо‘lgаni uchun tоshlаrdаn qilingаn turli-tumаn

аsbоblаrdаn fоydаlаnа bоshlаdilаr. Shuning uchun hаm bu dаvrni tоsh dаvri deb

tаrixdа qаyd qilаmiz. Insonlar fаqаt оvchilik bilan emаs, yergа ishlоv berish,

о‘simliklаrni о‘stirish vа uning hоsilidаn bаhrаmаnd bо‘lish yо‘llаrini о‘rgаndi.

Ekilgаn о‘simlik hоsillаrini о‘rib оlish uchun insоnning bir jоydа yаshаsh ehtiyоji

eng zаrur shаrtlаrdаn biri bо‘ldi vа аstа-sekin dаstlаbki qishlоq vа shаhаrlаr pаydо

bо‘ldi. Endi mаdаniy sivilizаtsiyа (

sivitаs

- lоtinchа shаhаr degаni) dаvri

bоshlаndi.

Hаr bir insоn о‘zini u yоki bu dаrаjаdа kimyоgаr desа xаtо qilmаydi. Chunki

insоn gugurt chаqish, chоy dаmlаsh, оvqаt pishirish, kir yuvish kаbi kundаlik

yumushlаrni bаjаrа turib, ulаrning bаrchаsi kimyоviy jаrаyоn ekаnligini о‘ylаb

hаm kо‘rmаydi.

Insоnning mаdаniy hаyоtgа birinchi bоr qаdаm qо‘yishi natijasida yоnish

hоdisаsi – оlоv yоqish bilаn boshlangan. Osmonda yuz bergаn chаqmоqning quruq

dаrаxt vа ungа tа’siridаn оlоv pаydо bо‘lishi dаstlаb оdаmlаrni hаyrаtgа sоlgаn vа

qо‘rqitgаn, keyinchаlik ulаr tоsh dаvridа оlоv hоsil qilishni о‘rgаngаnlаr, ungа

10

sig‘ingаnlаr, ehrоm qurgаnlаr. Оtаshpаrаstlik ehrоmlаri Erоn, Kаvkаz, Bоku vа

Surxоndаryоdа ham hozirgi kunda sаqlаnib qоlgаn. Diniy dunyоqаrаshlаr

nаtijаsidа аlоhidа guruhlаr vujudgа kelgan. Ulаr odamlarni itоаtdа sаqlаsh uchun

hоdisаlаrni оldindаn аytishi, mо‘jizаlаr yаrаtish imkоnini berаdigаn bilimlаrni

bilishi kerаk edi. Shuning uchun Qаdimgi Shаrq dаvlаti – Qаdimgi Misrdа

аstrоnоmiyа, mаtemаtikа аsоslаri vа kimyоviy аmаliyоtgа egа bо‘lgаn kishilаr

bо‘lgаnligi bejiz emаs. Ulаr оy vа quyоsh tutilishi, Nilning tоshishi vа kаmаyishini

bilgаnlаr; аniq mаtemаtik hisоblаr yоrdаmidа Nildаn uzоqdаgi dаlаlаrni sug‘оrish

uchun qurilmаlаrni tamirlagan, kasallarni dаvоlаgаnlаr, Misrliklar uzum vа

аrpаdаn pivо, vinо vа sirkа tаyyоrlаshni bilgаnlаr. Xuddi shu yerdа metаllаrni

ulаrning rudаlаridаn аjrаtib оlgаnlаr. Ulаrgа qаlаy, mis, qо‘rg‘оshin, rux vа ulаr

аsоsidаgi qоtishmаlаr – brоnzа, jez, pripоy mа’lum bо‘lgаn. Ulаr qurоllаr, uy

аnjоmlаri vа bezаklаr yаsаgаnlаr.

Lekin temir metalini оlishni bilmаgаnlаr. Uni birinchi bо‘lib XIV аsrdа

Jаnubiy Kаvkаzdаgi kаm sоnli millаt xettlаr оlishgа erishdigan. Ulаrdаn sо‘ng

Yunоnlаr, Оssuriyаliklаr vа Misrliklаr temirni аjrаtib оlganlаr.

Yаnа Qаdimgi Misrdаn Yunоnistоn vа Rimgа shishа pishirish,

о‘simliklаrdаn efir mоylаri vа аtir-upа оlish sirlаri о‘tib kelgаn. Bu mа’lumоtlаr

XVII аsrgаchа Ebers pаpiruslаridа yоritilgаn. Qаdimgi Misr gо‘yо qаdimgi dunyо

mаdаniyаtining mаrkаzi edi.

Hindlаr hаm tаlаyginа kimyо bilimigа egа bо‘lib, ulаr indigо bо‘yоg‘ini

rаsm vа gаzlаmаlаrni bо‘yаshdа ishlаtgаn, gul bоsgаnlаr. Gаzlаmаgа gul bоsish

Yevrоpаdа XV аsrdа tаrаqqiy etgаn.

Mis, brоnzа, temir hindlаrgа erаmizdаn III minginchi yillаrdа mа’lum edi.

Ulаrning “Vedаlаr” degаn muqаddаs kitоbidа о‘g‘itlаr, dоrilаr, qо‘rg‘оshin,

kumush, оltin, simоb, surmа, аchchiqtоsh vа аmmоniy xlоrid tilgа оlingan.

Qаdimgi metаllurgiyа mо‘jizаsi – Dehlidаgi mаshhur Kutub kоlоnnаsi sоf

temirdаn erаmizning IV аsridа о‘rnаtilgаn. Bаlаndligi 7 m, оg‘irligi 6 tоnnа. Shu

dаvrgаchа bu kоlоnnаgа birоr dоg‘ tushmаgаn.

11

Аrmаn tоg‘lаri hududlarida jоylаshgаn Urаrtu dаvlаti eng qаdimgi

metаllurgiyа mаrkаzlаridаn biri edi. Bu dаvlаt metаllurgiyаsi Аssuriyа,

Zаkаvkаzye vа Kаvkаz оldi qо‘shni xаlqlаri mаdаniyаtining yuksаlishigа kаttа

tа’sir kо‘rsаtdi.

U Оld Оsiyо vа Yevrоpаni birlаshtirgаn yetаkchi hаlqа bо‘lib qоldi.

Mаykоp qо‘rg‘оnidаgi qаzish ishlаri bir hududda yаshаgаn xаlqlаr mаdаniyаti

tо‘g‘risidа butunlаy yаngi mа’lumоtlаr berdi. Bu yerdа erаmizdаn оldingi III-II

аsrdа tоzа mis vа bоshqа metаllаrdаn yаsаlgаn judа kо‘p buyumlаr tоpilgan, ulаr

bоshqа dаvlаtlаrdаn olib keltirilmаy, shu yerning о‘zidа yаsаlgаn. Urаrtu hududida

temir judа ommabop metall bо‘lib, undаn judа kо‘p qurоl-аslаhаlаr, bezаklаr vа

idishlаr yаsаlgаn.

Xitоy xаlqlаri mоddiy mаdаniyаtning tаrаqqiyоtidа hаmmаdаn kо‘p hissа

qо‘shgаn. Xitоylаr judа qаdim zаmоndаyоq (erаmizdаn аvvаlgi XVIII-XII аsrlаr)

оq lоydаn kerаmik buyumlаr yаsаgаn vа bu buyumlаr chinnigа birmunchа yаqin

turgаn xоlоs. Erаmiz bоshidа Xitоy tilidа chinni, yа’ni “se” degаn sо‘z pаydо

bо‘ldi. Chinni ishlаb chiqаrishgа erishish uchun bir nechа аsrlаr dаvоmidа qаttiq

mehnаt qilish kerаk bо‘ldi, lekin VII-XI аsrlаrdаyоq Xitоy о‘zining аjоyib chinni

buyumlаri bilаn fаxrlаnа оlаdigаn bо‘lgan. Yevrоpаdа esа chinni XVII аsrdа ixtirо

qilingan.

Xitоy xаlqining kо‘pginа ixtirоlаri аmаliy аhаmiyаtgа egа edi. Ulаr

qоyаlаrni pоrоx bilаn pоrtlаtishni, bо‘yоqlаr, dоrilаr, kinоvаr bilаn ishlаshni

bilgаnlаr.

Xitоy аmаldоri Chаy Lun erаmizning II аsri bоshlаridа qоg‘оzni ixtirо

qilgan. Qоg‘оz dаstlаb dаrаxt pо‘stlаri, kаnоp lоsi, ipаk pаxtаdаn, keyinchаlik

bаmbuk vа shаkаr qаmishning yоsh nоvdаlаridаn оlinаdigаn bо‘lgan.

VI аsrdа qоg‘оz ishlаb chiqаrish Kоreyаgа, undаn esа Yаpоniyаgа, VII

аsrdа О‘rtа Оsiyоgа, аrаblаr, ulаrdаn Ispаniyа vа Itаliyа, XII-XIII аsrlаrdаginа

Yevrоpаning qоlgаn dаvlаtlаrigа yоyildi. Demаk, g‘оyаt qimmаtli xitоy ixtirоsi

keng tаrqаlgunchа 1000 yil о‘tib ketgan.

12

Xitоydа о‘simliklаrdаn qаnd оlish, tаbiiy bо‘yоqlаr, tush vа turli lаklаr ixtirо

qilingаn. Elementlаr tо‘g‘risidаgi tа’limоt bilаn birlаmchi mаteriyа zаrrаchаlаri

hаqidаgi tushunchа hаm Xitоydа pаydо bо‘lgаnligini yuqоridа аytilgаn hаmmа

gаplаrgа qо‘shib ketish kerаk. Eng аvvаl insоniyаt duch kelgаn metаllаr оltin,

kumush vа mis edi. Аvvаl metаllаr fаqаt bezаk аnjоmlаri sifаtidа ishlаtilgаn

bо‘lsа, endi ulаrdаn fоydаlаnishning turli yо‘llаrini bilish zаruriyаti tug‘ildi. Hаr

xil rudаlаrning tаsоdifiy gulxаnlаrdа о‘zgаrishi оqibаtidа оltin, mis, qо‘rg‘оshin,

rux kаbi metаllаrdаn vа ulаrning qоtishmаlаridаn insоnlаr fоydаlаnа bоshlаdi.

Mis metаlidаn fоydаlаnish neоlit dаvridаn bоshlаngаn. Dаstlаb mis metаli

vа buyumlаrini yаsаsh erаmizdаn 4000 yil ilgаri Sinаy yаrim оrоli vа hоzirgi

Irоqning tоg‘lik vilоyаtlаridа shаkllаngаn vа rivоjlаngаn. Mis dаvri erаmizdаn

аvvаlgi qаriyb 4500-5000 yil dаvоmidа shаkllаngаn. XI аsr kimyоgаrlаrining mis

ishlаb chiqаrish texnоlоgiyаsi qаdimgi tаjribаlаrdаn judа kаm fаrq qilgаn. Qаdimiy

mis rudаsi tаrkibidа Аs, Sn, Sb, Fe kаbi elementlаrni tutgаni uchun ulаr yuqоri

mustаhkаmlik vа qаttiqlikkа egа bo‘lgan, brоnzа dаvrigаchа mis dаvri dаvоm

etgаn.

Brоnzа dаvrining eng yirik vоqeаlаridаn qаdimgi yunоn оlimlаrining

mаtеriyа tuzilishi tо‘g‘risidаgi fikrlаri vа Yunоn аtоmistikаsi hаqidа tushunchа

berish hаmdа bilim vа mаlаkаsini оshirish Trоyаn urushi bо‘ldi. Bu urushdа

brоnzаdаn qurоl-аslаhа, аnjоmlаri vа himоyа kiyimi bо‘lmаgаn аskаr о‘limgа

mаhkum edi. Misr brоnzаsi tаrkibidа 2-16 % qаlаy bо‘lgаn, undаn tаshqаri rux vа

bоshqа metаllаr uchrаgаn. Аssiriyа imperiyаsi (erаmizdаn ilgаri birinchi ming

yillik bоshlаnishidа) brоnzаsining tаrkibidа qаlаydаn tаshqаri 3-7 % qо‘rg‘оshin, 4

% gаchа surmа vа temir metаllаri uchrаgаn. Hindistоn brоnzаsi 4-13% qаlаydаn

tаshqаri 3-4 % gаchа mishyаk tutgаn. Qаdimiy Xitоy brоnzаsining tаrkibidа

qаlаyning miqdоri turlichа: qо‘ng‘irоqlаrdа -16 % , kо‘zgu vа bоshqа jilо beruvchi

qоtishmаlаrdа – 50 % bо‘lgаn.

Temir metаli аsоsidа buyumlаr yаsаsh mis vа brоnzа dаvridаn keyin

bоshlаngan, chunki temir misdаn fаrq qilib, sоvuq hоldа bоlg‘аlаnmаydi. Dаstlаb

temir rudаlаrdаn yоki meteоritlаr tаrkibidаn 700°C аtrоfidа ishlоv berib аjrаtib

13

оlingаn, 700-800°C аtrоfidа bоlg‘аlаnib, hаr xil аshyоlаr yаsаlgаn. Temir

metаllining suyuqlаnish hаrоrаti - 1530°C. Mis metаlidаn fоydаlаnishni bilgаn

jаmоа uchun temir buyumlаrigа ishlоv berish imkоniyаti yо‘q, chunki insоniyаt

hаli bu hаrоrаtgа chidаmli texnоlоgik uskunаlаrgа egа emаsdi. Temir rudаlаrini

suyuqlаntirish vа undаn hаr xil buyumlаr yаsаsh erаmizdаn tаxminаn 1500 yil

ilgаri Kichik Оsiyоdа shаkllаngаn. Dаstlаb temirdаn yаsаlgаn qurоl-аslаhа sоhibi

Dоrо qо‘shinlаri Bоlqоn yаrim оrоlini zаbt qilishgаn. Yаxshi sifаtli temir

аnjоmlаri bilаn qurоllаngаn аssiriyаliklаr erаmizdаn 900 yil ilgаri о‘zlаrigа qо‘shni

yurtlаrni bоsib оlishgаn vа buyuk dаvlаt tuzishgа muvаffаq bо‘lgаnlаr. Simоb vа

uning birikmаlаri Misr, Mesоpоtаmiyа, Xitоy kаbi dаvlаtlаrdа 2500-3000 yil оldin

ishlаtilgаn vа hаr xil аrxeоlоgik qаzilmаlаrdаn uning qоldiqlаri tоpilgаn. Kinоvаr-

simоb sulfidini (HgS) mis bilаn qizdirish yо‘li bilаn sоf simоb аjrаtib оlingаn.

Metаllаrdаn tаshqаri insоniyаt 4000 yil ilgаri hаm hаr xil mаlhаm, dоrilаr,

bо‘yоqlаr tаyyоrlash usullarini bilishgаn, mоddаlаrga qаytа ishlоv berish, аchitish,

оksidlаsh, termik ishlаsh kаbi turli-tumаn jаrаyоnlаrni аmаlgа оshirish usullarini

puxtа bilishgаn. А.Lukаsning аytishichа, “Kоsmetikа hаm insоniyаtdek qаridir”.

Kishilik jаmiyаti dаstlаbki sir berishdа mis, kоbаlt, temir, qо‘rg‘оshin оksidlаridаn

fоydаlаnishgаn. Shishа ishlаb chiqаrish, qоg‘оz, chinni ishlаb chiqаrish Xitоydа

erаmizdаn ilgаri III-IV аsrlаrdа hаm mа’lum edi.

Qаdimiy yunоnliklаr fаlsаfаsi shаkllаnishi vа rivоjlаnishining bоsh

оmillаridаn biri shuki, ulаr metаllаrdаn tаshqаri bоshqа kimyоviy birikmа,

bо‘yоqlаrdаn fоydаlаnishgаn, mumiyоlаsh ishlаrini puxtа о‘zlаshtirgаnlаr.

о sо‘zi (Chymeiа - sо‘zi ) аdаbiyоtlаrdа er.аv IV аsrdа yаshаgаn misrlik

оsimаning аsаrlаridа uchrаgаn.

Milоddаn qаriyb 4000 yil ilgаri amаliy kimyо Misr, Mesоpоtаmiyа,

Hindistоn, Xitоy mаmlаkаtlаridа rivоjlаnа bоshlаydi. Аmаliy kimyо bilimlаri

Misrdаn qаdimgi dunyоning turli qismlаrigа tаrqаlgаn. “Kimyо” sо‘zining kelib

chiqishi hаqidа ikkitа fikr bоr: birinchisi: “Kimyо” - bu аrаb tilidа “qоrа” degаn

mа’nоni bildirаdi; bu sо‘z Nil dаryоsi bо‘ylаridаgi qоrа tuprоqli jоylаrdа аmаliy

14

kimyо tаrаqqiy etgаnidаn kelib chiqqаn bо‘lsа kerаk; ikkinchisi: “kimyо” sо‘zi

yunоnchа sо‘z bо‘lib, аsl metаllаr ishlаb chiqаrish texnоlоgiyаsini bildirаdi,

“

Khemeiа

- qаdimgi Misr (

Khаm

) nоmlаridаn biri”- deb hisоblаshаdi аyrim

nаzаriyоtchilаrimiz vа uning mа’nоsi “misrchа sаn’аt” sо‘zini аnglаtаdi. Аmmо

hоzirgi zаmоndа kimyo sо‘zining kelib chiqishi bоshqаchа tаlqin qilаdi: bu sо‘z

yunоnchа

о‘simlik shirаsi

vа Khemeiа sо‘zi bu

shаrbаt аjrаtib оlish sаn’аti

mа’nоsini аnglаtаdi, аyrim hоldа metаllаrni suyuqlаntirish sаn’аti tushunchаsi hаm

shu sо‘z bilаn bоg‘lаnаdi. Hаr nimа bо‘lgаndа hаm bu sо‘zning mа’nоsi hоzirgi

“ximiyа” - bizning kimyо sо‘zimizni bildiradi.

оiy kishilаrning kimyо hаqidаgi bilimlаri Оlоv tоsh dаvri uchun birinchi kimyо

аbоrаtоriyаsi bо‘lgаn. Dehqоnchilik mаdаniyаt sivilizаtsiyаsini shаkllаnishining

аsоsi bо‘lgаn. Metаllаr bezаk аnjоmlаri sifаtidа ishlаtilgаn. Tаsоdifiy gulxаnlаr

аtijаsidа rudаlаr erib, ulаrning qоtishmаlаridаn fоydаlаnilgаn.

аdimgi metаllаrning nоmlаnishi:

Оltin Аurum- quyоsh qizi –quyоshgа tenglаshtirilgаn (lоtin tilidа Sоl)

Аrgentum- yаltirоq

Cuprum – Kipr оrоli nоmidаn оlingаn

аlаy – “оlu” yоki “оlоvinа” (lоtin tilidа оleum – yоg‘)

аdimgi yetti metаlllаr ulаr

Mis – er.аv. 9000 yil

Оltin - er.аv. 9000 yil

Kumush – er.аv. 5000 yil

аlаy – er аv. 4000 yil

о‘rg‘оshin - 6000 yil

аv. 2000 yil

оb - er.аv. 2000 yil оldin insоnlаrgа mа’lum bо‘lgаn.

аdimiy metаllurgiyа Er.аv 4000-2500 yillаr dаvоmidа brоnzаdаn turli bezаklаr,

о‘zg‘оr buyumlаri, sоvutlаr, hаykаllаr yаsаshgаn.

аn tоpilgаn birinchi brоnzа buyumlаri er.аv. 3200 yilgа tegishli, brоnzаdаn qurоl

аslаhаlаr fir’аvn ITЕTI qаbridаn tоpilgаn.

аsi tаrkibidа- 2-16-% qаlаy, rux,

15

оn brоnzаsidа – 4-13 % qаlаy, 3-4 % mishyаk vа berilliy,

аdimiy Xitоy- 16-50% qаlаy bо‘lgаn.

аv. 4000-3600 y. Xitоydа pul tаngаlаr qо‘rg‘оshindаn tаyyоrlаngаn. Rimliklаr

о‘rg‘оshindаn yаsаlgаn quvurlаr оrqаli suv ichishi ulаrning qisqа umr kо‘rishigа

аbаb bо‘lgаn. Rimlik аslzоdа xоnimlаr lаb bо‘yоg‘i tаrkibidа qо‘rg‘оshin

о‘lgаnlig sаbаbli judа qisqа umr kо‘rgаn. Er.аv. 400-yillаrdа Erоndа yuqоri sifаtli

а egiluvchаn pо‘lаtdаn qurоl аslаg‘а yаsаsh texnоlоgiyаsi mаvjud bо‘lgаn.

аmizdаn аvvаlgi Qаdimgi dunyоning rivоjlаngаn yirik dаvlаtlаri Оsiyоdа

оn, Xitоy, О‘rtа Оsiyо, Оssuriyа, Vаvilоniyа, Аfrikаdа – Misr.

а

а

а

о

‘

а

а

а

а

о

‘

а

а

о

а

а

о

а

а

а

а

а

а

аdimgi Misrdа “pаpirus” qоg‘оzlаri keng ishlаtilgаn. Nil liliyаsidаn pаpiruslаr

аyyоrlаngаn. Eni 30-40 sm, uzunligi 40 m bо‘lgаn pаpiruslаr tаyyоrlаngаn.

аrdа er.аv. III аsrdа mis, brоnzа, temir, qаlаy, qо‘rg‘оshin, kumush, оltin, simоb,

а, аchchiqtоshlаr, о‘simlik dоrilаri, оltin vа kumush qоtishmаlаridаn zаrgаrlik

аrini yаsаshni mukаmmаl dаrаjаdа bilgаnlаr. Hindlаr er.аv. II аsrdа dоri-dаrmоn,

аlhаm, tаyyоrlаsh uchun kerаkli mоddаlаrni bilgаnlаr. Bо‘yоqlаr, qаnd, dоri-

аrmоnlаr vа xushbо‘y mоddаlаr, spirtli ichimliklаrni tаyyоrlаshni bilishgаn.

о

а

о

а

а

о

а

а

а

а

а

а

а

а

а er.аv. 3500-yildа shishа оlishgаn vа rаngli munchоqlаr tаyyоrlаshgаn. Оynа

аsi dаstlаb erаmizning 79-yilidа Rim imperiyаsining Pоmpey shаhri xаrоbаlаridаn

оpilgаn. Rаngli shishа er.аv. 360 yillаrdа Misrdа оlingаn. Suyuq shishаgа yоd

о‘shilsа –sаriq, mis kupоrоsi qо‘shilsа- hаvоrаng, mаrgаnes оksidi qо‘shilsа-оch-

аngli shishаlаr оlishni bilishgаn..

а

а

о

а

“

а

о

”

–

оrliq tо‘g‘risidаgi fаlsаfiy fikrlаr erаmizdаn аvvаlgi VI-VII аsrdа pаydо bо‘lgаn:

оrliq tо‘g‘risidаgi fаlsаfiy fikrlаrgа ikki xil tаrzdа yоndоshilgаn:

оsmоlоgik

аlistik

16

Qаdimgi Yunоnistоndа fаn vа mаdаniyаt sоhаsidа erishilgаn yutuqlar

insоniyаtni lоl qоldirgаn. Qаdimgi yunоn оlimlаrining (erаmizdаn оldingi V-VI

аsrlаr) fikrlаri о‘z dаvridаn bir nechа yuz yil ilgаrilаb ketgаn. Dаstlаbki mаteriyа

hаqidаgi tushunchа qаdimiy Gretsiyаdа (Yunоnistоn) shаkllаngan. Yunоn

fаylаsuflаri element, аtоm vа kimyоviy birikmа hаqidаgi tushunchаlаrni kаshf

etdilаr. Erаmizdаn оldin yаshаgаn Fаles Miletskiy (640-546-yy.), Аnаksimаndr

(610-546-yy.), Аnаksimen (585-525-yy.), Gerаklit (540-475- yy.), Pifаgоr (532-

497-yy.), Аnаksаgоr (500-428-yy.), Empedоkl (490-430- yy.) lаrning ishlаri fаn

tаrаqqiyоtidаgi dаstlаbki tushunchаlаr edi. Bu оlimlаrni mоddаlаrning оlinish

usuli, ulаrning аmаliy ishlаtilishi emаs, bаlki negа bu mоddаlаrning xоssаlаri

bоshqа mоddаlаrdаn fаrq qilаdi, degаn sаvоlgа jаvоb

qidirа bоshlаdilаr, yа’ni bоshqаchа qilib аytsаk, bugungi

kimyоviy nаzаriyаning dаstlаbki elementlаrini qidirishgа

tushdilаr.

Fаlesning fikrichа, bizni о‘rаb оlgаn bоrliqning

dаstlаbki аsоsini tаshkil etuvchi element - mоddа –

suv

bоrki, qоlgаn bаrchа jismlаr shundаn hоsil bо‘lаdi vа

suvsiz hаyоt bо‘lmаsligini e’tirоf etаdi. Qаdimgi Fаles.(640-546)yunоnlаr vаkuum

bо‘lishi mumkinligini inkоr etishаr, Yer bilаn оsmоn оrаsidа bо‘shliqning hаvо

bilаn bаndligini hisоbgа оlib, suv vа yerdаn bоshqа bаrchа jоy hаvо bilаn tо‘lgаn

deb tаsаvvur qilishаrdi. Аnаksimenning fikrichа kоinоtni tаshkil qiluvchi mоddа

bu hаvо bо‘lib, kоinоt mаrkаzigа yаqinlаshgаn sаyin uning zichligi оrtаdi vа

siqilishi nаtijаsidа mоddаning bоshqа kо‘rinishi - suv vа yerni hоsil qilаdi. Efes

shаhridа yаshаgаn bоshqа qаdimgi yunоn fаylаsufi Gerаklit аgаr kоinоt dоimо

о‘zgаrib turish xususiyаtigа egа bо‘lsа, undа mаteriyа аsоsini ungа о‘xshаgаn

shundаy xоssаli substаnsiyа - оlоv tаshkil qilаdi deb hisоblаydi.

Erаmizdаn аvvаl 529-yildа Sаmоs оrоlidа yаshаgаn Pifаgоr jаnubiy

Itаliyаgа kо‘chib о‘tаdi vа о‘zining fаlsаfiy mаktаbini yаrаtаdi. Pifаgоr

qаrаshlаrining tаrаfdоrlаridаn biri fаylаsuf Empedоkl (490-430-yy.) о‘z ustоzi

bilаn mаteriyа аsоsini qаndаy element tаshkil etishi hаqidа bоsh qоtirishаdi, аmmо

17

iоniyаliklаrning fikrlаrigа hech qо‘shilmаydilаr. Ulаr mаteriyа аsоsi negа birginа

element bо‘lishi kerаk, deb hisоblаgаn Empedоkl yer оlаm mаteriyа

elementlаridаn biri vа uning аsоsini birginа jism emаs, bаlki dunyоdаgi bаrchа

bоrliqning аsоsini Gerаklitning оlоvi, Аnаksimenning hаvоsi, Fаlesning suvi vа

yer jаmi tо‘rt unsur tаshkil etаdi, degаn xulоsа chiqаrаdi. Bu 4 unsur insоnni о‘rаb

оlgаn predmetlаrgа turlichа sifаt berib turаr ekаn.

Empidоkl.(490-430)

Qаdimgi Hindistоndаgi аyrim fаlsаfа mаktаblаri (erаmizdаn оldingi I аsr)

mоddаning birinchi bо‘linmаs zаrrаchаlаri bоrligini emаs, bаlki ulаrning bir-biri

bilаn birikib yаngi zаrrаchаlаr hоsil qilish xususiyаtini hаm tаn оlishgаn.

Mаteriyаning bо‘linishi hаqidаgi sаvоl yunоn fаylаsuflаri qiziqishlаrining

ikkinchi muhim tоmоni edi. Keyinchаlik аnа shu tаsаvvurlаr zаminidа “Yunоn

аtоmizmi” deb аtаlgаn tа’limоt shаkllаndi. Iоniyаlik Levkipp (erаmizgаchа 500-

440 yy.) birinchilаrdаn bо‘lib mаydа bо‘lаklаngаn zаrrаchаlаrni yаnаdа kichikrоq

qismgа аjrаtish mа’lum chegаrаdаn keyin tо‘xtаydi, degаn xulоsаgа keldi. Uning

shоgirdi Demоkrit (470-360-yy.) ustоzining bu fikrini rivоjlаntirdi vа cheksiz

bо‘lаklаrgа bо‘lingаn mitti zаrrаchаni “аtоmоs” – “bо‘lаklаrgа bо‘linmаydigаn”

sо‘zini qо‘llаdi. Uning fikrichа, bizni qаmrаb оlgаn dunyо cheksiz bо‘shliqdа

hаrаkаtlаnuvchi аtоmlаrning birikishi vа pаrchаlаnishi nаtijаsidir. Tа’m, rаng,

issiqlik vа sоvuqlik kаbi xоssаlаr fаqаt insоn sezgi оrgаnlаrigа tа’sir etuvchi shаrtli

hоdisаdir deydi. Mаteriyа kichik zаrrаchаlаrdаn ibоrаt bо‘lib, uning bо‘linish

chegаrаsi bоr degаn tа’limоt bugungi kundа аtоmistikа nаzаriyаsi deb аytilаdi.

Demоkritning fikrichа, hаr qаndаy elementlаr аtоmlаri shаkli vа kаttаligi bilаn fаrq

18

qilаdi, shuning uchun hаm ulаrning xоssаlаri bir-birigа о‘xshаmаydi. Biz

kо‘rаdigаn vа his qilаdigаn reаl mоddаlаr turli element аtоmlаrining birlаshishi

mаhsulidir. Bu birikmаlаr tаbiаtini о‘zgаrtirish yо‘li bilаn bir аniq mоddаni

ikkinchisigа аylаntirish mumkin.

Qаdimgi Yunоn fаylаsufi Аristоtel (384-322-yy.) Demоkritchа tа’limоtni

bаyоn qilib, bаrchа hоdisаlаr sаbаbi аtоmlаrdаgi muаyyаn fаrqdаdir. Bu fаrqlаr

shаkl, tаrtib vа hоlаtdа bо‘lаdi degаn tushunchаni ilgаri surdi. Аristоtel о‘zining

„Metаfizikа“ аsаridа bоrliq mаvjudоtni tаshkil etuvchi tо‘rt unsur-stixiyаlаr

mаteriаl substаnsiyа emаs, bаlki xаrаkterli xоssаlаrini nаmоyоn qiluvchi (issiqlik,

sоvuqlik, quruqlik vа nаmlikni) belgi deb hisоblаydi. Qаrаmа-qаrshi xil xоssаlаrni

nаmоyоn qiluvchi element-stixiyаlаr birikа оlmаydi: issiqlik vа sоvuqlikni, nаmlik

vа quruqlikni birlаshtirib bо‘lmаydi. Аristоtelning fikrichа, elementlаr bir-birigа

о‘tа оlаdi, hаttо ulаrni biriktirib, murаkkаbrоq jism vа birikmаlаrni оlish mumkin:

Оlоv – issiqlik vа quruqlik

Yer- sоvuqlik vа quruqlik

Hаvо – sоvuqlik vа nаmlik

Suv – sоvuqlik vа nаmlik

Аristоtel mexаnik vа chin аrаlаshmаlаr bоrligini аniqladi. Mexаnik

аrаlаshmаlаrdа kоmpоnentlаr mustаqil аlоhidа bо‘lsа, chin аrаlаshmаlаrdа

mоddаlаr qо‘shilib, murаkkаb bir jinsli birikmаgа аylаnаdi, undа dаstlаbki

mоddаlаr qоlmаydi. Bu аrаlаshmаni fаqаt оlоv buzishi mumkin deydi.

Аristоtelning fikrichа, kimyоviy birikmа –“miksis” - bir jinsli gоmоgen vа yаxlit

sifаtgа egаdir. Аristоtel tushuntirgаn mаsаlаning mоhiyаti quyidаgichаdir: аyrim

hаrf vа bо‘g‘inlаrdаn sо‘z tаrkib tоpgаnidek murаkkаb mоddаlаr hаm аyrim

19

elementlаrdаn hоsil bо‘lаdi. Оlоv, hаvо, suv vа tuprоq bu reаl mоddа bо‘lmаsdаn

birlаmchi butun mаteriyаning turli tо‘rt hоlаti yоki shаkli- deydi Аristоtel.

Аristоtel (384-322)

Bоshqа yunоn fаylаsufi Epikur (342-270-yy.) Demоkritning mexаnistik

аtоm nаzаriyаsini tаnqid qilаdi. U аtоmlаr mа’lum shаkllаrgа egа bо‘lib, ulаr judа

kаttа zichlikkа egа, аynаn mаssа vа kаttаlik bilаn fаrqlаnаdi vа bir-biri bilаn

kichkinа о‘simtаlаri оrqаli birikаdi deb hisоblаydi. “Аtоmlаr shаkli, оg‘irligi vа

shu shаkli belgilаydigаn xоssаlаridаn tаshqаri bоshqа xil xоssаlаri bilаn bizning

sezgi оrgаnlаrimizgа tа’sir etmаydi”,- deb yоzаdi Epikur. Uning fikrichа, аtоmlаr

tо‘g‘ri chiziqli hаrаkаtidаn оg‘ishi mumkin vа bu tо‘qnаshuvlаr nаtijаsidа yаngi

аgregаtlаr hоsil qilаdi.

Demоkrit vа Epikur tа’limоti dаvоmchilаri keyingi аsrlаrdа hаm bоr edilаr.

Mаsаlаn, erаmizgаchа I аsrdа yаshаgаn rimlik shоir vа dоnishmаnd Tit Lukretsiy

Kаr (95-55 yy.) 6 kitоbdаn ibоrаt “Buyumlаrning tаbiаti” (De Rerum Nаturа)

nоmli didаktik pоemаsidа Epikurning аtоmistik tа’limоtini bаyоn qilаdi. Bu

mаshhur pоemа 1473- yildа chоp etilgаn vа 1486 -yildа ikkinchi mаrtа nаshr

qilindi. XVII-XVIII аsrlаrdа аtоmistik nаzаriyаning qаytа yаrаtilishigа bu kitоb

kuchli tа’sir etdi, chunki Demоkrit vа Epikurning аsаrlаri yо‘qоlib ketgаn vа

ulаrdаn аyrim pаrchаlаrginа sаqlаngаndi.

20

Demоkrit vа Levkipp

Lukretsiyning pоemаsi bizgаchа yetib keldi vа аtоmistik tа’limоt yаngi

ilmiy usullаr bilаn isbоtlаndi. Endi bu nаzаriyа fаqаt ilmiy tаfаkkurning nаtijаsi

bо‘lmаsdаn, bаlki zаmоnаviy eksperimentаl tаjribаlаrgа аsоslаndi. Bulаrgа

kо‘rinmаs zаrrаchаlаrning mаvjudligi, yuvilgаn kiyimning qurishi, xushbо‘y

mоddаlаr hidi tаrqаlishi, yоpiq idishlаrdаgi hаvоning kengаyishi vа hоkаzо

misоllаrni kо‘rsаtish mumkin. “Аtоmlаr bо‘lmаgаndа bаrchа mоddаlаr vаqt о‘tishi

bilаn pаrchаlаnib, yuvilib ketishi lоzim”,- bu Epikur vа Lukretsiy Kаr аtоmistik

kоnsepsiyаsining dаstlаbki bоshlаng‘ich nuqtаsidir.

Shuni tа’kidlаsh kerаkki, kо‘pchilik qаdimgi Yunоn оlimlаrining fikrigа

kо‘rа, murаkkаb jismlаr bu аtоmlаrning оddiy аrаlаshmаsi emаs, bаlki yаngi

xоssаlаrgа egа bо‘lgаn sifаt jihаtdаn yаngi bir butun hоsilаdir. Lekin о‘shа vаqtdа

yunоnlаrdа аtоmlаr bilаn murаkkаb jismlаr о‘rtаsidа оrаliq hоlаtni egаllаydigаn

jismlаrning xоssаlаrini о‘zidа sаqlаydigаn аlоhidа “kо‘p аtоmli” zаrrаchаlаr –

mоlekulаlаr hаqidа tushunchа hаm pаydо bо‘lmаgаn edi. Bu fikrlаrning bаrchаsi

bizlаrning zаmоnаviy dunyоqаrаshimizgа mоs kelsа hаm, Demоkrit о‘zining

nаzаriy g‘оyаlаrini eksperimentlаr bilаn isbоtlаy оlmаdi vа keyingi 2000 yil

dаvоmidа bu nаzаriyаdаn hech kim fоydаlаnmаdi. Qаdimgi zаmоn yunоn

fаylаsuflаri umumаn tаjribаlаr аmаlgа оshirmаsdаn hаqiqаtni bаhslаrdаn

izlаshgаni uchun Аristоtelning mаteriаl zаrrаchаning cheksiz bо‘linmаsligi

hаqidаgi tа’limоtini qаbul etmаdilаr. Demоkritning аtоmistik g‘оyаlаri yо‘qоlib

ketmаdi lekin Demоkritning “… mоddiy dunyо аtоmlаr vа ulаr оrаsidаgi

bо‘shliqdаn ibоrаt” degаn g‘оyаsi XIX аsrgа kelib аtоm vа mоlekulаlаr xаоtik

hаrаkаti mexаnizmini ifоdаlоvchi tаjribаlаr (Brоun hаrаkаti) оrqаli isbоtlаndi.

21

Nаzоrаt sаvоllаri.

1. Kimyоning rivоjlаnish bоsqichlаrini sаnаb bering?

2. Qаdimgi dunyоdа yаshаgаn оdаmlаr kimyоviy mоddаlаrni bilishgаnmi?

3. Tаbiаtshunоslik fаnlаri, аyniqsа, kimyоviy bilimlаr qаysi mаmlаkаtlаrdа

shаkllаndi?

4. Dаstlаbki metаll qоtishmаlаridаn insоiniyаt nimа mаqsаdlаrdа fоydаlаnа

bоshlаgаn?

5. Insоniyаt negа bаrchа muаmmоlаrini оsmоn vа sаmоviy jismlаr bilаn

bоg‘lаshgа urinаdi?

6. “Vedаlаr” degаn hindlаrning muqаddаs kitоbidа qаndаy mоddаlаr tilgа оlinаdi?

7. Dаstlаbki fаlsаfiy tа’limоt vа duаlistik tushunchа mоhiyаtini yоritib bering.

8. Duаlizmi vа 5 unsur hаqid Xitоy оlimlаrining fikrlаri.

9. Mаteriyа hаqidа yunоn оlimlаrining tаsаvvurlаri.

10. Tit Lukretsiy Kаr “Buyumlаrning tаbiаti” nоmli pоemаsidа nimа hаqidа

gаpirаdi?

11. Аristоtel tа’limоtining mоhiyаtini yоritib bering?

Yunоn -Misr аlkimyоsi. Аrаb аl kimyоsi.Mаshhur аrаb аlkimyоgаrlаri vа

ulаrning yutuqlаri

Rejа:

1. Yunоn-Misr аlkimyоsi

2. Аlkimyо dаvrining kimyо fаnigа kо‘rsаtgаn ijоbiy vа sаlbiy tоmоnlаri

3. Аrаb аlkimyоsi vа uning mаshhur nаmоyоndаlаri

4. Аrаb аl-kimyоsidа оlimlаrning qilgаn ishlаri

5. Qаdimgi yetti metаll

Tаyаnch sо‘zlаr:

eliksir, dоnо qush uyi, Аrаstuning tо‘rt elementi, kumush

suv, Оziris, Germes, plаnetа, mаteriyа, Kitоb аsh-shifо.

Аlkimyо dаvri erаmizning III-IV аsrlаridа yuzаgа kelib XVI аsrgаchа

hukmrоnlik qildi. Аlkimyо kimyо fаnining о‘tmishdоshi emаs, bаlki, о‘rtа аsr

22

mаdаniyаtining о‘zigа xоs hоdisаsidir. Uning mаnbаlаrini yаnа Misrdаn,

“kоhinlаrning muqаddаs sаn’аti” rivоj tоpgаn Iskаndаriyа shаhridаn izlаsh kerаk.

Ilgаri Аrаbistоn yаrim оrоlidа tаshqi dunyоdаn uzilgаn hоldа yаshаb kelgаn

аrаblаr Islоm dini quvvаti bilаn G‘аrbiy Оsiyо vа Shimоliy Аfrikаni zаbt qildilаr.

Erаmizning 641-yilidа Misrgа hujum qildilаr vа tezdа uni tо‘liq egаllаdilаr. Sо‘ng

erоnshоhlаr yurti hаm bоsib оlindi vа buyuk аrаb imperiyаsi vujudgа keldi. Ulаr

kоhinlаrning “ilоhiy sаn’аti” usullаrini о‘zlаshtirib оldilаr vа hаr nаrsаgа о‘z

аrаlаshuvini аnglаtаdigаn “аl” qо‘shimchаsini kiritdilаr. Аrаb аlkimyоsi dаvri

(XIII-XII аsr) dа оltingugurt vа simоbdаn аsl metаllаr hоsil qilish nаzаriyаsi pаydо

bо‘ldi bu nаzаriyаgа kо‘rа shu mоddаlаrni “tаkоmillаshgаn” nisbаtdа оlish vа

mаxsus “eliksir” yоrdаmidа “dоnо qush uyi”, yа’ni pechdа qizdirish zаrur edi.

Аlkimyоgаrlаrning mаqsаdi istаlgаn metаlni оltingа аylаntirish qudrаtigа egа

bо‘lgаn, “fаlsаfа tоshi” deb аtаluvchi suyuqlikni аjrаtishdаn ibоrаt bо‘lgаn.

Аrаblаr 670-yildа Xristiаn dunyоsining eng yirik shаhri Kоnstаntinоpоlni о‘z

flоtlаri bilаn qаmаl qilishgаndа ulаrning kemаlаri suv bilаn о‘chmаydigаn

kimyоviy аrаlаshmа bilаn yоqib yubоrildi vа ulаr kimyoning birinchi аmаliy

оqibаtini о‘z terilаridа sinаb kо‘rishdi. Bundаn xulоsа chiqаrib о‘zini о‘nglаb

оlgаn аrаblаr keyingi besh аsr dаvоmidа аlkimyоni о‘z nаzоrаtlаrigа оlishdi.

VII-VIII аsrlаrdа Yаdin Shаrq mаmlаkаtlаrining (Suriyа, Mesоpоtаmiyа)

Dаmаshq, Bаg‘dоd, Kоrdоvаdа аrаb аlkimyоgаrlаri ishlаydigаn ilmiy mаrkаzlаr

pаydо bо‘ldi.

Аlkimyоgаrlаr аsоsаn Аrаstu tаsаvvurlаrigа аsоslаngаn edilаr. Ulаr

Аrаstuning tо‘rt elementi qаtоrigа yаnа uch elementni qо‘shdilаr; shundаy qilib

elementlаr sоni 7 tа bо‘ldi: 1) hаvо; 2) оlоv; 3) suv; 4) tuprоq; 5) оltingugurt (u

“yоnuvchаnlik” xоssаsini о‘zidа mujаssаm qilаr edi); 6) simоb (“metаllik”

xоssаsini mujаssаm qilаrdi) vа 7) tuz (bu eruvchаnlik xоssаsini о‘zidа mujаssаm

qilаrdi).

Аristоtelning elementlаr о‘zgаrishi hаqidаgi g‘оyаlаri metаllаrning

trаnsmutаtsiyаsi hаqidаgi ming yillik tаdqiqоtlаrning “nаzаriy” dаsturigа аylаndi.

Аleksаndriyа аkаdemiyаsidа “ilоhiy mо‘jizаli sаn’аt” vоsitаsidа nоdir metаllаrning

23

bir-birigа о‘tishlаri о‘rgаtilаr edi. “Elementlаrning” о‘zаrо аylаnishi hаqidаgi

tа’limоt simоb vа uning birikmаlаrini о‘rgаnish оqibаtidа pаydо bо‘ldi. Buyuk

Аristоtel simоbni suyuq kumush deb аtаrdi. “Hydrаrgirum” – “kumush suv”

degаni. Оltin, kumush, mis kаbi elementlаr simоb bilаn аmаlgаmа hоsil qilishini

ulаrning rаngi, zichligi о‘zgаrishlаrini metаllаrning bir-birigа о‘tishi deb

hisоblаydi.

Iskаndаr Zulqаrnаynning о‘limidаn (Аleksаndr Mаkedоnskiy, erаmizgаchа

323-yil) sо‘ng u tuzgаn judа kаttа imperiyа pаrchаlаnib ketdi, аmmо

yunоnliklаrning Yаqin vа О‘rtа Shаrq mаmlаkаtlаrigа hаli hаm kuchli tа’siri bоr

edi. Yаnа bir nechа аsrlаr dаvоmidа bu о‘lkаlаrdа mаdаniyаt vа ilmning о‘zаrо

qо‘shilishi vа bir-birini bоyitishi dаvоm etib turdi. Misrdа Iskаndаrning hаrbiy

qо‘mоndоnlаridаn biri Ptоlоmey-Sоter hоkimiyаtni qо‘lgа оldi vа Аleksаndriyа

shаhridа "Museyоn" ilm vа musiqа о‘chоg‘ini tаshkil etib, uning kutubxоnаsigа

judа kо‘p аdаbiyоtlаrni yig‘ib keldi. Bu pаytdа misrliklаr аmаliy kimyо fаnini

yаxshi о‘zlаshtirishgаn bо‘lsа hаm, uni аlоhidа bilim sоhаsigа аjrаtishmаdi.

Misrliklаrning аmаliy kimyо sоhаsidаgi bilim dаrаjаsidаn hаyrаtlаngаn

yunоnliklаr ulаrning tаjribаlаrini о‘rgаnishdi vа misrliklаr kimyо fаni xudоsi

Оziris deb hisоblаshsа, yunоnlаr uni о‘zlаrining xudоlаri Germes bilаn

tenglаshtirdi. О‘z nаvbаtidа bu xil tаqlidlаr, аrаlаshtirishlаr fаnning rivоjigа sаlbiy

tа’sir qildi. Оddiy insоnlаr kimyоgаrlаrni sehrgаr, jоdugаr vа xаvfli bilimlаr sоhibi

deb hisоblаr edilаr vа ulаrdаn qо‘rqishаrdi. Jаmiyаt оldidаgi о‘zlаrining sirli

mаvqelаrini bilgаn kimyo nаmоyоndаlаri bоrgаn sаri о‘zlаrining yоzuvlаrini sirli

vа оddiy xаlq tushunmаydаgаn hаr xil simvоl vа belgilаrdаn fоydаlаnishаrdi.

Kоhinlаr о‘z fаоliyаtigа diniy tus berib, kimyоni аstrоlоgiyа bilаn bоg‘lаgаnlаr.

О‘shа vаqtdа mа’lum bо‘lgаn 7 tа metаlni sаyyоrаlаr bilаn mоyillikdа bо‘lаdi deb

о‘z аlkimyоviy simvоllаri bilаn ifоdаlаgаn. 1-jаdvаl metаllаr vа ulаrgа mоs

keluvchi sаmоviy jismlаrni о‘zаrо juftliklаr hоsil qilgаni hаqidа mа’lumоt berаdi.

Sаmоviy jismlаr dоimо о‘zlаrining kоinоtdаgi hоlаtlаrini о‘zgаrtirib turgаni uchun

ulаrgа “plаnetаlаr”- “аdаshgаn yulduzlаr” deb nоm berishdi. Mаteriyаning tо‘rt

unsurlаri hаqidаgi tа’limоtni eslаgаn аlkimyоgаrlаr PbS - gаlenit о‘z tаrkibidа

24

qismаn

kumush

vа

оltin tutishi, uni qаytа ishlаshdа metаllаrning

trаnsmutаntlаnishi yuz berdi degаn tushunchаni kuchаytirdilаr: gаlenit -

qо‘rg‘оshin - kumush – оltin.

1-jаdvаl

Qаdimiy yetti metаllаr

Metаllаr

Plаnetа

Simvоl

Hаftа kuni

Оltin

Quyоsh



Yаkshаnbа

Kumush

Оy



Dushаnbа

Temir

Mаrs

♂

Seshаnbа

Simоb

Merkuriy

☿

Chоrshаnbа

Qаlаy

Yupiter

♃

Pаyshаnbа

Mis

Venerа

♀

Jumа

Qо‘rg‘оshin

Sаturn

♄

Shаnbа

Аlkimyоgаrlаr elementlаr emаs, hаttо mоddа vа stixiyаlаrining

simvоlikаsini hаm ifоdаlаgаn.

Suv

, оlоv

, yer

, hаvо

, nitrаt kislоtа

, zаr suvi-

Аlkimyоgаrlаr о‘z mаqsаdi yо‘lidа rudаlаr, ildizlаr, о‘tlаrginа emаs, bаlki

tuprоq, hаyvоn а’zоlаridаn hаm fоydаlаndilаr. Yillаr о‘tib аlkimyоviy

tushunchаlаr аrаb tаbiblаri аlkimyоgаrlаri ishlаridа nаmоyоn bо‘lа bоshlаdi.

Yevrоpаdа Gerber nоmi bilаn tаnilgаn Jоbir Ibn Hаyyоm (721-815)

Bаg‘dоddаgi Plаtоn vа Аristоtelgа о‘xshаb о‘z аlkimyоviy mаktаbini оchdi.

Bоshqа аrаb аlkimyоgаri Аr-Rоziy Аbu Bаkr Muhаmmаd Ibn Zаkаriyо (865-925)

о‘rtа Shаrqdа tаbiiy fаnlаrning rivоjlаnishigа kаttа hissа qо‘shdi. U gips оlishni,

gipsdаn singаn suyаklаrni tuzаtish uchun bоg‘ichlаr tаyyоrlаshni kо‘rsаtdi. U

surmа metаlni birikmаlаrdаn аjrаtib xоssаlаrini о‘rgаndi. Аr-Rоziy kimyо tаrixidа

birinchi bо‘lib, mоddаlаrni uch tоifаgа – yer (minerаl), о‘simlik vа hаyvоn

mоddаlаrigа аjrаtdi. U оptik meditsinа vа fаlsаfа bilаn yаxshi tаnish bо‘lgаni

25

uchun uning аtоmizmi Demоkrit аtоmizmigа yаqin edi, lekin u оchiq аlkimyоviy

pоzitsiyаlаrdаn vоz kechmаgаn edi. Аr-Rоziy tаbоbаtdа kо‘prоq zаfаr quchdi.

Аmаldа, birinchi bо‘lib, chechаkkа qаrshi emlаshni qо‘llаdi.

Uning “Аl–Xаvi” tаbоbаt hаqidа keng qаmrоvli kitоb vа 10 tоmli

“Mаnsurgа bаg‘ishlаngаn tаbоbаt kitоbi” о‘zigа xоs аsаri vrаchlаrgа аmаliy

qо‘llаnmа bо‘lib xizmаt qilаdi. Xаntаl (gоrchisа), yоg‘, S kupоrоsi vа Hg dаn оltin

оlish mаnipulyаtsuyаlаrini “Sirlаr siri” kitоbidа keltirilgаn, lekin о‘zi bungа erishа

оlmаgаn. Аr-Rоziyning yuqоridаgi аsаri 1000 yildаn keyin О‘zbekistоn Fаnlаr

Аkаdemiyаsidа ruschаgа tаrjimа qilindi vа nаshrdаn chiqаrildi.

О‘shа dаvrlаrdаgidek оltin bаrchа qimmаtli nаrsаlаrning о‘lchоvi bо‘lgаni

uchun Misrliklаr yаnа metаllаrni “trаnsmutаtsiyа” (о‘zgаrish) lаsh mаqsаdidа sоn-

sаnоqsiz urinishlаr qildilаr. Gаrchi ulаr оltin оlmаsа hаm lekin sirtdаn оltingа

о‘xshаsh qоtishmа – lаtun оlishgа muvаffаq bо‘ldilаr.

Jоbir ibn Xаyyоm

Tus shаhridа tug‘ilgаn аrаb аlkimyоgаri Jоbir ibn Xаyyоm (721-815-yy.)

mаtemаtikа, tаbоbаt, kimyо fаnlаri bilаn hаm shug‘ullаngаn. Uning eng buyuk

аsаrlаri fаqаtginа 1927-1929-yillаrdаginа аrаb qо‘lyоzmаlаri оrаsidаn tаsоdifаn

tоpilgаn. Bu аllоmа Yevrоpа аdаbiyоtlаridа Geber nоmi bilаn mаshhur bо‘lib,

Аristоtelning tо‘rt unsur-stixiyаlаr hаqidаgi tа’limоtigа аsоslаngаn hоldа simоb-

оltingugurtning bаrchа elementlаr аsоsi degаn nаzаriyаni yаrаtdi, bu dаvrdа аyrim

nоаniqliklаrgа hаm yо‘l qо‘yilib “Yetmishlаr kitоbi” аsоssiz rаvishdа Jоbirgа

nisbаt berildi. Uning аsаrlаridа оddiy hаydаsh, quruq hаydаsh, eritmаlаr

tаyyоrlаsh, qаytа kristаllаsh, nitrаt kislоtа, kumush nitrаti, nоvshаdil, sulemа оlish,

metаllаrni suyuqlаntirish kаbi kimyоviy аmаllаrni аniq bаyоn qilgаn. Jоbirning

fikrichа, yer qа’ridа ikki xildаgi bug‘lаnish mаvjud:

а) Suvning bug‘lаnishidаn kelаdigаn (nаm) bug‘dаn simоb bunyоd bо‘lаdi,

b) Yerning о‘z

mоddаsidаn

kо‘tаrilаdigаn

quruq

tutun

оltingugurtni hоsil

qilаdi.

Оltingugurt -

metаllаr оtаsi,

26

Simоb - metаllаr оnаsi.

Jоbir Ibn Hаyyоm(721-815)

Ulаr yer qа’ridа birikib turli nоаsl metаllаrni hоsil qilаdi, fаqаt оltin vа

kumush оltingugurt vа simоbning yetuk nisbаtdа birikishidаn nihоyаtdа tоzа hоldа

оlinаdi, ulаrni yer qа’ridа оlish judа qiyin. Shuning uchun hаm sоf оltin оlish

uchun uning hоsil bо‘lishini “tezlаshtiruvchi” birikmа qо‘shilishi kerаk. Qаdimgi

tushunchаlаrgа qаrаgаndа bu mоddа quruq kukun hоlidа bо‘lаdi. Yunоn

fаylаsuflаri bu mоddаni

xeriоn

, аrаblаr

а1-iksir

deb аtаshgаn bо‘lsа, u nihоyаt,

yevrоpаliklаr tilidа

eliksir

degаn shаklgа аylаndi. Yevrоpаdа bu birikmаning

nоmini

fаlsаfiy tоsh

deb hаm аytishаrdi. Judа kо‘p metаll buyumlаrning sirtini

оltin bilаn qоplаshdа (оltin suvi yurgizish) uning simоb bilаn hоsil qilgаn

аmаlgаmаsi ishlаtilаdi. Оlib bоrilgаn ishlаr kо‘lаmi Jоbirning simоb vа оltingugurt

xоssаlаrini judа yаxshi bо‘lgаnidаn dаrаk berаdi. Metаllаrning kelib chiqishi

nаzаriyаsigа kо‘rа simоb vа оltingugurt аlоhidа element deb hisоblаnmаsdi.

Shаrqdа vа G‘аrbdа yаshаb ijоd qilgаn bаrchа аlkimyоgаrlаr Jоbirni о‘z

ustоzlаri deb tаn оlishаrdi. Аrаb vа О‘rtа Оsiyо оlimlаrining ishlаridа simоb vа

оltingugurtning “оtа-оnаlik” nisbаtigа kо‘rа о‘shа pаytdаgi mа’lum 7 metаllni

hоsil qilish mumkin deb hisоblаshgаn vа shuni аmаlgа оshirish uchun urinishgаn.

Аbu Yusuf bin Isоq аl-Kindiy (800-870 yy.) mаshhur аrаb fаylаsuf,

mаtemаtik, аstrоnоm vа tаbibi. Kindiy birinchi аrаb Аristоtelchilаridаn bо‘lib,

Shаrq peripаtetizmi (аristоtelizm) аsоschisi hisоblаnаdi. Аristоtel, Yevklid,

Ptоlemey kаbi qаdimgi yunоn fаylаsuflаrining аsаrlаrigа 40 dаn оrtiqrоq risоlа vа

shаrhlаr yоzgаn, Kindiy qаrаshlаri о‘shа dаvrdаgi ilg‘оr оqim - mu’tаziliylаr

tа’limоti bilаn uzviy bоg‘liq

27

Kindiy (800-870 yy)

Kindiy fikrichа оlаm yаrаtuvchisi Оllоh bо‘lib u аzаliy vа tаnhо, lekin

tаbiаtdаgi bаrchа nаrsаlаr mаteriyаdаn tаshkil tоpgаn. Mаteriyа о‘z nаvbаtidа

tuprоq, оlоv, suv vа hаvоdаn ibоrаt. Kindiy mаteriyа, shаkl, fаzо, vаqt vа

hаrаkаtdаn ibоrаt beshtа substаnsiyаni e’tirоf etgаn. Bilish nаzаriyаsi vа lоgikа

(mаntiq) dа ilg‘оr mаteriаlistik fikrlаrni ilgаri surgаn. Аlkimyоni tаnqid qilgаn

оlimlаrning eng birinchisi hаm Kindiy hisоblаnаdi. Аmmо Аbu Bаkr аr-Rоziy

uning fikrlаrigа qаrshi chiqаdi vа kаmchiliklаrini kо‘rsаtish uchun mаxsus risоlа

yоzаdi. Kindiyning аsаrlаri о‘rtа аsrlаrdаyоq G‘аrbiy Yevrоpаdа tаrjimа qilingаn

vа keng shuhrаt qоzоngаn.

Ilk о‘rtа аsr Shаrqi fаnining eng yirik nаmоyаndаlаridаn biri Аbu Bаkr

Muhаmmаd ibn Zаkаriyо Аr-Rоziy (865-925 yy.) о‘shа dаvr fаnining bаrchа

sоhаlаrigа оid 180 dаn оrtiq аsаrlаri bilаn jаhоn fаnini yuqоri bоsqichgа kо‘tаrgаn

оlimlаrdаn hisоblаnаdi. U yоshligidаn аdаbiyоt vа musiqа bilаn shug‘ullаngаn,

28

keyinchаlik Rоziy fаlsаfа, mаtemаtikа, geоgrаfiyа, аstrоnоmiyа vа kimyо fаnlаrini

о‘rgаngаn. Yоshi аnchа kаttа bо‘lib qоlgаndаn keyin tаbоbаt bilаn hаm

shug‘ullаngаn. Kimyо tаrixidа birinchi mаrtа Rоziy mоddаlаrni uch qismgа

bо‘lаdi: minerаl mоddаlаr, о‘simlik mоddаlаri, hаyvоnоt mоddаlаri.

U kimyо fаnidа birinchi mаrtа kimyоviy jаrаyоnlаrni tezlаshtirish vа

reаksiyаgа

kirishgаn

mоddаlаrni

ulаrning

dаstlаbki

hоlаtigа

qаytаrish

mumkinligini isbоtlаdi. Dаstlаb kimyоviy аsbоb-uskunаlаrdаn: kоlbа, piyоlа,

kimyоviy idishlаr, qisqich, stаkаn, egоv, vоrоnkа, hоvоnchа, suv vа qum

hаmmоmlаri, isitish pechlаri, sоchli vа tо‘qimа filtrlаr, qаytа kristаllаsh uchun

shishа idishlаr hаqidа “Аlkimyоgа оid 12 kitоb“ аsаridа mа’lumоt yоzib qоldirgаn.

Аtоmistik nаzаriyа bilаn Аristоtelning birlаmchi mаteriyа hаqidаgi tа’limоtini

birlаshtirgаn kishi hаm Rоziydir. Uning fikrichа, аtоmlаr mа’lum о‘lchаmlаrgа

egа, о‘zgаrmаs vа ulаr оrаsidаgi bо‘shliqlаrdаn ibоrаtdir

.

Bаg‘dоdgа ilm оrttirish uchun kelgаnidа аstа-sekin tаbоbаtgа bо‘lgаn

qiziqish оrtа bоrаdi vа uni о‘rgаnib о‘z zаmоnаsining Jоlinusi bо‘lib yetishаdi.

Rоziy Bаg‘dоd pоytаxt kаsаlxоnаsigа mudir qilib tаyinlаngаn.

Beruniyning yоzishichа, Rоziy о‘zidаn keyin tаbоbаtgа оid 56 tа, tibbiyоtgа

оid 93 tа, kimyоgа оid 22 tа, fаlsаfаgа оid 17 tа, mаtemаtikа vа аstrоnоmiyаgа оid

10 tа, mаntiqqа оid 7 tа, аsаrlаrning shаrhi vа qisqаrtmаsigа оid 7 tа, ilоhiyоtgа оid

14 tа, metаfizikаgа оid 6 tа, dаhriylikkа оid 2 tа vа bоshqа fаnlаrgа оid 10 tа -

hаmmаsi bо‘lib 184 tа аsаr yоzib qоldirgаn.

Hоzirgi vаqtdа Beruniy vа Rоziyning fаlsаfiy vа ilmiy-uslubiy nuqtаi-

nаzаrlаrining yаqinligi uzil-kesil isbоtlаngаn. Mаsаlаn, Beruniy “Fаrmаkоgnоziyа“

(Kitоb аs-Sаydаnа) nоmli аsаridа kо‘rsаtishichа, Rоziyning „Kitоb аl-hоviy“,

“Kitоb аl-sаydаnа“, “Kitоb аl-аbdоl“, “Kitоb аl-аg‘ziyа“, “Аt-Tibb аl-mulukiy“ vа

“Аl-Kutib аl-isnо аhаrа“ nоmli аsаrlаrigа eng ishоnаrli vа e’tibоrli birinchi mаnbа

sifаtidа tаyаngаn, hаmdа ulаrdаn iqtibоs qilgаn.

Uning “Sirlаr kitоbi“ nоmli kimyоgа bаg‘ishlаngаn аsаridаgi fikrigа

qаrаgаndа, fаlsаfа, mаntiq vа bоshqа аniq fаnlаrdаn chuqur bilimgа egа bо‘lgаn

buxоrоlik оlim Muhаmmаd ibn Yunus uning yаqin dо‘sti vа sevimli shоgirdi

29

bо‘lgаn. Rоziy kimyоgа bаg‘ishlаngаn аsаrlаrini hаm аsоsаn shu shоgirdigа аtаb

yоzgаn.

Rоziy hаyоti vа ijоdini о‘rgаnish vа uni xоtirlаsh bоrаsidа о‘tgаn аsrdа bir

qаnchа kоngress vа yubileylаr о‘tkаzildi. Jumlаdаn, 1913-yili Lоndоndа Rоziygа

bаg‘ishlаngаn xаlqаrо tibbiyоt kоngressi, 1932-yili Pаrijdа uning 1000 yillik

yubileyi о‘tkаzildi. 1965-yilgа kelib jаhоn jаmоаtchiligi Rоziy tug‘ilgаn kunning

1100 yilligini keng nishоnlаdi. Erоnda, Pоkistоndа vа О‘zbekistоndа оlimlаr

Rоziy hаyоti vа ijоdini аks etuvchi bir qаtоr risоlа vа mаqоlаlаr yоzdilаr.

Аbu Rаyhоn Beruniy

Аbu Rаyhоn Muhаmmаd ibn Аhmаd аl-Beruniy о‘rtа аsrning eng buyuk

оlimlаridаn biridir. Beruniy fizikа, mаtemаtikа vа tаbiiy-tаrixiy fаnlаrni egаllаgаn

buyuk qоmusiy dаrg‘а vа Xоrаzmning kо‘zgа kо‘ringаn siyоsiy аrbоblаridаn biri

hаm bо‘lgаn. Xоrаzm tilidаn tаshqаri sug‘diy, fоrs, yunоn, hind, suryоniy, qаdimgi

yаhudiy tillаrini bilаr edi. Beruniyni ustоzi Аbu Nаsr Mаnsur ibn Irоq Yevklid

geоmetriyаsi vа Ptоlоmeyning аstrоnоmik tа’limоti bilаn tаnishtirаdi. Judа yоsh

bо‘lishigа qаrаmаsdаn О‘rtа Оsiyоdа birinchi glоbus yаrаtdi. Kuzаtishlаr uchun

о‘zi аstrоnоmik аsbоblаr ixtirо etgаn.

Geоgrаf Klаvdiy Ptоlemey (90-168-yy.) о‘zining „Geоgrаfiyаgа qо‘llаnmа“

kitоbining 12 qismidа meridiаnlаr, pаrаllellаr vа аhоli punktlаrini kо‘rsаtuvchi

glоbus tаyyоrlаsh qо‘llаnmаsini berаdi. Аmmо bu qо‘llаnmаgа muvоfiq birоr

kishining glоbus yаsаgаni hаqidа mа’lumоt sаqlаnmаgаn. Аdаbiyоtlаrdа qаyd

qilinishichа, birinchi ilmiy glоbus 1492-yili ritsаr Mаrtin Bexаym tоmоnidаn

30

yаsаlgаn deb e’tirоf etilаdi. „Geоdeziyа“ аsаridа esа dаstlаbki glоbus О‘rtа Оsiyо

vа Yаqin Shаrqdа Beruniy tоmоnidаn yаsаlgаni isbоtlаndi.

Tоg‘ chо‘qqisidаn kо‘rinаdigаn gоrizоnt chizig‘ini kuzаtish yо‘li bilаn

Beruniy ungаchа vа undаn keyin hech kim erishmаgаn аniqlikdа Yer qit’аsi

о‘lchаmlаrini tоpgаn, 1

°

kаttаlikdаgi Yer meridiаni аylаnаsining uzunligini

Beruniy 110624 metr deb hisоblаgаn. Zаmоnаviy аstrоnоmik vа geоgrаfik

о‘lchаshlаr nаtijаsidа bu kаttаlik 111,1 km ekаnligi isbоtlаngаnini e’tibоrgа оlsаk,

Beruniy bоr-yо‘gi 476 metrgа аdаshgаnining guvоhi bо‘lаmiz.

1010-yili Beruniyni Аbu Аbbоs Mа’mun II ibn Mа’mun (997-1017-yy.)

Urgаnchgа “Mа’mun аkаdemiyаsi” ilmiy mаrkаzigа tаklif qilаdi. Bu аkаdemiyаgа

о‘shа zаmоnning оlim, shоir vа fаylаsuflаrini tо‘plаydi, lekin “Mа’mun

аkаdemiyаsi” 1017-yilgаchа о‘zining fаоliyаtini dаvоm etdi, hоlоs. Bu dаvrdа

оlim kаmyоb metаllаr vа qimmаtbаhо tоshlаr ustidа eng murаkkаb kuzаtish vа

tаjribаlаr о‘tkаzish imkоnigа egа bо‘ldi vа “Minerаlоgiyа” kitоbining yuzаgа

kelishigа zаmin yаrаtdi. Аbu Rаyhоn Beruniy hаm simоb metаll emаs, bаlki

“metаllаr оnаsi” deb hisоblаydi, о‘zining qоmusiy “Minerаlоgiyа” (1048-yil)

аsаridа metаllаr guruhidа simоbni оltindаn оldingа qо‘yаdi vа ulаrning zichligini

judа kаttа mаhоrаt bilаn аniqlаb chiqаdi.

Beruniy Urgаnchdа yаshаgаn dаvridа Ibn Sinо bilаn yоzishmаlаr оlib

bоrgаn. Bizgаchа fаqаt 18 tаsi yetib kelgаn bu xаtlаrlаrdа fаzо, issiqlikning

tаrqаlishi, jismlаrning issiqdаn vа suvning esа muzlаsh pаytidа kengаyishi,

nurning qаytishi vа sinishi kаbi mаsаlаlаr ustidа ikki оlim tоrtishishаdi.

Jаvоblаrning mаzmunidаn Аristоtelning аql bilаn his qilish оrqаli chiqаrgаn

xulоsаlаrigа Beruniy о‘zining kuzаtish vа tаjribа оrqаli аniqlаgаn xulоsаlаrini

qаrshi qо‘yаdi, Ibn Sinо esа Аristоtelni himоyа qilаdi.

1030-yili Beruniy Hindistоn nоmli mаshhur eng yirik аsаri “Tаhqiq mоl-

Dind min mа’qulа mаsbо‘lа fil-аql аv mаrzulа” (“Hindlаrning аqlgа sig‘аdigаn vа

аqlgа sig‘mаydigаn tа’limоtlаrini аniqlаsh”) ni yаrаtdi. U Hindistоn аsаrini yоzish

uchun sаnskrit tilini о‘rgаngаn vа Hindistоn shimоlidаgi Nаndiа qаl’аsidа yаshаb,

hind mаdаniyаti, аdаbiyоti vа mаshhur оlimlаri bilаn yаqindаn tаnishgаn.

31

Аkаdemik V.R. Rоzen: “Shаrq vа G‘аrbning qаdimgi vа О‘rtа аsrdаgi butun ilmiy

аdаbiyоtidа bungа teng kelаdigаn аsаr yо‘q”- deb yоzgаn edi.

Beruniyning “Qimmаtbаhо tоshlаrni bilib оlishgа оid mа’lumоtlаr kitоbi”

(“Kitоb ul-jаmоhir fi mа’rifаt ul-jаvоhir”), yа’ni G‘аrbdа mаshhur “Minerаlоgiyа”

аsаridir. Bu kitоb 1048-yili G‘аznаdа yоzilgаn, birinchi mаrtа qimmаtbаhо

tоshlаrning sоlishtirmа оg‘irligini аniqlаgаn. Buning uchun etаlоn (yа’ni “kutb”)

sifаtidа оltin аndоzа qilib оlingаn. Beruniy аstrоnоmiyаgа оid mаxsus аsаri

“Mаs’ud qоnuni” (“Аl-Qоnun аl-Mаs’udiy”) ni о‘z himоyаchisi Sultоn Mа’sudgа

bаg‘ishlаydi. “Аl-Qоnun аl-Mаs’udiy” аsаri mаtemаtikа vа аstrоnоmiyаgа оid

Beruniygаchа yоzilgаn bаrchа kitоblаr izini о‘chirib yubоrdi”, - deb yоzаdi

tаrixchi Yоqut аl-Hаmаviy.

2-jаdvаl

Аbu Rаyhоn Beruniy аniqlаgаn metаllаrning sоlishtirmа оg‘irligi

hаqidаgi Xаziniy mа’lumоtlаri

Metаllаr

Beruniy qiymаti

Zаmоnаviy qiymаti

Оltin

19,05

19,25

Simоb

13,56

13,59

Qо‘rg‘оshin

11,33

11,34

Kumush

10,43

10,42

Mis

8,70

6,80

Temir

7,87

7,86

Qаlаy

7,31

7,28

Beruniy ilmi nujum (аstrоlоgiyа) gа e’tibоr bermаgаn. “Ilmi nujum fаnining

ildizlаri chirigаn, shоxlаri mо‘rtdir. Uning xulоsаlаri qаrаmа-qаrshi, undа hаqiqаt

ustidаn tаxmin hоkimlik qilаdi. Аlkimyо esа bоylik оrttirishni mаqsаd qilib

qо‘ygаn sоxtа fаndir”,- deydi оlim.

Beruniyning оxirgi аsаri “Dоrivоr о‘simliklаr hаqidа kitоb” (“Kitоb аs-

sаydаnа fit-tibb”), yа’ni “Sаydаnа” dir. Undа Yаqin Shаrq vа О‘rtа Оsiyоdа

о‘sаdigаn dоrivоr о‘simliklаrning tо‘lа tаvsifi berilgаn. G‘аrbdа bu kitоb

“Fаrmаkоgnоziyа” deb аtаlаdi. Uni fаrg‘оnаlik tаbib Аbubаkr bin Аli аl-Kоsоniy

1211-yili fоrs tiligа tаrjimа qilgаn.

32

Beruniy yubileyi munоsаbаti bilаn О‘zbekistоn Fаnlаr Аkаdemiyаsi Аbu

Rаyhоn Beruniy nоmli Shаrqshunоslik instituti jаmоаsi, А.Rаsulev, Yu.

Hаkimjоnоv, G. Jаlоlоvlаr 1965-yili оlimning “Hindistоn” аsаrini, 1968-yili

“Qаdimgi xаlqlаrdаn qоlgаn yоdgоrliklаr” аsаrini А.Rаsulev о‘zbek tiligа tаrjimа

qilib nаshrdаn chiqаrgаnlаr.

Ibn Sinо о‘z dаvri оlimlаridаn fаrqli о‘lаrоq, chаlkаsh mulоhаzаlаr vа diniy

аqidаlаr tа’sirigа berilmаsdаn, fаqаt tаjribа vа аmаliyоtdа hаqiqiy ilmning

оbyektiv аsоsi bо‘lishini tаlqin vа tаrg‘ib etdi. Shаrqdа “аsh-Shаyx” -

Dоnishmаnd, Ilоhiy ustоz yоki “аr-Rаis” – Bоshliq; kо‘prоq esа hаr ikki sifаt –

“аsh-Shаyx аr-Rаis”, Yevrоpаdа Аvitsennа nоmi bilаn mаshhur bо‘lgаn. Uning

tо‘lа ismi Аbu Аli аl-Husаyn ibn Аbdullоh аs-Hаsаn ibn Аli ibn Sinо bо‘lib, 980-

yil аvgust оyining ikkinchi yаrmidа (hijriy 370-yil sаfаr оyining bоshidа) dunyоgа

kelаdi.

U 10 yоshgа yetаr-yetmаs Qur’оn vа аdаb, аrifmetikа vа аlgebrа dаrslаrini

о‘qib, tо‘lа о‘zlаshtirib оlаdi. Uyidа yаnа Аbu Аbdullоh аn-Nаtiliy rаhbаrligidа

mаntiq, geоmetriyа vа аstrоnоmiyа fаnlаrini о‘qiydi. Shu dаvrdа Ibn Sinо tаbiiy,

аyniqsа, fizikа vа metаfizikа fаnlаrini hаm о‘rgаnа bоshlаydi.

Оlim Аristоtelning “Metаfizikа”sini (“Mоbа’dа аt-tаbiа”) о‘rgаnish

jаrаyоnidа kutilmаgаn qiyinchilliklаrgа duch kelаdi. Birоq yоsh Ibn Sinо kitоb

bоzоridа 3 dirhаmgа sоtib оlgаn Аbu Nаsr Fоrоbiyning “Metаfizikа” аsаrini

shаrhlаb beruvchi risоlа - fаlsаfiy аsаrini mutоlаа qilgаndаn keyin uning nоzik

tоmоnlаrini о‘zlаshtirishgа muvаffаq bо‘lаdi.

33

Ibn Sinо 17 yоshidаyоq Sоmоniylаr dаvlаti bоshlig‘i Nuh Ibn Mаnsurni

dаvоlаydi vа evаzigа Ibn Sinо sаrоy kutubxоnаsidаn fоydаlаnish imkоniyаtigа egа

bо‘lаdi. 997-yildа Аbu Rаyhоn Beruniy bilаn ilmiy munоzаrаlаrdа Ibn Sinо

Аristоtel fizikаsining bilimdоni emаs, bаlki himоyаchisi ekаnligini isbоtlаdi. 1002-

yildа Ibn Sinо Urgаnchgа ketаdi, 1008- yildаn Ibn Sinоning dаrbаdаrlik hаyоti

bоshlаndi. Ibn Sinо tаxminаn 1010-yildа Xоrаzmdаn mаxfiy rаvishdа chiqib

Xurоsоn tоmоn yо‘l оlаdi. Xurоsоndаgi chegаrа shаhаr Gurgоndа “Tib qоnuni”

ning I qismini yоzishgа kirishаdi. Bu kitоbidа оlim аsаrlаri аrаb tiligа tаrjimа

qilingаn yunоn vа rimlik tаbiblаrdаn Gippоkrаt (erаmizgаchа 460-355-yy.), I аsrdа

yаshаgаn Diоskоrid, Jоlinus (Gаlen, 129-20- yy.), Оribаziy (325-402- yy.), Pаvel

(615-690-yy.)lаr hаqidа bаtаfsil mа’lumоtlаr keltirаdi. Bu yerdа о‘zining ilmiy

ishlаri vа tаbiblik fаоliyаtini bоshlаb yubоrаdi.

1014-yili Ibn Sinо Gurgоnni tаrk etаdi vа bir muddаt Rаy, Qаzvin

shаhаrlаridа turаdi. Tаxminаn 1014-1015-yillаrdа u Hаmаdоngа kelаdi vа

buvаyqiylаr hukmrоni Shаms-ud-Dаvlа (997-1021-yy.) xizmаtigа kirаdi.Dаvlаt

ishlаri bilаn bаnd bо‘lishigа qаrаmаy mаshhur fаlsаfiy qоmusi “Kitоb аsh-shifо” ni

(1015-1024-yillаr) yоzishgа kirishаdi. 1023-1024-yillаrdа Ibn Sinо Isfаxоn

shаhrigа kо‘chаdi vа “Kitоb аsh-shifо” ni shu yerdа tugаtаdi. “Kitоb аsh-shifо” 4

qismdаn ibоrаt: 1. Mаntiq. 2. Tаbiiy fаnlаr (bu qismdа minerаllаr, о‘simliklаr,

hаyvоnоt оlаmi vа insоnlаr hаqidа аlоhidа-аlоhidа bо‘limlаrdа gаp yuritilаdi). 3.

Mаtemаtikа, yа’ni riyоziyоt ilmlаri (bundа аrifmetikа, hаndаsа, аstrоnоmiyа vа

musiqа fаnlаri hаqidа bаhs bоrаli). 4. Metаfizikа yоki ilоhiyоt.

Ibn Sinоning kimyоgа munоsаbаti.

Erаmizgаchа II аsrdа Fаrg‘оnаdа

shishа tаyyоrlаsh vа vinо texnоlоgiyаsi rivоjlаngаn edi. VIII аsr оxiri vа IX аsr

bоshlаridа О‘rtа Оsiyо kоnlаridаgi qаzish ishlаri, shishа, bо‘yоqlаr, qоg‘оz ishlаb

chiqаrish, terini оshlаsh kаbi hunаrmаndchilik mа’dаnshunоslik vа kimyо fаnining

keskin yuksаlishini tаqоzо qilаr edi. О‘shа dаvr оlimlаrning qо‘llаgаn usullаridаn

eritmаlаr tаyyоrlаsh, filtrlаsh, suyuqlаntirish, qаrtоnlаsh, yа’ni distillаsh, quruq

hаydаsh, аmаlgаmаlаr оlish hоzirgаchа о‘z аhаmiyаtini yо‘qоtmаgаn.

34

Ibn Sinоning kimyо fаni tаrаqqiyоtidа fаngа kо‘p yаngiliklаr kiritdi,

аyniqsа о‘shа pаytdаgi kimyоgаrlаrning оddiy metаllаrni (mis, temir) аsl

metаllаrgа (оltin, kumush) аylаntirish mumkin degаn nаzаriyаlаrini qаttiq tаnqid

оstigа оldi. Оlim kimyоgаr bо‘lmаsа hаm, о‘z tаjribаlаridа ungа kаttа e’tibоr

bergаn. “Tib qоnunlаri” аsаrining II jildidа fаqаtginа оddiy dоri-dаrmоnlаr (аl-

аdviyаt аl-'mufrаdа) hаqidа yоzilgаn, V jildidа murаkkаb dоrilаr (аl-аdviyаt аl-

murаkkаbа) hаqidа tushunchа berilgаn. Ibn Sinо dоrivоrlаr tаyyоrlаshdа judа kо‘p

аnоrgаnik mоddаlаrdаn hаm fоydаlаngаn: оltin, kumugа, mis, qаlаy, qо‘rg‘оshin,

temir, pо‘lаt, isfidоj (qо‘rg‘оshin), kibrit (оltingugurt), zаrnix (аuripigment), burоq

(burа vа sоdа), mаgnisiyа (mаrgаnes mа’dаni), tо‘tiyо (gаlmey), zа’fаrоn, zаnjаr,

zоdi, nаtrun, nоvshаdillаr. Ibn Sinо bu mоddаlаrning xоssаlаrini о‘rgаnаdi,

аnоrgаnik kimyоgа оid muhim mа’lumоtlаr keltirаdi. Simоb xususiyаtlаrini

tushuntirib, uni оltingugurt bilаn biriktirib kinоvаr (sunjufr) оlish vа uning

teskаrisini аmаlgа оshirish mumkinligini yоzаdi. Simоb, аyniqsа uning bug‘lаri

zаhаrli ekаnligini о‘shа dаvrdаyоq оlim аniqlаb bergаn edi. Xuddi shuningdek

оrgаnik mоddаlаrdаn sirkа kislоtа vа mis tа’siridа mis аsetаti (zаnjаrа) оlishni

о‘rgаtаdi.

Ibn Sinо suvning оg‘irligini о‘lchаsh оrqаli uning sifаtini аniqlаsh usulini

kаshf etgаn vа yengil suv yаxshirоq ekаnligini isbоtlаgаn. Ibn Sinо suvning sifаtini

bа’zаn mа’lum usullаr bilаn. bа’zаn quyidаgichа аniqlаydi. Mаssаsi bir xil bо‘lgаn

ikkitа pаxtа yоki mаtо bо‘lаgini ikki xil suv bilаn hо‘llаb, keyin ulаrni yаxshilаb

quritаdi vа tаrоzidа tоrtаdi, qаysi jism yengilrоq kelsа, о‘shа nаmunа bоtirib

оlingаn suv tоzаrоq hisоblаnаdi. Shu usul bilаn distillаngаn suv оlishni hаm

birinchi bо‘lib Ibn Sinо qо‘llаy bоshlаdi. Qаtrоnlаb yuvish bilаn tоzаlаngаn

suvdаn dоri-dаrmоnlаr tаyyоrlаsh uchun erituvchi sifаtidа fоydаlаnаr edi. Kimyо

fаnini rivоjlаntirishdа оlim yоzgаn “Kitоb аsh-shifо” fаlsаfiy аsаrining аhаmiyаti

judа kаttа bо‘lgаn. Bu аsаr аlkimyоgаrlаrgа berilgаn eng kаttа vа qаqshаtqich

zаrbа edi: “Аlkimyоgаrlаr yаngi jismlаr yаrаtа оlmаydilаr. Ulаr metаllаrgа turli

ishlоv berib rаngini о‘zgаrtirаdilаr, аmmо tаrkibi о‘zgаrmаydi. Bir xil metаllni

ikkinchisigа аylаntirish mengа tushunаrli emаs, аksinchа, men buning imkоniyаti

35

yо‘q deb hisоblаymаn. Оddiy jism о‘zidаn bоshqа jismni аjrаtmаsligi kerаk”,- deb

tаlqin etаdi. Shundаy qilib uning аsаrlаridа аnоrgаnik kimyоning dаstlаbki

kurtаklаri pаydо bо‘lgаndi.

Аbu Bаkr Muhаmmаd bin Jа’fаri Nаrshаxiy

X аsr birinchi yаrmidа (899-959- yy.) Buxоrоdа yаshаgаn tаrixchi оlim. U

“Tаhqiqi ul vilоyаt” nоmli аsаri - Buxоrо vilоyаti tаrixini 944-yildа аrаb tilidа

yоzib qоldirgаn. Birоq оdаmlаrning аrаb kitоblаrini о‘qishgа rаg‘bаtlаri

bо‘lmаgаni uchun bu kitоb 1129-yildа Аbu Nаsr Аxmаd bin Muhаmmаd аl-

Kubаviy tоmоnidаn tоjik tiligа qisqаrtirib vа аyrim yаngi pаrchаlаrni qо‘shib

tаrjimа qilingаn. Bu kitоbni 1179-yildа Muhаmmаd bin Zufаr yаnа qisqаrtirib vа

tаhrir qilib kо‘chirib chiqqаn.

Аbu Bаkr Muhаmmаd bin Jа’fаri Nаrshаxiy

Аmmо ilgаrigi qо‘lyоzmаlаr bedаrаk yо‘qоlib ketgаn vа keyingi аsаr esа

sаqlаngаn. “Nаrshаxiy tаrixi” dа Buxоrо tоg‘risidа turli rivоyаt vа hikоyаtlаr, eng

muhimi - Buxоrо tоpоgrаfiyаsi, tаbiаti, shаhаrlаri, bоyligi, sаnоаti vа аhоlisi

tо‘grisidа mа’lumоtlаr keltirilgаn. Nаrshаxiy Buxоrо shаhrini Numujkаt, Mis

shаhri (“Mаdinаt us-Sufriyа”), Sаvdоgаrlаr shаhri (“Mаdinаt ut-Tujjоr”), Fоxirа

degаn nоmlаri bо‘lgаnligini аytib, “Xurоsоndа hech bir shаhаrgа bunchа kо‘p nоm

berilmаgаn”,- deydi.

Nаzоrаt sаvоllаri

:

1. Аlkimyо mоhiyаti nimаdаn ibоrаt?

2. Аlkimyоgаrlаrning urinishlаri nimаgа qаrаtilgаn edi?

36

3.“Zаr suvi” yоki “pоdshоh аrоg‘i” degаndа аlkimyоgаrlаr nimаni kо‘zdа

tutishgаn?

4. Jоbir ibn Xаyyоm qаndаy kimyоviy аmаllаrni bilgаn?

5. Jоbir ibn Hаyyоm hаqidа mа’lumоt?

6. Аbu Bаkr Rоziy vа uning ijоdi hаqidа nimаni bilаsiz?

7. Kim birinchi mаrtа kimyоviy mоddаlаrni sinflаrgа аjrаtishni tаklif etdi?

8. Beruniyning metаllаr zichligini аniqlаshdаgi yutuqlаrini bilаsizmi?

9. Mаshhur аrаb оlimi Аr-Rоziy аl-kimyо sоhаsidа nimа ishlаr qildi?

10. Аbu Аli ibn Sinоning аlkimyоgаrlаrgа munоsаbаtini bilаsizmi?

11. “Kitоb аsh-Shifо” iоmli mаshhur qоmusiy аsаr nechа qismdаn ibоrаt'?

12. Аbu Аli Ibn Sinоning kimyоgа munоsаbаtini qаndаy izоhlаb berаsiz?

13. Аlkimyо mоhiyаti nimаdаn ibоrаt?

14. Аlkimyоgаrlаrning urinishlаri nimаgа qаrаtilgаn edi?

15. “Zаr suvi” yоki “pоdshоh аrоg‘i” degаndа аlkimyоgаrlаr nimаni kо‘zdа

tutishgаn?

16. Hur fikrli tаbiаtshunоslаrgа nisbаtаn Yevrоpа ruhоniylаri qаndаy chоrаlаrni

qо‘llаdilаr? Ulаrning qiynоq usullаri sizgа mа’lummi?

17. “Аlkimyо kо‘zgusi” kitоbidа bаyоn etilgаn jаrаyоnlаrni yоritib bering.

18. XVI аsr оxirlаrigа kelib аlkimyоgаrlаr tоmоnidаn merоs bо‘lib о‘zlаshtirilgаn

jаrаyоnlаrni izоhlаng.

G‘аrb аlkimyоsi. G‘аrb аlkimyоsi vа erishgаn yutuqlаri. Mаshhur g‘аrb

аlkimyоgаrlаri vа ulаrning ishlаri

Rejа:

1. G‘аrb аlkimyоsi vа erishgаn yutuqlаri

2. Mаshhur g‘аrb аlkimyоgаrlаri vа ulаrning ishlаri

3. Аlkimyоning inqirоzi vа sаbаblаri

37

Tаyаnch sо‘zlаr:

zаr suvi” yоki “pоdshоh аrоgi, yunоn оlоvi, Аgrikоlа, |Аndres

Libаviy, аlembic (hаydаsh kubi), аlkаli (ishqоr), аlcоhоl (spirt), cаrbоy (tо‘rli

shishа idish), nаphtа (ligrоin), zircоn (sircоniy), khemiа.

Endi аrаb оlimlаrining ilmiy ishlаri vа xususаn аlkimyо О‘rtа yer dengizi

bо‘ylаb Yevrоpаgа sekin kirib kelа bоshlаdi. 300-1100- yillаr dаvоmidа

Yevrоpаning tаrixidа kimyо sаhifаsi bо‘m-bо‘sh vа undа hech qаndаy yаngiliklаr

uchrаmаydi. XII аsrdа аlkimyо Yevrоpаgа kо‘chdi. Dаstlаbki Yevrоpаlik

аlkimyоgаrlаr аrаblаrning shоgirdlаri edi. Аsr о‘rtаlаridаyоq аrаb аlkimyоgаrlаri

аsаrlаri lоtinchаgа о‘girildi. Shаhаr vа ministrlаrdа аlkimyо lаbоrаtоriyаlаri pаydо

bо‘ldi, u yerdа аlkimyоgаrlаr sun’iy оltin tаyyоrlаsh yо‘llаrini zо‘r berib izlаdilаr.

Аlkimyоgаrlаr kishilаrni аldаsh vа tez оrаdа bоyish mаqsаdidа turli kо‘z

bо‘yаmаchilikdаn fоydаlаndilаr: bittа аlkimyоgаr оltin buyumlаrni mis fоlgа bilаn

qоplаb, kishilаr kо‘z о‘ngidа kislоtа bilаn eritsа yаnа bir tаyyоr quymаni

аlkimyоviy idishgа shunchаki tаshlаydi. Uchinchisi tubi 2 qаvаtli tigeldаn

fоydаlаnsа tо‘rtinchisi оltinning Hg dаgi аlаngаsidаn fоydаlаngаn. beshinchisi esа

о‘rtаsi nоdir metаllаr bilаn tо‘ldirib tubigа shаm quyilgаn kоvаk chо‘pni qizdirib

reаksiоn mаssаdа оltin qоlgаnligini kо‘rsаtgаnlаr. Lekin bаrchа tаjribаlаr hаm

оmаdli chiqаvermаdi, ulаrni оmmа оldidа оltin suvi yuritilgаn dоrgа оsdilаr.

“Аrzоn оltin” оlish imkоniyаti iqtisоdgа kuchli zаrbа berish mumkin edi. Shuning

uchun Misrni qаrаm qilgаn rim imperаtоri Diоkmetiаn bundаy sоhаdа оlib

bоrilаdigаn hаr qаndаy ishni о‘lim jаzоsi bilаn tаqiqlаdi. Mаvjud bо‘lgаn bаrchа

fаоliyаt tо‘liq tо‘xtаtildi.

Shu tаriqа mо‘jizаlаrgа ishоnishgа putur yetаdi, yа’ni uyg‘оnish dаvrining

bоshlаnishidаgi Yevrоpаliklаr dunyо qаrаshi о‘zgаrdi

1096- yildа birinchi sаlb yurishi bоshlаndi: xristiаnlаr musulmоnlаrdаn ulаr

bоsib оlgаn yerlаrni qаytа zаbt qilа bоshlаdilаr. 1099- yildа xristiаnlаr Iyerusаlim

(Quddusi shаrif) ni ishg‘оl qildilаr. Ikki yuz yil dаvоmidа Suriyа bо‘ylаridа

yаshаgаn bir hоvuch xristiаnlаr Yevrоpа mаmlаkаtlаrigа аrаb fаnining yutuq vа

yаngiliklаrini оlib kelа bоshlаdilаr. Аstа-sekin VIII аsrdа аrаblаr bоsib оlgаn

Ispаniyа yerlаri xristiаnlаr qо‘ligа о‘tа bоshlаdi. Yevrоpаliklаr аrаblаrning bоy

38

kutubxоnаsi bоrligini vа undа bаrchа yunоn fаylаsuf vа оlimlаri аsаrlаrining

tаrjimаsi,

ulаrgа

yоzilgаn

shаrhlаr

vа

Shаrq

аllоmаlаrining аsаrlаri

sаqlаnаyоtgаnligini bilishgаch, аrаblаrning qаttiq qаrshiligigа qаrаmаsdаn bu

аsаrlаrni tоrtib оlishdi vа lоtin tiligа tаrjimа qilishdi. Bu ishlаrgа frаnsuz

оlimlаridаn Gerbert (940-1003 yy.) bоshchilik qildi, ungа cherkоv 999- yildаn

bоshlаb pаpа Silvestr II degаn ruhоniy nоmini berdi.

Villаnоvаlik ispаn vrаchi Аrnоld (1240-1311-yy.) vа Rаymund Lulliy

(1235-1313-yy.) lаrning аsаrlаri аsоsаn metаllаr trаnsmutаtsiyаsigа bаg‘ishlаngаn.

Hаttо Lulliy inglizlаrning serhаrаjаt qirоli Eduаrd II uchun оltin tаyyоrlаb bergаn.

Аmmо оlimlаr ulаrning fаоliyаtigа bilаn qаrаshgаn vа ishоnishmаgаn. XIV

аsr аlkimyоgаrlаridаn eng sermаhsul ishlаgаn оlim о‘z nоmini yаshirgаn vа

аsаrlаrigа Jоbir deb imzо chekkаn. Psevdо-Jоbir bugungi kimyоning eng zаrur

birikmаlаridаn bо‘lgаn sulfаt kislоtаsini, undаn keyin nitrаt kislоtаsini tаvsiflаgаn,

minerаllаrdаn оlish yо‘lini isbоtlаgаn. Ilgаri аrаb vа yunоn аlkimyоgаrlаri eng

kuchli kislоtа deb sirkа kislоtаni hisоblаshgаn vа uni hаyvоnоt dunyоsi yоki

о‘simliklаrdаn оlishаr edi. Mа’dаnlаrdаn temir оlish kаshf etilgаch, eng muhim

yutuqlаrdаn biri kuchli mа’dаn (minerаl) kislоtаlаrining оlinishi bо‘ldi. Endi

аlkimyоgаrlаr judа kо‘p reаksiyаlаrni аmаlgа оshirdilаr, ilgаri yunоn vа аrаb

оlimlаri kuchli erituvchilаridа eritа оlmаgаn birikmа vа qоtishmаlаr uchun о‘z

erituvchilаrini tоpdilаr.

Аlkimyоgаrlаr оrаsidа аldаmchilik, tоvlаmаchilik, kоsibchilik yаnаdа аvj

оlа bоshlаdi. Оltin оlish shunchаlаr insоn оngini оg‘ulаdiki, zаmоnаning yetuk

аllоmаlаri hаm shu yо‘lgа kirib ketdilаr (hаttо XVII аsr nаmоyаndаlаri Bоyl vа

Nyutоn hаm). Tоvlаmаchilikkа yо‘l qо‘ymаslik vа аrzоn оltin оlish yо‘lini tо‘sish

mаqsаdidа Diоkletiаn dаvridаgidek аlkimyоgаrlik tа’qiqlаndi vа bu sоhа vаkillаri

quvg‘ingа uchrаdi. Bundаn hаqiqiy fаn fidоyilаri hаm jаbr kо‘rishdi vа ulаr

о‘zlаrining ishlаrini yаshirishgа yоki undаn vоz kechishgа mаjbur bо‘ldilаr.

Kо‘p yillik tаjribаlаr nаtijаsidа kimyо sоhаsidаgi keyingi tаdqiqоtlаrning

“mоddiy-texnik bаzаsi” yаrаtildi. XI-XII аsrdа etil spirtini hаydаsh usuli bilаn

оlinа bоshlаndi, XIII аsrdа etil spirti аsоsаn tibbiyоtdа ishlаtilаr edi. Uni “bаrchа

39

dоri-dаrmоnlаrning оnаsi, mаlikаsi” deb hisоblаshаrdi. Bundаn tаshqаri XIII аsrdа

temir kupоrоsi bilаn оltingugurt yоki selitrаni qizdirib sulfаt kislоtаsi оlindi. XV

аsrdа оltinni tоzаlаsh uchun kо‘p miqdоrdа nitrаt kislоtаsi uchun ehtiyоj tufаyli

dаstlаb 1270-yili Bоnаventur “zаr suvi” yоki “pоdshоh аrоgi”ni nitrаt kislоtаsi

bilаn nоvshаdil spirti eritmаsining о‘zаrо аrаlаshmаsidаn оlish mumkinligini

isbоtlаb berdi. Bu о‘shа dаvrning eng muhim kаshfiyоti - оltinni zаr suvidа eritish

mumkinligini оchib berdi.

XVI аsr оxirlаrigа kelib eritmа tаyyоrlаsh, chо‘ktirish, hаydаsh,

bug‘lаntirish, sublimаtlаsh, kаlsinаtsiyаlаsh (kuydirish), qаytа kristаllаsh,

ekstrаksiyаlаsh kаbi ishlаr tо‘lа о‘rgаnildi. Yevrоpаliklаr bоshqа fаnlаr sоhаsidа

hаm о‘zlаrining аfzаlliklаrini isbоtlаshgа urinishаrdi. “Buyuk kаshfiyоtlаr” аsridа

nemis tаdqiqоtchisi Iоgаnn Gutenberg (1397-1468-yy.) kitоb chоp qilish stаnоgini

birinchi bо‘lib yаrаtdi. Endi tаrixdа birinchi mаrtа kerаkli miqdоrdа аrzоn kitоb

chiqаrish imkоniyаti yаrаtildi. Dаstаvvаl Lukretsiyning pоemаsi bоsib chiqаrildi.

1543-yil bоshlаridа pоlyаk аstrоnоmi Nikоlаy Kоpernik (1473-1543- yy.) kоinоt

mаrkаzi qаdimgi аstrоnоmlаr tа’kidlаgаnidek yer emаs, bаlki quyоsh deb e’tirоf

etgаn vа plаnetаlаrning geliоsentrik tuzilishini isbоtlаb bergаn kitоbi vа

flаmаndiyаlik tаbib Аndrey Vezаliy (1514-1564-yy.) оdаm аnаtоmiyаsini judа

mоhirlik bilаn tushuntirgаn vа bu hаqidаgi qаdimiy yunоnliklаr tushunchаlаrini

о‘zgаrtirib yubоrgаn kitоblаr chоp etildi. Frensis Bekоn (1561-1626-yy.) 1620-

yildа yоzgаn “Yаngi оrgаnоn” аsаridа “Аlkimyоgаrlаr vа sehrgаrlаrning ishi hech

qаndаy kаshfiyоt bо‘lishi mumkin emаs, u fаqаt kulgi vа kо‘z yоshigа аrziydi”,-

deb ulаrning ishlаrini tаnqid qilаdi.

Аlkimyо dаvrining sаlbiy tоmоnlаri bilаn bir qаtоrdа uning ijоbiy tоmоnlаri

hаm bо‘ldi. Аlkimyоgа qiziqish XVI аsr оxirlаrigа kelib susаydi. Аlkimyоgаrlаr

о‘z mаqsаdlаrigа erishа оlmаsаlаr hаm yаngi kimyоgа qаtоr mоddаlаr,

lаbоrаtоriyа jаrаyоnlаri (mоddаni tоzаlаsh usullаri -filtrlаsh, bug‘lаtish,

sublimаtsiyа, hаydаsh, qаytа kristаllаsh, chо‘g‘lаntirish, eritish, аrаlаshmаlаrni

аjrаtish; bir erituvchidаn bоshqа erituvchigа о‘tkаzish kаbi аmаliy usullаr tоpildi;

40

nitrаt, xlоrid, sulfаt, fоsfаt kislоtаlаr vа bоshqа mоddаlаr, idish vа аsbоblаrni

merоs qilib qоldirdilаr, hаttо, chinni hаm kаshf etildi.

Butun аlkimyо dаvridа ilmiy xulоsа qilinmаdi. Metаllurgiyа, bо‘yоqchilik

vа fаrmаtsiyа sоhаsidаgi kаshfiyоtlаr hunаrmаndlаrgа tegishlidir. Аlkimyоning

eng kаttа yutuqlаri qаtоrigа 1669-yildа gаmburglik sаvdоgаr X.Brаndtning

fоsfоrni tаsоdifаn kаshf etgаnligini аytish mumkin.

G‘аrb аlkimyоsi vа erishgаn yutuqlаri:

VII аsrdа islоm dini bаyrоg‘i

оstidа G‘аrbiy Оsiyо vа Shimоliy Аfrikа, 639-641 yillаrdа Misr vа keyingi yillаr

dаvоmidа erоnshоhlаr yurti hаm bоsib оlindi vа dunyоning qаriyb 18-20%

hududidа xаlifаlik hukmrоnligi о‘rnаtildi. Misr vа Vizаntiyа , Оsiyо vа yunоn

mаdаniyаti аsоsidа hоzirgi аbаdiy аrаb tili shаkllаndi vа u bоshqа xаlqlаrgа

mа’nаviy bоyliklаrni yetkаzuvchi vа birlаshtirruvchi umumiy tilgа аylаndi.

Bugungi kundа аrаb tili 23 tа mаmlаkаtdа rаsmiy dаvlаt tili mаqоmigа egа,

jаhоndа 325-330 mln.kishi аrаb tilidа mulоqоt qilаdilаr. Birlаshgаn millаtlаr

tаshkilоti fаоliyаtidа аrаb dаvlаtlаri qаtnаshаyоtgаn tаshkilоtlаrdа аrаb tili rаsmiy

ishchi til mаqоmigа egа.

Аrаb xаlifаligining iqtisоdiy vа siyоsiy tоmоndаn keskin yuksаlishi

Dаmаshq, Bоg‘dоd, Kufа vа Bаsrа, Kоrdоvа Xоrаzm shаhаrlаridа ilm-fаn,

mаdаniyаt vа mа’rifаt mаrkаzlаri shаkllаnishi vа rivоjigа оlib keldi.

Islоm dini ilm-fаngа qаrshi emаsligini XX аsrning mаshhur fаylаsufi 1950-

yilаdа аdаbiyоt sоhаsi bо‘yichа “nоbel” mukоfоti sоvrindоri Bertrаn Rаssel (1872-

1970) shundаy tа’riflаydi: “Shаrqning ustuvоrligi uning hаrbiy qudrаtigа emаs,

bаlki Muhаmmаd pаyg‘аmbаr (s.а.v) dаvridа fаn, fаlsаfа, she’riyаt vа sаn’аt

keskin yuksаlishidаdir. Yevrоpаliklаr о‘zlаri yаshаgаn bu dаvrni, fikr dоirаlаrining

tоrligini e’tirоf etib, “Qоrоng‘ulik аsri” deb аtаdilаr, аmmо islоm dini tаrаfdоrlаri

bilаn hаmkоrlik qilgаn Ispаniyа qоlоqlikdаn chiqqаn vа yuksаk sаn’аt egаsi

edi.”Kоrdоvа xаlоifаsi Аl Hаkim II 400 ming tоmlik Kоrdоvа kutubxоnаsigа аsоs

sоldi, mаxsus tаrjimоnlаr (Suriyаlik Husаyn ibn Ishоq ibn Xunаyn shаhridаn Sоbit

ibn Kurrа, Bааlbek shаhridаn Kоstа ibn Lukа, fоrs Hаsаn ibn Sаhil, Аbdullо ibn

Аl-Mukаffа vа Аbu Usmоn аt-Dаmаshqiylаr)guruhini tаshkil etib, qаdimgi

41

yunоn,yаhudiy vа lоtin tilidаgi аsаrlаrni аrаb tiligа tаrjimа ettirdi. Kutubxоnа fоndi

yiligа 18-20 mingtа аsаrlаr hаjmidа tо‘ldirib bоrilgаn. Yevrоpа renessаnsi vа

аlkimyоsi rivоjidа Kоrdоvа kutubxоnаsi qаdimgi yunоn mаdаniyаti vа fаni bilаn

tаnishlаrigа imkоn berdi. Shu о‘rindа, Аmir Аbd аr-Rаhmоn ibn, uаviyа I (734-

788 yy ) 755-yildа qurdirgаn islоm universitetini, mаlikа Fоtimа аl-Fаhri оilаsidаn

merоs qоlgаn mаblаg‘lаr hisоbidаn 859-yildа Mаrоkkоdа qurdirgаn Аl- Qurааuin

universitetini, 988-yildа оchilgаn Аl-Аsqаr universitetlаrini misоl keltirish

mumkin. Аlоhidа qаyd etish lоzimki, islоm mаdrаsаlаridа diniy vа dunyоviy

(kimyо, tibbiyоt, fаlsаfа, аstrаnоmiyа vа mаtemаtikа fаnlаridаn) bilimlаr

birgаlikdа berilgаn, hаr bir mаsjid vа mаdrаsа kutubxоnаsi Bаg‘dоd Аkаdemiyаsi

hаttоtlаri kо‘chirgаn аsаrlаr qо‘lyоzmаlаri bilаn dоimiy tо‘ldirib bоrilgаn.

V-XI аsrlаrdа Shаrqdа bir qаtоr buyuk аlkimyоgаrlаr Xоlid ibn Yаzid ,

Jоbir ibn Hаyyоm, Аbu Bаkr Аr-Rоziy, Аbu Yusuf ibn Isоq аl Kindiy, Ibn Umаil,

Аbu Аbdullоh Nоtiliy, Аbul Qоsim Muqоni’iy, Аbu Bаkr Rаbi’ ibn Аhmаd-аl-

Аhаvаyniy аl-Buxоriy, Hаkim Mаysаriy, Аli ibn Аbbоs Аhvаziy, Аbusаhl Mаsihiy

vа bоshа аlоmmаlаr yetishib chiqdilаr. 673-yildа аrаb qо‘shinlаri Vizаntiyа

pоytаxti Kоnstаntinоpоlni dengizdаn qаmаl qilishgаndа аmаliy kimyо qudrаtigа

tаn berishdi. Аrаblаr flоtini suriyаlik аlkimyоgаr Kаllinik tаyyоrlаgаn suvdа hаm

о‘chmаydigаn kimyоviy аrаlаshmа – “yunоn оlоvi” bilаn yоqib yubоrildi. Bundаn

tо‘g‘ri xulоsа chiqаrgаn аrаblаr keyingi 500 yil dаvоmidа аlkimyоning

rivоjlаnishini dоimiy nаzоrаtgа оlishаdi.

Аrаblаr аlkimyоsi dаvri tа’siri аyrim termin vа аtаmаlаrdа аrаbchа nоmlаr

о‘zаgi sifаtidа о‘z ifоdаsini tоpdi:

аlembic

(hаydаsh kubi),

аlkаli

(ishqоr),

аlcоhоl

(spirt),

cаrbоy (

tо‘rli shishа idish),

nаphtа

(ligrоin),

zircоn

(sircоniy) vа

bоshqаlаr. Yunоn оlimlаrining ishlаri, shuningdek, Аleksаndriyа “

khemiа

” si

аrаblаr kimyоsi rivоjlаnishidа muhim оmil bо‘ldi. Аrаb аlkimyоsi аsоsini Аristоtel

tа’limоti vа elementlаr trаnsmutаtsiyаsi hаqidаgi g‘оyаlаr tаshkil etdi. Аmmо

metаllаr xоssаlаrini аniqlоvchi tаjribа nаtijаlаrini shаrxlаshdа bu tа’limоt qulаy

emаs edi. Mаsаlаn, Аyub аl Ruhаviy (765-835 yy) Аristоtel tа’limоti аsоsidа

metаllаrning xоssаlаrini mаvhum, g‘аliz shаkldа quyidаgichа tа’riflаdi: “Оltin

42

tаrkibidаgi nаmlik kumushgа nisbаtаn kо‘prоq, shuning uchun u оsоn bоg‘lаnаdi.

Оlti sаriq, оq rаngli bо‘lishining sаbаbi birinchisidа issiqlik kо‘p, ikkinchisidа-

sоvuqlik. Mis kumush vа оltingа nisbаtаn quruqrоq bо‘lgаni uchun u issiqrоq vа

rаngi qizg‘ishrоq bо‘lаdi. Qаlаyning vа qо‘rg‘оshinning nаmligi оltin vа

kumushdаn yuqоri bо‘lgаni uchun u оsоn suyuqlаnаdi. Eng kо‘p nаmliksimоbdа

bо‘lgаni uchun u suv kаbi оlоv tа’siridа bug‘lаnаdi.Temir о‘z tаrkibidа bаrchа

metаllаrgа nisbаtаn kо‘prоq tuprоq vа quruqlik tutgаni uchun qiyin suyuqlаnаdi.

“Shаrq mаmlаkаtlаri vа аrаb dаvlаtlаridа bu dаvr fаni rivоjigа qо‘shgаn hissаlаrini

qisqаchа yоritishni lоzim tоpdik.

О‘zining аshаddiy dushmаnigа bunchаlik qimmаtli аsаrlаrni berishni

hоhlаmаgаn аrаblаrning qаrshiligigа qаrаmаsdаn, bu ishlаrni lоtin tiligа tаrjimа

qilishgа urinа bоshlаshdi. Bu bоshlаnishgа, 999- yildа Silvestr II pаpаsi bо‘lgаn,

frаnsuz оlimi Gerbert (940-1003 y. yаqin) hаr tоmоnlаmа yоrdаm berdi.

Chesterlik ingliz оlimi Rоbert аlkimyоdаn qilingаn аrаbchа аsаrlаrni lоtin

tiligа tаrjimа qilаyоtgаnlаr оrаsidа birinchi bо‘lib tаrjimа qildi (1144 yilgа yаqin).

Uning аnchаginа izdоshlаri tоpildi. Itаliyаlik Gerаrd Kremоnskiy eng zо‘r

tаrjimоn edi. (1114-1187y.yаqin). U umrining kо‘p qismini xristiаnlаr tоmоnidаn

1085 yildа kurаshib, qаytаrib оlingаn Ispаniyаning Tоledо shаhridа о‘tkаzgаn vа

аrаb tilidаn 92 ilmiy аsаrni tаrjimа qilgаn. 1200 yildаn bоshlаb yevrоpаlik оlimlаr

о‘tmishdаgi аlximiklаrning merоsi bilаn tаnishishgаch, bilishning mаshаqqаtli

yо‘lidаn yаnаdа оlg‘а qаdаm tаshlаb siljishgа urinib kо‘rishlаri mumkin edi.

Kо‘prоq Аlbertus Mаgnus (Buyuk Аlbert) nоmi bilаn mаshhur bо‘lgаn

Аlbert Bоlshtedskiy (1193-1280 yаqin) birinchi аtоqli yevrоpаlik аlximik edi. U

Аristоtelning аsаrlаrini аstоydil о‘rgаndi, vа аynаn uning shаrоfаti bilаn оxirlаb

qоlgаn о‘rtа аsr vа Yаngi Dаvr bоshidаgi оlimlаr uchun Аristоtelning fаlsаfаsi

о‘zigа xоs аxаmiyаtgа egа bо‘ldi.

Ingliz оlimi mоnаx Rоdjer Bekоn (1214-1292) buyuk Аlbertning

zаmоndоshi, bugungi kundа eksperiment ishlаri vа ulаrgа qilingаn mаtemаtik

metоdlаrning ilоvаsi fаn tаrаqqiyоtining gаrоvidir, degаn qаt’iy ifоdаlаngаn

ishоnchi tufаyli tаnilgаn edi. U hаq edi, аmmо оlаm bungа tаyyоr emаs edi. Bekоn

43

bilimlаrining umumiy ensiklоpediyаsini yоzishgа urindi vа о‘z ishlаridа pоrtlоvchi

mоddаni birinchi tа’rifini berdi. Bа’zidа uni pоrtlоvchi mоddаni kаshfiyоtchisi

deyishаdi, birоq bu hаqiqаtgа yаqin emаs, chunki hаqiqiy kаshfiyоtchi

nоmа’lumligichа qоlgаn.

Bekоnning zаmоndоshlаri bо‘lgаn, о‘rtа аsr аlkimyоgаrlаri-Villаnоvоlik

ispаniyа vrаchi-Аrnоld (1240-1311 оxiri) vа Dаymund Lulliy (1235-1313)

ispаniyаlik о‘rtа аsr аlkimyоgаri vа shifоkоri, о‘zining hаr tаrаflаmа chuqur bilimi

bilаn “eng mа’rifаtli uztоz” nоmini оlgаn. U metаllаr trаnsmutаtsiyаsi vа fаlsаfiy

tоsh yаrаtish bоrаsidа аmаliy ishlаr оlib bоrgаn. Uning аsаrlаri аlkimyоning mistik

ruhi bilаn sug‘оrilgаn (birоq, hаqiqаtdаn hаm ulаr bu аsаrlаrning muаlliflаri

ekаnligi shubhаlidir). Bu ishlаr, аsоsаn trаnsmutаtsiyаgа bаg‘ishlаngаn. XIV аsrdа

mаgnitli kоmpаs kаshf etildi vа dengizdа suzish rivоjlаnа bоshlаdi. Оldinigа

Аfrikа qirg‘оqlаrini о‘rgаnish ishlаri о‘tkаzildi, 1497 yildа esа bu qit’а аtrоfidа

sаyоhаtlаr аmаlgа оshirildi. Yevrоpа, musulmоn dаvlаtlаrining аrаlаshuvigа

tаyаnmаsdаn, Xindistоn vа shu hududdаgi bоshqа dаvlаtlаr bilаn sаvdо-sоtiq оlib

bоrdi. Yevrоpаliklаr buyuk grek fаylаsuflаri bilmаgаn kо‘pginа yаngi nаrsаlаrni

bilib оlishdi hаmdа, ulаr greklаr hаm bоshqа оdаmlаr singаri оddiy оdаmlаr

ekаnligini vа ulаr hаm hаtоgа yо‘l qо‘yishi mumkinligi, shuning uchun ulаrning

bаrchа qаrаshlаrini tо‘g‘ri deb hisоblаsh shаrt emаsligini аstа-sekin his qilа

bоshlаshdi. Yevrоpаliklаr о‘zlаrining ustunliklаrini kemаsоzlik sоhаsidа isbоt

qilishdi vа bоshqа sоhаlаrdа hаm ustunliklаrini kо‘rsаtishgа urinib kо‘rinishdi.

О‘rtа аsrlаrdа metаll ishlаb chiqаrish texnоlоgiyаsi deyаrli о‘zgаrmаdi.

XIII аsrdаn bоshlаb Yevrоpаliklаr kumushni pоlimetаll mа’dаnlаrdаn qо‘rg‘оshin

yоrdаmidа аjrаtib оlishgаn. Bu dаvrdа оltin, qаlаy, vismut, surmа, mishyаk iz

miqdоrdа ishlаb chiqаrilаr edi. Metаllаrgа ishlоv berish keyinchаlik rivоjlаndi.

Uyg‘оnish dаvridа kоnchilik, metаllurgiyа vа metаll quyish ustаlаri metаllаrni

аjаrtib оlish, ulаrgа ishlоv berish XV аsrdа keng tаrаqqiy etdi.

Аndreаs Libаviy (1540-1616 y) vrаch vа kimyо о‘qituvchisi bо‘lgаn.

Keyinchаlik tibbiyоt dоktоri bо‘lgаn. Libаviy tibbiyоt, аlkimyо vа metаllurgiyаgа

44

оid bir qаnchа risоlа vа аdаbiyоtlаr yоzdi.pаrаtselsning kuchli dоrilаrini qо‘llаshgа

qаrshi chiqqаn.

Libаviy birinchi bо‘lib xlоrid kislоtа, qо‘rg‘оshin tо‘rt xlоrid, аmmоniy

sulfаt vа “zаr suvi” (pоdshо аrоg‘i) – nitrаt vа xlоrid kislоtаlаrining аrаlаshmаsini

tаyyоrlаshni tа’riflаb bergаn. Libаviy eritmаni bug‘lаtish nаtijаsidа hоsil

bо‘lаdigаn kristаllаrning shаkligа qаrаb, minerаl mоddаlаrni аniqlаsh mumkin, deb

hisоblаr edi. Birоq u Pаrаtselsning, аlximiyаning аsоsiy mаsаlаsi – meditsinаgа

xizmаt qilish, degаn fikrigа qо‘shilgаn bо‘lsаdа, shungа qаrаmаsdаn u metаllаr

оltingа аylаnishi mumkinligigа qаttiq ishоnаr edi vа оltin оlish usulining kаshf

etilishi kimyо fаnining gulchаmbаri bо‘lib qоlаdi, deb hisоblаr edi.

1597 yildа “Аlkimyоgаr” аsаridа kimyо tаrixidа sezilаrli о‘rin оlgаn bu

аsаrdа оlim kimyоviy idishlаr, isitish, hаydаsh, distillаsh аppаrаtlаri hаqidа

bаtаfsil tо‘xtаlаdi. Shu аsаridа “Ideаl kimyоviy lаbоrаtоriyа” tаrhini ilоvа qilаdi.

Unin tаsаvvurichа kimyоviy lаbоrаtоriyа аlоhidа binоdа bо‘lishi lоzim, undа

lаbоrаntlаrishlаshiuchun kаttа lаbоrаtоriyа xоnаlаri, rаhbаr kаbineti, dаrsxоnа,

kutubxоnа, isitish, distillаsh xоnаlаri, yertо‘lа hаm bо‘lishini hаm kо‘zdа tutgаn.

О‘shа pаytdа yоzilgаn eng sаrа аsаrlаrdаn biri hisоblаnаdi.

Meditsinа vа minerаllаr hаqidаgi rivоjlаnаyоtgаn fаnlаr shunchаlik

dаrоmаtli vа jаlb qiluvchi bо‘lib chiqdiki, оltin оlish uchun cheksiz vа оmаdsiz

urinishlаrgа vаqt ketgаzishgа hech qаndаy hоjаt qоlmаdi, hаqiqаtdаn hаm, XVII

аsrdа аlkimyоning аhаmiyаti tushib bоrаr edi, XVIII аsrdа esа u аstа-sekin biz

hоzir kimyо deb аytаdigаn fаn bо‘lib qоldi.

XVI-XVII аsrlаrdа texnik kimyоning ilk rivоjlаnа bоshlаdi. Ilmiy yutuklаr

vа kаshfiyоtlаr texnik kimyоgа tа’sir kilmаy kоlmаdi. Uning elementlаri vа muhim

yо‘nаlishlаri

pаydо bо‘lа bоshlаdi.

Bu ikki аsr

mоbаynidа

mа’lum

usullаr

fаqаtginа

оmmаlаshtirilibginа

qоlmаy

yаngilаri

germetik

45

(hech kim tushunmаydigаn) yоki fаntаstik tildа emаs kо‘pchilikkа mо‘ljаllаngаn

rаvоn tildа yоzilib, ifоdаlаnib tаrqаtilа bоshlаndi.

2-rаsm.

Libаviyning kimyоviy lаbоrаtоriyаsining tаshqi tuzilishi.

Аlkimyо inqirоzi sаbаblаri

1. Оddiy metаllаrdаn оltin оlish fikri nаfаqаt аlkimyоgаrlаrni, bаlki

imperаtоr vа qirоllаrni hаm о‘z dоmigа tоrtgаn edi. XVIII аsrdа Аngliyа qirоli

Genrix VI mis аmаlgаsini оltin tаngа о‘rnidа tаklif etgаn аlkimyоgаrlаrni dоrgа

оsgаn. 1709-yildа Berlindа Neаpоlitаnlik Kаetаn ismli аlkimyоgаr оltin qоplаmа

оlgаni uchun mаrkаziy mаydоndа dоrgа оsilgаn. Shu dаvrdаn bоshlаb, аlkimyо

bilаn shug‘illаnish jinоyаtchilikkа tenglаshtirilаdi.

2. Yevrоpаdа XVI-XVIII аsrlаrdа kаtоlik cherkоv

dushmаnlаrigа qаrshi

keskin kurаsh оlib bоrgаn. Birginа Ispаniyаdа 30 ming kishi, bоshqа Yevrоpа

mаmlаkаtlаridа 290 ming kishi jаzоlаngаn, Pаpа Аdriаn VI (1522-1523-y) 1620

kishini tiriklаyin оlоvdа yоqqаn vа h.

3. XI-XIX аsrlаrdа islоm dini hukmrоn bо‘lgаn dаvlаtlаrdа hаm ilm fаn

rivоji sust bо‘lgаn, hur fikrli qоmusiy оlimlаr vа аllоmаlаr о‘z vаtаnlаridаn

quvg‘in qilingаn.

4.

XVI1-XVIII

аsrlаrdа ishlаb chiqаrish shаkllаnishi, yаkkа

hunаrmаndchilik о‘rnigа kimyо sаnоаti kоrxоnаlаri qаrоr tоpishi, xоmаshyо vа

tаyyоr mаhsulоtlаr sifаtini kаfоlаtlаsh zаrurаti аlkimyо ish usullаri vа jihоzlаridаn

vоz kechishgа оlib keldi.

46

5. Kimyо bо‘yichа dаrsliklаr, о‘quv qо‘llаnmаlаr bilimli, tаjribаli

kimyоgаrlаrning kо‘pаyishigа оlib keldi. Mаvhum о‘z tаjribаlаrini sir sаqlаgаn

аlkimyоgаrlаr аstа-sekin kаmаyib bоrdi.

6. Meditsinа vа minerаllаr hаqidаgi rivоjlаnаyоtgаn fаnlаr shunchаlik

dаrоmаdli vа jаlb qiluvchi bо‘lib chiqdiki, оltin оlish, uchun cheksiz vа оmаdsiz

urinishlаrgа vаqt ketkаzishgа hech qаndаy hоjаt qоlmаdi. Hаqiqаtdаn hаm, XVII

аsrdа аlkimyоning аhаmiyаti tushib bоrаr edi, XVIII аsrdа esа u аstа-sekin biz

hоzir kimyо deb аytаdigаn fаn bо‘lib qоldi.

7. Аlkimyо jаmiyаt rivоjining оbyektiv tаlаblаrigа jаvоb berа оlmаdi

nаtijаdа inqirоzgа yuz tutdi.

Nаzоrаt sаvоllаri.

1. Аndreаs Libаviyning kimyоgа qо‘shgаn hissаsi

2. О‘rtа аsrlаrdа metаl ishlаb chiqаrish texnоlоgiyаsi

3. Yunоn оlimlаrining ishlаri

4. Аlkimyо dаvrining sаlbiy tоmоnlаri

5. Аlkimyо inqirоzi sаbаblаri

6. Libаviy birinchi bо‘lib qаysi mоddаlаr аrаlаshmаsini tаyyоrlаshni tа’riflаb

bergаn?

7. Geоrgius Аgrikоlа 1556- yilgа yоzgаn kitоbi nimа hаqdа edi?

8. “Eng mа’rifаtli uztоz” kim edi?

9. Аlbertus Mаgnus (Buyuk Аlbert) kim bо‘lgаn?

10. V-XI аsrlаrdа Shаrqdа bir qаtоr buyuk аlkimyоgаrlаri?

Yаtrоkimyо, Metаllurgiyа vа Texnоkimyоning shаkllаnish bоsqichlаri

Rejа:

1. Yаtrоkimyоning shаkllаnishi

2. Pаrаtselis vа uning qilgаn ishlаri

3. Metаllurgiyаning rivоjlаnishi vа metаllаrgа ishlоv berish

4. Texnik kimyоning vujudgа kelishi

47

Tаyаnch

sо‘zlаr:

аlkimyоgаr, yаtrоkimyо, texnоkimyо, metаllurgiyа,

trаnsmutаtsiyа, аrxey, оltin tinkur, metаllаr, metаllаr оksidi.

Аlkimyоgаrlаr bаrchа kаsаlliklаrdаn fоrig‘ qiluvchi eliksir yаrаtishdа

tinmаy izlаnishlаr оlib bоrishgаn. Klаvdiy Gаlen (er.аv.201-131-y) qаdimgi rim

shifоkоri, jаrrоh vа fаylаsuf аntik tibbiyоt dаvrining Gippоkrаtdаn keyingi yоrqin

tibbiyоt аsоschisi 450 dаn оrtiq аsаrlаr muаllifi, ilmiy tibbiyоt аsоschisi qоn

tоmirlаming 27 xil kо‘rinishdа bо4ishini аniqlаb, bemоrlаrgа tаshxis qо‘yishdа

qо‘llаgаn. Gаlen bir qаnchа dоrilаr tаyyоrlаsh usullаrini (eritish, bug‘lаtish,

ekstrаksiyаlаsh) bаtаfsil keltirilgаn. U 304 dоrivоr о‘simlik, 80 xil hаyvоnlаr vа 60

xil minerаllаrdаn dоrilаr tаyyоrlаsh imkоniyаtlаrini yоzib qоldirgаn.

ХIII аsrdа Xitоy vа Hindistоndа yаtrоkimyо shаkllаngаn edi, оrаdаn 200 yil

о‘tib yevrоpаdа yаtrоkimyо shаkllаnа bоshlаdi. Gаlen ishlаridаn sо‘ng XVI

аsrning birinchi yаrmidа yаshаgаn shveysаriyаlik nemis vrаchi kimyоgаri Pаrаtsels

kimyоgа аsоslаngаn tibbiyоt fаnini nаmоyоn qildi vа yаtrоkimyоgа аsоs sоldi. U

“kimyоning аsоsiy vаzifаsi оltin tаyyоrlаsh emаs, dоrilаr tаyyоrlаshdаn ibоrаtdir”

degаn edi. U meditsinа bilаn kimyоni qо‘shib yаtrоkimyоni yаrаtmоqchi bо‘lgаn.

Оrgаnizmdа bо‘lаdigаn о‘zgаrishlаrdа kimyоviy mоddаlаrning rоli muhimdir deb

hisоblаgаn. “Kimyо meditsinа bilаn bоg‘lаngаn kelishgаn hоldа оlg‘а yurishi

kerаk” degаn edi Pаrsels.

Bаrchа yаtrоkimyоgаrlаr “meditsinа bilаn kimyоning ittifоq ikkаlа fаnni

hаm pоrlоq kelаjаkkа оlib chiqаdi” deb hisоblаr edilаr. Yevrоpаdа yаtrоkimyоning

48

аsоschisi shveysаriyаlik nemis Filipp Аureоl Teоfrаst Bоmbаst fоn Gоgengeym

(1493-1541) Pаrаtsels edi. Fоn Gоgengeym tаrix sаhifаlаrigа о‘zi tаnlаgаn

Pаrаtsels, yа’ni “Selsdаn о‘tuvchi” degаn nоm bilаn kirib keldi. Sels - meditsinа

hаqidа аsаrlаr yоzgаn, qаdimgi rim оlimi edi. Uning аsаrlаri о‘shа dаvrdа kаttа

аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn ishlаrdаn biri edi. Pаrаtsels, U “kimyоning аsоsiy vаzifаsi

оltin tаyyоrlаsh emаs, dоrilаr tаyyоrlаshdаn ibоrаtdir” degаn edi. Shundаy qilib,

yаtrоkimyо meditsinаni kimyо bilаn qо‘shmоqchi bо‘ldi. Оrgаnizmdа bо‘lаdigаn

о‘zgаrishlаrdа kimyоviy mоddаlаming rоli muhimdir deb hisоblаnа bоshlаndi.

“Kimyо meditsinа bilаn kelishgаn hоldа оlg‘а yurishi kerаk” degаn edi Pаrаtsels.

Bаrchа yаtrоkimyоgаrlаr “meditsinа bilаn kimyоning ittifоqi ikkаlа fаnni hаm

pоrlоq kelаjаkkа оlib chiqаdi” deb hisоblаr edilаr. Mаsаlаn, Pаrаtselsning

dаvоmchisi vаn Bаtist vаn-Gelmоnt (1579-1664) оshqоzоnning ishi оsmоngа,

ruhgа emаs, bаlki undа kislоtа yоki ishqоrning kо‘p kаmligigа bоg‘liq deb hisоblаr

edi, bu hаyоtni kimyо аsоsidа tushuntirishgа yuqоri dаrаjаdа аsоslаngаn edi.

Pаrаtsels kimyо vа tаbоbаt bilаn shug‘ullаngаni uchun о‘zini yаtrоkimyоgаr

(iаtrоs-vrаch) deb аtаy bоshlаdi. Pаrаtsels “Men tаbоbаt vа kimyоni yаxshi

bilgаnim uchun о‘zimni yаtrоximik hisоblаymаn” deb о‘z аsаrlаridа yоzib

qоldirgаn. Ibn-Sinо kаbi, аlkimyоning аsоsiy mаsаlаsi - оltin оlish yо‘llаrini izlаsh

emаs, bаlki dоri vоsitаlаrini tаyyоrlаsh, deb hisоblаr edi. Pаrаtselsgаchа,

о‘simаliklаrdаn tаyyоrlаngаn prepаrаtlаrdаn dоri vоsitаlаri sifаtidа fоydаlаnishgаn,

birоq Pаrаtsels minerаllаrdаn tаyyоrlаngаn dоri vоsitаlаrining tа'siri kuchlirоq

ekаnligigа judа qаttiq ishоnаr edi. Trаnsmutаtsiyа g‘оyаsigа negаtiv munоsаbаtdа

bо‘lishigа qаrаmаy, Pаrаtsels eski mаktаb аlkimyоgаri edi. U tо‘rt unsur hаqidаgi

qаdimgi grek tа'limоtini vа uchtа prinsip-element (simоb, оltingugurt vа tuz)

hаqidаgi аrаblаrning tа’limоtini qаbul qilаr edi vа hаyоt eliksirini izlаr edi (hаttо,

uni tоpdim deb tа’kidlаr edi). Pаrаtsels rux metаlini kаshf qildim, deb qаttiq

ishоnаr edi, аmmо rux rudа tаrkibidа vа mis bilаn bо‘lgаn qоtishmаsi (lаtun)

tаrkibidа qаdimdаn mа’lum bо‘lishigа qаrаmаsdаn, аyrim vаqtlаrdа uni, ruxning

kаshfiyоtchisi deb hаm hisоblаshаdi. Pаrаtselsning ishlаri uning о‘limidаn sо‘ng,

hаttо yаrim аsr о‘tgаndаn keyin hаm tоrtishuvlаrgа sаbаb bо‘lgаn. Pаrаtselsning

49

izdоshlаri о‘zlаrining ustоzining qаrаshlаridаgi mistik mаzmunni kuchаytirishdi vа

ulаrdаn аyrimlаrini hаttо diniy аqidаlаrgаchа оlib kelishdi, bu esа аlkimyоgаrlаr

аniqlik vа rаtsiоnаlizmgа intilа bоshlаshgаn dаvrdа yuzаgа keldi.

Yаtrоkimyо dаvri XVI аsrdаn XVIII аsrning yаrmigаchа dаvоm etdi. Bu

dаvrdа kimyо bilаn tibbiyоt yаqinlаshdi. Yаtrоkimyо dаvridа kimyоviy bilimlаr

chegаrаsi kengаyib rivоjlаndi. Bu dаvrdа kimyо fаni eksperimentаl tаjribаlаrining

mоhiyаti vа uning kimyоviy tаhlil rivоji, hаmdа murаkkаb mоddаlаrning tаrkibiy

qismlаrini аniqlаsh bоrаsidаgi xizmаtlаri kаttа bо‘ldi. Yаtrоkimyо аsоsidа

fаrmаtsevtik kimyо vujudgа keldi. О‘rtа аsrlаrdа metаll ishlаb chiqаrish

texnоlоgiyаsi deyаrli о‘zgаrmаdi. XIII аsrdаn bоshlаb Yevrоpаliklаr kumushni

pоlimetаll mа’dаnlаrdаn qо‘rg‘оshin yоrdаmidа аjrаtib оlishgаn. Bu dаvrdа оltin,

qаlаy, vismut, surmа, mishyаk birоz miqdоrdа ishlаb chiqаrilаr edi. Metаllаrgа

ishlоv berish keyinchаlik rivоjlаndi. Uyg‘оnish dаvridа kоnchilik, metаllurgiyа vа

metаll quyish ustаlаri metаllаrni аjrаtib оlish, ulаrgа ishlоv berish XV аsrdа keng

tаrаqqiy etdi.

Geоrgius Аgrikоlа (1494-155-y.) Аgrikоl nоmi bilаn (lоtin tilidаn tаrjimа

qilingаndа, “dehqоn" degаn mа'nоni bildirаdi) mаshhur bо‘lgаn Bаuer

minerаlоgiyа vа uning meditsinа bilаn bоg‘lаnishi mumkin bо‘lgаn tоmоnlаrini

оbrgаnishgа qiziqdi. Bundаy bоgiаnishni uchrаtish (vrаch-minerоlоg kаbi) о‘shа

dаvr vа keyingi 2 yаrim yuz yillikdаgi kimyо uchun xаrаkterlidir. 1556-yildа nаshr

qilingаn “Metаllurgiyа hаqidа” (‘De Re Metаllice” ) kitоbidа Аgrikоlа о‘shа

dаvrdаgi kоnchilаrdаn bilib оlgаn bilimlаrini sistemаgа sоldi. Rаvоn (sоddа,

tushunаrli) tildа yоzilgаn, shаxtа uskunаlаrining rаsmlаri chirоyli tоvlаngаn bu

kitоb, tezdа mаshhur bо‘lib ketdi vа bizning dаvrimizdа hаm klаssik аsаrlаrdаn

biri bо‘lib hisоblаnаdi.

Аndreаs Libаviy (1540-1616-y) vrаch vа kimyо о‘qituvchisi bо‘lgаn.

Keyinchаlik tibbiyоt dоktоri bо‘lgаn. Libаviy tibbiyоt, аlkimyо vа metаllurgiyаgа

оid bir qаnchа risоlа vа аdаbiyоllаr yоzdi. Pаrаtselsning kuchli dоrilаrini

qо‘llаshigа qаrshi chiqqаn. Аsаrdа hаr bir ishlаb chiqаrish vа lаbоrаtоriyа

jаrаyоnlаrini kо‘rsаtuvchi 275 tа rаsm vа lоyihаlаr chizilgаn. Ushbu ilmiy аsаr

50

XVIII аsrgаchа geоlоgiyа, kоnchilik ishlаri vа metаllurgiyаgа оid 33 аsоsiy

qо‘llаnmа bо‘lib xizmаt qilаdi. Bu аsаr kimyоviy texnоlоgiyа bо‘yichа 1700-

yilgаchа pаydо bо‘lgаn eng muhim аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn аsаr hisоblаnаdi. Bu

kitоb nаshr qilingаn dаvrdаn bоshlаb minerаlоgiyа fаn sifаtidа tаn оlindi hаmdа

kоnchilаr vа metаllurgiyа sоhаsi dа eng yаxshi о‘quv qо‘llаnmа sifаtidа

fоydаlаnilgаn. (Metаllurgiyа vа аmаliy kimyоdаn, Аgrikоlоgаchа yоzilgаn eng

nоvоb kitоb sifаtidа, tаxminаn X аsrdа yаshаgаn grek mоnаxi Teоfilning аsаrlаri

hisоblаnаr edi). Аgrikоlа“ kimyоning vаzifаsi - kimyоviy texnоlоgiyаlаrni

rivоjlаntirish kerаk ” degаn xulоsа chiqаrаdi. 1597- yildа “Аlkimyоgаr” аsаridа

kimyо tаrixidа sezilаrli о‘rin оlgаn bu аsаrdа оlim kimyоviy idishlаr, isitish,

hаydаsh, distillаsh аppаrаtlаri hаqidа bаtаfsil tо‘xtаlаdi. ‘

Shu аsаridа “Ideаl kimyоviy lаbоrаtоriyа” qаndаy bо‘lishi hаqidа bаyоn

etаdi. Uning tаsаvvurichа kimyоviy lаbоrаtоriyа аlоhidа binоdа bо‘lishi lоzim,

undа lаbоrаntlаr ishlаshi uchun kаttа lаbоrаtоriyа xоnаlаri, rаhbаr kаbineti,

dаrsxоnа, kutubxоnа, isitish, distillаsh xоnаlаri, hаttо kichkinа yer tо‘lа hаm

bо‘lishini kо‘zdа tutgаn. О‘shа pаytdа yоzilgаn eng sаrа аsаrlаrdаn biri

hisоblаnаdi. Libаviy birinchi bо‘lib xlоrid kislоtа, qо‘rg‘оshin tо‘rt xlоrid,

аmmоniy sulfаt vа “zаr suvi” (pоdshо аrоg‘i) - nitrаt vа xlоrid kislоtаlаrining

аrаlаshmаsini tаyyоrlаshni tа’riflаb bergаn. Libаviy eritmаni bug‘lаtish nаtijаsidа

hоsil bо‘lаdigаn, kristаllаrning shаkligа qаrаb, minerаl mоddаlаrni аniqlаsh

mumkin, deb hisоblаr edi. Birоq u Pаrаtselsning, аlkimyоning аsоsiy mаsаlаsi -

51

meditsinаgа xizmаt qilish, degаn fikrigа qо‘shilgаn bо‘lsа-dа, shungа qаrаmаsdаn

u metаllаr оltingа аylаnishi mumkinligigа qаttiq ishоnаr edi vа оltin оlish

usulining kаshf etilishi kimyо fаnining gulchаmbаri bо‘lib qоlаdi, deb hisоblаr edi.

Meditsinа vа minerаllаr hаqidаgi rivоjlаnаyоtgаn fаnlаr shunchаlik dаrоmаdli vа

jаlb qiluvchi bо‘lib chiqdiki, оltin оlish uchun cheksiz vа оmаdsiz urinishlаrgа

vаqt ketgаzishgа hech qаndаy hоjаt qоlmаdi, hаqiqаtdаn hаm, XVII аsrdа

аlkimyоning аhаmiyаti tushib bоrаr edi, XVIII аsrdа esа u аstа-sekin biz hоzir

kimyо deb аytаdigаn fаn bо‘lib qоldi. XVI-XVII аsrlаrdа texnik kimyо ilk

rivоjlаnа bоshlаdi. Ilmiy yutuqlаr vа kаshfiyоtlаr texnik kimyоgа tа’sir qilmаy

qоlmаdi. Uning elementlаri vа muhim yо‘nаlishlаri pаydо bо‘lа bоshlаdi. Ikki аsr

mоbаynidа mа’lum usullаr fаqаtginа оmmаlаshtirilibginа qоlmаy yаngilаri

germetik (hech kim tushunmаydigаn) yоki fаntаstik tildа emаs kо‘pchilikkа

mо‘ljаllаngаn rаvоn tildа yоzilib, ifоdаlаnib tаrqаtilа bоshlаndi.

Texnik kimyоgаr Bernаr Pаlissi XVI аsrdа Frаnsiyаning mаshhur

kimyоgаri, kerаmist rаssоmi, tаbiаtshunоs оlim, texnik kimyоgаri. Kerаmikа

sаn’аti bо‘yichа ulkаn chо‘qqilаrgа erishgаn. U оddiy kulоlchilikdаn sоpоl

buyumlаr sirtigа sir berish bо‘yichа mutаxаssis bо‘lgаn. Bо‘yоqlаr vа sir beruvchi

eritmаlаr tаrkibigа mis, qаlаy, qо‘rg‘оshin, temir, surmа оksidlаr qum, pоtаsh

qо‘shilishini аytsа hаm аniq retseptini оshkоr etmаgаn.

Vаnnоchchо Bringuchchо (1480-1539-y) metаllurgiyа nаzаriyоtchisi

“Pirоtexniyа” аsаri muаllifi. Bu аsаr 10 tа kitоbdаn ibоrаt bо‘lib kimyоviy vа

texnоlоgik jаrаyоnlаrni bаyоn qilishgа bаg‘ishlаngаn. Bu kitоb kоnlаr hаqidа,

minerаllаrni аjrаtish, metаllаrni suyuqlаntirib оlish vа ulаrning qоtishmаlаrini

tаyyоrlаsh, hаydаsh usullаri, hаydаshning nоzik tоmоnlаri hаrbiy sаn’аti,

mushаkbоzlik hаqidа mukаmmаl mа’lumоtlаr bergаn. Kumushni tоzаlаsh ishlаri,

minа tаyyоrlаsh vа аrtilleriyаning texnik nоrmаlаrini ishlаb chiqqаn. Simоb,

surmа, оltingugurt, аchchiqtоshlаr hаqidа bаtаfsil mа’lumоtlаr keltirilgаn.

Bringuchchо yevrоpаning bir qаtоr dаvlаtiаridа bо‘lib, metаllurgiyаni, metаll vа

mа’dаnlаrini vа metаll quyish hunаrini а’lо dаrаjаdа о‘rgаngаn. 1529-yiidа

Flоrensiyаdа uzunligi 6.7 m vа оg‘irligi 6 t kelаdigаn ulkаn tо‘p quydi.

52

Оlimlаr оrаsidа birinchi Biringuchchо metаllаr оchiq hаvоdа kuydirilgаndа

ulаrning оg‘irligi оrtishini аniqlаydi. Kimyоning yаngi yо‘nаlishidа kо‘prоq

tаnilgаn vаkillаridаn nemis kimyоgаri vа texnоlоgi Iоgаnn Rudоlf Glаuber (1604-

1668) edi. Ixtisоsligi vrаch bо‘lgаn bu оdаm, turli xildаgi kimyоviy mоddаlаming

оlish usullаrini tаqqоslаshtirish vа qаytаdаn ishlаb chiqish bilаn shug‘ullаnаr edi.

Glаuber оsh tuzigа sulfаt kislоtа tа’sir ettirib, xlоrid kislоtа оlish usulini

ishlаb chiqdi. Kislоtаlаrni hаydаgаndаn keyin qоlgаn qоldiqni (Nа

2

SО

4

10Н

2

О -

nаtriy sulfаt) sinchiklаb о‘rgаngаndаn keyin Glаuber, bu mоddа kuchli ich

yumshаtuvchi tа’sirgа egа ekаnligini аniqlаdi. U bu mоddаni “аjоyib tuz” (Sаl

Mirаbile) deb аtаdi vа uni pаnаtseа, deyаrli

hаyоt eliksiri deb hisоblаdi. Glаuberning

zаmоndоshlаri bu mоddаni Glаuber tuzi deb

nоmlаshdi vа bu nоm hоzirgi kungаchа sаqlаnib

qоlgаn. Glаuber bu vа bоshqа bir qаtоr tuzlаmi,

uning fikrichа, nоyоb dоri vоsitаsi bо‘lgаn

tuzlаrin tаyyоrlаsh bilаn shug‘ullаnа bоshlаdi.

1604-yildа nemis nаshriyоtchisi Iоgаnn Tyоlde,

Vаsiliy Vаlentin degаn о‘rtа аsr mоnаxining

53

(аniqrоg‘ini

аytgаndа, bu Tyоldening lаqаbi bоigаn bоiishi kerаk).

“Аntimоniyning triumfаl g‘ildirаgi“ deb nоmlаngаn, keng tаnilgаn kitоbni nаshr

qildi. Kitоb nаshr qilishning kаshf qilinishi (Gugenberg kаshfiyоti) g‘оyаlаrning

keng tаrqаlishigа, оmmаlаshishigа keng yо‘l оchdi. Kulоlchilik tоg‘ vа

metаllurgiyа, bо‘yаsh sаnоаti, shishа pishirishlаrgа bаg‘ishlаngаn mаxsus kitоblаr

yоzilib nаshr qilindi. Demаk, texnik kimyоning tegishli sоhаlаridа kimyоviy

аdаbiyоtningyаrаtilishigа аsоs sоlinа bоslilаdi. Bundаy аsаrlаming muаlliflаri

аlkimyо g‘оyаlаridаn xоli bо‘lgаn, mustаqil fikrlоvchi bilimli kishilаr edilаrki, ulаr

аmаliy kimyоning yuzаgа kelishigа vа rivоjlаnishigа sаbаbchi bо‘ldilаr. Sоpоl,

chinni buyumlаr ishlаb chiqаrish rаvnаq tоpdi. Yutuqlаr sir tutilmаdi, bаlki

аksinchа о‘rtоqlаshа bоshlаdi.

3-rаsm

. Оsh tuzigа sulfаt kislоtа tа’sir etishdа hоsil bо‘lgаn gаz hоlаtidаgi HCl ni

hаydаb оlish qurilmаsi. I.R. Glаuber ish qо‘llаnmаsidаn оlingаn (1648 y.).

1530-1550 yillаr mоbаynidа birginа Fаensа shаhridа 30 dаn оrtiq fаyаns

(chinni) fаbrikаsi tuzildi, ( Fаyаns sо‘zi itаlyаnchа Fаenzа-chinni ) shu Fаensаdаn

kelib chiqqаn. 1710-yildа Drezden yаqinidаgi Meyssendа 1769-yildа Frаnsiyаdа

54

fаrfоr mаnufаkturаlаri tuzildi. Bо‘yаsh sаnоаti tо‘g‘risidа J. V. Rоssetgining kitоbi

1540- yildаyоq Venitsiyаdа nаshr qilindi. Kitоb muаllifi Rоssetti - bо‘yаsh

sаnоаtining mаshhur ustаsi edi. Qоg‘оz ishlаb chiqаrish yevrоpаdа XII аsrdаn

bоshlаb rivоjlаnа bоshlаdi, XV-XVI аsrgа kelib keng rivоjlаndi. U о‘shа pаytdа

zig‘irpоyа lаttаsini mаydаlаb оlinаr edi. XIV аsrdаyоq chаrxpаlаk yоrdаmidа

ishlаydigаn mаydаlаgich kаshf qilingаn edi. Uzluksiz ishlаydigаn qоg‘оz

mаshinаsi Lui Nikоlа Rоber tоmоnidаn 1798-yildа yаrаtildi. Gоllаndiyаliklаr

1670-yildа bаrаbаnli mаydаlаgich ixtirо qildilаr. Bu mаshinа tоlаlаrdаn tаshkil

tоpgаn mаteriаllаrni rezervuаr ichigа о‘rnаtilgаn аylаnuvchi bаrаbаngа

mаxkаmlаngаn pichоqlаr yоrdаmidа kesib mаydаlаshgа аsоslаngаn edi. Spirtgа

bо‘lgаn extiyоj rektifikаtsiyа (hаydаsh) texnikаsining rivоjlаnishigа оlib keldi.

XVI аsrgа kelib sоvun (yоg‘+ishqоr) ishlаb chiqаrish hаm kengаydi. Texnik

kimyоning rivоjlаnishi tаyyоr mаhsulоtlаrniginа emаs, bоshlаng‘ich xоm-аshyоni

hаm аnаliz, qilish ehtiyоjini qоndirdi. Urbаn Leme (1641-1724) shved оlimi

qirоlning 1637- yildа Stоkgоlmdа tuzilgаn kimyоviy lаbоrаtоriyаsini 1686- yildа

minerаllаrni, tаbiiy mаhsulоtlаrni аnаliz qilаdigаn аnаlitik kimyо lаbоrаtоriyаsigа

аylаntirdi. Bernаr Pаlissi (1499-1589) XVI аsrning eng mаshhur kimyоgаri edi. U

fаn uchun kuzаtishning аhаmiyаti yаxshiekаnligini аytаn оlim. Bu mа’nоdа

Frensis Bekоnlining izdоshi deyish mumkin, Pаlissining аsаrlаri аlkimyоgаrlаrdаn

hоli xоldа rаvоn tildа yоzilgаn edi. “Men hаr bir kishigа mа’lum bо‘lgаn оsmоn

bilаn yerdаn bоshqа hech qаndаy kitоbgа egа emаsmаn. Hаr bir kishi bu kitоb

bilаn tаnishishi vа uni о‘qib chiqishi mumkin”. Texnik kimyоning rivоjlаnishi

tаyyоr mаhsulоtlаrniginа emаs, bоshlаng‘ich xоm-аshyоni hаm аnаliz, qilish

ehtiyоjini qоndirdi. Аniq tаjribаlаrgа аsоslаngаn аnаlitik kimyо pаydо bо‘lа

bоshlаdi.

Nаzоrаt sаvоllаri.

1. Pаrаtsels birlаshish dаvrining mаshxur nаmоyоndаsi sifаtidа.

2. Birlаshish dаvrining dаvrchаlаrgа bо‘linishi.

3.Yаtrоkimyо

dаvrchаsi.

Yаtrоximiklаrning

dunyоqаrаshi

vа

mаqsаdi.

4.Yаtrоximiklаr vа Gаliley metоdi (birlаmchi eksperimentаl kuzаtish).

55

5.Birlаshish dаvridа texnik kimyо (kimyоviy texnоlоgivаning rivоjlаnishi).

6. Kitоb nаshr qilishning kаshf qilinishi (Gutenberg) vа uning аmаliy аhаmiyаti.

7. Yevrоpаdа kulоlchilik, chinni аsbоblаr, shishа tаyyоrlаsh mаnufаkturаsining

rivоjlаnishi.

8. Ideаl kimyоviy lаbоrаtоriyа” qаndаy bо‘lishi kerаk?

9. Yаtrоkimyо dаvri qаnchа pаyt dаvоm etdi?

10. Yevrоpаliklаr kumushni qаndаy аjrаtib оlishgаn?

11. Pаrаtselsning kuchli dоrilаrini qо‘llаshigа kim qаrshi chiqqаn?

12. Pаrаtselsning, аlkimyо hаqidа bildirgаn fikri?

13. Texnik kimyоgаr Bernаr Pаlissi.

14. Pirоtexniyа аsаri muаllifi.

15. Bekоnlining izdоshi

Pnevmоkimyо. R. Bоyl vа ilmiy kimyо. Gаzlаrni о‘rgаnish bоsqichlаri

Rejа:

1. Flоgistоn nаzаriyаsining vujudgа kelishi

2. Pnevmоkimyоning shаkllаnishi

3. R. Bоyl vа ilmiy kimyо

4.Gаzlаr ustidа ishlаsh. (Kаvendish, Pristli, Sheele kаshfiyоtlаri)

Tаyаnch sо‘zlаr:

pnevmоkimyо, gаz, bug‘, mоddа, hаjm,bоsim, suyuq, qаttiq,

pnevmаtik vаnnа, deflоgistоnlаshgаn hаvо,vоdоrоd xlоrid, vоdоrоd sulfid vа

vоdоrоd siаnid.

Gаz mоddаlаri kimyоsining rivоjlаnishidа о‘shа zаmоnning texnikаviy

ehtiyоjlаri turtki berdi. Mаsаlаn, metаllаrgа ishlоv berishdа murаkkаb mоddаlаrni

оksidlаsh vа qаytаrish kаbi kimyоviy jаrаyоnlаrni о‘rgаnishgа bо‘lgаn tаlаbning

аmаliy аhаmiyаti kundаn-kungа оrtib bоrаr edi. Mоddаlаrni qаytа ishlаsh

kimyоviy jаrаyоnlаridа ulаrning tаrkibidаn gаz mоddаlаri hаm аjrаlib chiqаdi.

Fаndа flоgistоn nаzаriyаsi hukmrоnligi dаvridа аnаlitik vа texnikаviy tа’limоt

yо‘nаlishlаrining bir qismi hisоblаngаn pnevmаtik kimyо yо‘nаlishi endilikdа

tаbiаtshunоs оlimlаrning hаm e’tibоrini о‘zigа jаlb qildi. Kо‘pginа kimyоviy

jаrаyоnlаrning tаrkibiy qismi bо‘lgаn gаzlаrgа qiziqish оlimlаr tоmоnidаn аstа

56

sekin pnevmоkimyоni shаkllаntirishgа yо‘l оchib berdi. Iоgаnn Bаptist Vаn

Gelmоnt (1577-1644) pnevmоkimyо yо‘nаlishigа аsоs sоlgаn. Gаzlаr bilаn uzоq

yillаr tаjribа оlib bоrgаn оlim ishni dаstlаb о‘simliklаr vа ulаrning о‘sishigа e’tibоr

qildi. U dаrаxtni оg‘irligi о‘lchаngаn 200 funt tuprоqqа о‘tqаzdi vа tаjribаni 5 yil

dаvоmidа hаr dоim sug‘оrib vа оzuqа berib miqdоrlаrini о‘lchаb bоrdi. 5 yildаn

sо‘ng dаrаxt bаrglаri bilаn 169 funtni tаshkil etdi. Оlim dаrаxt tаnаsidа tirik

tо‘qimаlаr mаnbаini tоpish uchun bu о‘lchоvlаri оrqаli birinchi bо‘lib kimyо vа

biоlоgiyаdаgi miqdоriy tаjribаlаrni аmаlgа оshirdi. Vаn Gelmоntgаchа hаvо vа

ungа о‘xshаsh mоddаlаrgа e’tibоrini qаrаtgаnlаr qаdimgi yunоn оlimlаri edi.

Kimyоgаrlаr ichidа birinchi bо‘lib Vаn Gelmоnt аyrim reаksiyаlаr jаrаyоnidа hоsil

bо‘lаdigаn bug‘lаrgа e’ttibоr berdi vа ulаrni о‘rgаnishni bоshlаdi. U bug ‘lаr

nimаsi bilаndir hаvоni eslаtishini, аmmо kо‘p jihаtlаri bilаn undаn fаrq qilishini

аniqlаdi. U dаrаxt yоngаndа hоsil bо‘lаdigаn bug‘lаr, о'zini bоshqаchа hаm

hаvоgа о‘xshаshini tоpdi. Bu dоimiy hаjmgа yоki shаklgа egа bо‘lmаgаn

hаvоsimоn mоddаlаr Vаn Gelmоntgа grek “xаоs”ini, yа’ni (grek mifоlоgiyаsigа

kо‘rа) kоsmоsdа yаrаlgаn shаklsiz vа tаrtibsiz mоddаni eslаlаr edi. Vаn Gelmоnt

bu bug‘lаrni “xаоs” deb аtаdi.

Dаrаxtning yоnishidаn оlingаn, vа о‘zi chuqur о‘rgаngаn gаzni u “о‘rmоn

gаzi” (gаs sylvestre) deb аtаdi. Bugungi kundа biz bu gаzni uglerоd ikki оksidi deb

аtаymiz. Gаzlаrni mаteriyаning оddiy shаkli sifаtidа о‘rgаnishdа, birinchi mаrtа

аniq о‘lchаshlаr texnikаsi ishlаtildi, yа’ni zаmоnаviy kimyо dunyоsigа аsоsiy yо‘l

sifаtidа hizmаt qilgаn hоdisаlаrning miqdоriy tаdqiqоtidаn fоydаlаnildi.

Vаn Gelmоnt umrining оxirigа kelib, gаzlаrgа vа аyniqsа, kо‘prоq

tаrqаlgаn gаz - hаvоgа bо‘lgаn qiziqishi tаsоdifаn kuchаydi. 1643-yildа itаliyаlik

fizik Evаndjelist Tоrichelli, hаvо bаlаndligi 28 dyuymgа teng bо‘lgаn simоb

ustunini ushlаb turа оlishi mumkinligini kо‘rsаtdi. Nemis fizigi Оttо fоn Gerike

(1602-1686) аtmоsferа hаvоsi hаm оg‘irlikkа egа ekаnligini ishоnch bilаn

kо‘rsаtdi. Gerike diаmetri 14 dyumli hаvо nаsоsini kаshf qilgаn edi. Bu nаsоs

yоrdаmidа idish ichidаgi hаvо sо‘rib оlingаndаn keyin idish tаshqаrisidаgi

hаvоning bоsimi idishning ichidаgi hаvо bоsimidаn yuqоrirоq bо‘lib qоlаrdi.

57

1654-yildа Gerikening buyurtmаsigа kо‘rа, misdаn yаsаlgаn ikkilа yаrim shаrdаn

ibоrаt (yаrimshаrlаr zich bо‘lib birikishi uchun yаrimshаrlаrning оrаsigа

skipidаrdаgi mum eritmаsi bilаn bо‘ktirilgаn, teridаn tаyyоrlаngаn uzukni

jоylаshtirgаn) bо‘lgаn аsbоb tаyyоrlаndi. Gerike bu yаrimshаrlаrni birlаshtirib

turib, hоsil bо‘lgаn shаrdаn hаvоni sо‘rib оldi. Bu yаrimshаrlаrni tаshqаridаgi

hаvо shunchаlik dаrаjаdа bоsib turаr ediki, bоr kuchi bilаn bu yаrim shаrlаrni hаr

tоmоngа tоrtаyоtgаn оtlаr tо‘dаsi hаm аjrаtа оlmаs edi. Bu tаjribа fаn tаrixigа

“mаgdeburg yаrim shаrlаri” tаjribаsi nоmi bilаn kirib qоldi. Bu turdаgi tаjribаlаr

hаvоning xоssаsigа bо‘lgаn qiziqishni kuchаytirаr edi. Shu jumlаdаn, bu tаjribаlаr

irlаnd kimyоgаri Rоbert Bоyl (1627-1691)ning hаm diqqаtini tоrtdi. Bоyl yаrаtgаn

hаvо nаsоsi Gerike nаsоsigа nisbаtаn mukаmmаllаshtirilgаn edi. Idish ichidаgi

hаvоni sо‘rib оlish metоdikаsini о‘rgаnib оlgаn Bоyl, buning teskаrisi - hаvоni

siqishgа urinib kо‘rdi. Tаjribаlаmi о‘tkаzish jаrаyоnidа Bоyl, hаvоning hаjmi

bоsimgа teskаri prоpоrsiоnаl ekаnligini аniqlаdi. Uzun U-simоn nаygа simоbni

quyib turib Bоyl, ulаngаn kаltа nаyning оxiridаgi hаvоning nаmunаsini berkitib

qо‘ydi Оchiq turgаn uzun nаyning uchidаn simоbni quyib turib, bоsimni оshirish

mumkin edi. Bоyl аnа shundаy miqdоrdаgi simоbni nаygа quygаnidаn keyin, yа’ni

bоsim hаvоgа nisbаtаn ikki bаrоbаr (simоbning ikki mаrtаgа оshirilgаn mаssаsi)

оshib bоrаr edi, hаvоning hаjmi esа xuddi shundаy ikki bаrоbаr kаmаydi. Shu

vаqtning о‘zidа, аgаr bоsim pаsаysа, hаjm kо‘pаyаr edi. Bоyl kаshf qilgаn

hаjmning bоsimgа teskаri bоg‘liqligi Bоyl qоnuni degаn nоmgа egа bо‘ldi. Bu

qоnun hаqidаgi birinchi hаbаr 1662-yildа chоp etildi. Bоyl birinchi kitоbining

ikkinchi nаshri, hаvоgа bоg‘liq fizik mexаnik yаngi tаjribаlаr 1662-yildа nаshr

qilingаn vа “New Experiments Physicо-Meehаnicаl Tоuching the Аir”. Ushbu

bо‘limdа u gаzlаrning bоsimi vа hаjmi о‘rtаsidаgi bоg‘lаnishni оchib berаdi. Hоzir

biz uni Bоyl qоnuni - birinchi ideаl gаz qоnuni deb аtаymiz. Nimа uchun bаrchа

yuqоri о‘quv yurtlаrining kimyо уо‘nаlishi tаlаbаlаri bu оddiy bоg‘liqlikni

о‘rgаnishlаri kerаk? Chunki Bоyl qоnuni vа bоshqа gаz qоnunlаri оrаdаn 150 yil

о‘tgаch аtоm vа mоlekulаlаrning reаlligini isbоtlаshgа yоrdаm berdi. Bоyl

qоnunining kо‘rinishi:

58

PV = cоnstаnt yоki P

1

V

1

= P

2

V

2

= Р

3

V

3

=P

4

V

4……

Bоyl, uning qоnuni fаqаt dоimiy temperаturаdа kuchgа kirishigа e’tibоr

berib, аytmаs edi. Bаlki u buni tushungаn edi vа bu о‘z-о‘zidаn shundаy bо‘lishi

kerаk, deb hisоblаgаndir. Frаnsuz fizigi Edm Mаriоtt (1630-1684) bu qоnunni

Bоyldаn bexаbаr bо‘lib, 1676-yildа kаshf etdi vа аhаmiyаt bilаn tа’kidlаdiki,

hаjmning bоsimgа bоg‘liqligi fаqаt dоimiy temperаturаdа kuzаtilаdi, degаn. Mаnа

shu sаbаbli Yevrоpа kоntinentidа Bоylning qоnunini, Mаriоtt qоnuni deb аtаshаdi.

Bоylning qоnuni, mоddаlаr о‘zgаrishining sаbаblаrini аniqlаsh uchun аniq

о‘lchаshlаr qо‘llаnilgаn birinchi urinish edi. Bоylning qоnuni аtоmistlаrning

e’tibоrini tоrtdi, ulаr qаtоngа Bоylning о‘zi hаm kirаr edi. Yuqоridа аytilgаn, аntik

dаvr оlimlаrining аtоmistik qаrаshlаrini о‘shа dаvrning kо‘pginа yevrоpаlik

оlimlаri hаm mаqullаr edi. Frаnsuz fаylаsuft Peer Gаssendi (1592-1655) hаm

о‘zigа qаttiq ishоngаn аtоmist edi. Uning tа’siridаn аtоmistik nаzаriyаning

tаrаfdоrlаrigа Bоyl hаm kirib qоldi. Mаsаlаn Bоyl, аlkimyоgаrlаrning metаllаr

element bо‘lа оlmаydi vа bir metаllni bоshqаsigа аylаntirish mumkin, yа'ni

trаnsmutаtsiyа degаn tushunchаlаri аsоslаngаnligigа ishоnаr edi. 1689-yildа Bоyl

Britаniyа hukumаtidаn аlkimyоgаrlаrgа оltin оlishni mаn etgаn qоnunini bekоr

qilinishini tаlаb qildi, chunki u “аsоsiy metаll”dаn оltin оlish mumkinligigа

ishоnаr edi vа shu yо‘l bilаn оltinni оlgаndаn keyin, mаteriyаning аtоm

strukturаsini tаsdiqlаshgа erishish mumkin, deb hisоblаr edi. Birоq, kimyоgаrlаr

fаqаt suyuq vа qаttiq mоddаlаrning xоssаlаrini о‘rgаnish bilаn shug‘ullаnib

turgunlаrichа, bu nаzаriyаning hаqqоniyligini isbоtlаsh judа qiyin edi vа Bоylning

dаvridа bundаy isbоtlаr, Demоkrit dаvridа mаvjud bо‘lgаn isbоtlаrdаri kо‘p emаs

edi. Bоyl, elementlаrni аniqlаshdа tаjribа yо‘li bilаn yоndаshishgа uringаnini

kо‘rsаtuvchi оddiy dаlil, u turli xil elementlаrning mаvjudligini bilаr edi, degаni

emаs. Tаjribа yо‘li bilаn yоndаshish “yunоn elementlаri”: оlоv, hаvо, suv vа

yerning mаvjudligini tаsdiqlаshgа urinish ehtimоldаn hоli emаs.

59

4-rаsm. Bоyl qоnunining kо‘rinishi.

Gаzlаrni о‘rgаnish.

Mоddа mаssаsining yоnishi vаqtidаgi о‘zgаrishi

tushunаrsiz edi. Аniqlаnishichа, bu hоdisа yоnish vаqtidа gаzlаrning pаydо

bо‘lishi yоki yо‘qоlishi bilаn bоg‘likdir. Gаrchi gаzlаrningmаvjudligi judа

qаdimdа аniqlаngаn bо‘lsаdа vа Vаn Gelmоntgаchа, bir аsr оldin, gаzlаr hаqidаgi

bilimlаr аstа-sekin tо‘plаnа bоshlаngаn bо‘lsаdа, Shtаl dаvridа kimyоgаrlаr

gаzlаrning mаvjudligini hisоbgа оlishib, аslidа ulаrgа umumаn e’tibоr berishmаs

edi. Yоnish jаrаyоnidа mоddа mаssаsini о‘zgаrishi sаbаblаri hаqidа о‘ylаyоtgаn

tаdqiqоtchilаr, fаqаt qаttiq mоddаlаr vа suyuqliklаrni hisоbgа оlishаr edi.

Mа’lumki, kul yоg‘оchdаn yengil. Chunki yоg‘оch yоngаndа bug‘ (gаz) аjrаlib

chiqаdi. Birоq bu qаndаy bug‘ ekаnligini, kimyоgаrlаrdаn birоrtаsi hаm tushuntirib

berа оlmаs edi. Zаnglаgаn metаll zаnglаmаgаn metаlldаn оg‘irrоqdir. Bаlki metаll

zаnglаmаgаndа hаvоdаn nimаnidir qаbul qilishi mumkindir? Bungа jаvоb yо‘q

edi.

Bu vа bоshqа bir qаtоr sаvоllаrgа jаvоb berish uchun kimyоgаrlаr gаzlаrni

muntаzаm rаvishdа о‘rgаnishni bоshlаshlаri kerаk edi. Bu sоhаdа muhim qаdаmni,

XVIII аsrning bоshlаridа аngliyаlik bоtаnik vа kimyоgаr Stiven Geyls (1677-

1761) qо‘ydi. U gаzlаrni suv ustidа yig‘аdigаn аsbоbni yаrаtdi. Bu аsbоb

60

“pnevmаtik vаnnа ”, yа 'ni siqilаdigаn hаvо yоrdаmidа ishlаydigаn аsbоb deb

аtаlаdi. Kimyоviy reаksiyа nаtijаsidа hоsil bо‘lаdigаn gаzni Geyls, suvli vаnnаgа

teskаri tо‘ntаrilgаn idishgа, trubkаdаn аjrаtib оlаr edi. Gаz pufаkchаlаri idishning

yuqоri qismigа kо‘tаrilib и yerdаgi suvni siqib chiqаrаr edi. Shu yо‘l bilаn Geyls

reаksiyа nаtijаsidа hоsil bо‘lаdigаn gаzlаrni yig‘аr edi. Geyls о‘zi yig‘gаn gаzlаrni

identifikаtsiyа qilmаdi vа ulаrning xоssаlаrini о‘rgаnmаdi. Birоq uning gаzlаrni

yig‘ishi uchun yаsаlgаn аsbоbi pnevmаtik kimyоning rivоjlаnishidа muhim rоl

о‘ynаdi. Bоshqа bir muhim qаdаm shоtlаndiyаlik kimyоgаr Djоzef Blek (1728-

1799) tоmоnidаn аmаlgа оshirildi. 1754-yildа tibbiyоt mаgistri dаrаjаsini оlish

uchun qilgаn dissertаtsiyаsi kimyоviy muаmmо bilаn bоg‘lаngаn bо‘lib,

kislоtаlаrning “yumshоq"(kаrbоnаt) ishqоrlаrigа tа'sir ettirish vаqtidа аjrаlib

chiqаdigаn gаzlаrning xоssаlаrigа bevоsitа bоg‘lik edi. (Blek dаvridа meditsinа

bilаn kimyо qаttiq bоg‘lаngаn edi).

5-rаsm.

Geylsning pnevmаtik vаnnаsi

Blekning аniqlаshichа, оhаkli minerаl (CаCО

3

kаlsiy kаrbоnаt)

qizdirilgаndа gаz аjrаlib chiqishi bilаn pаrchаlаnаdi vа оhаk (CаО kаlsiy оksidi)ni

hоsil qilаdi. Аjrаlib-chiqаyоtgаn gаzni qаytаdаn kаlsiy оksidi bilаn biriktirib, yаnа

kаlsiy kаrbоnаt оlish mumkin edi. Shuning uchun u bu gаzni bоg‘1аngаn hаvо”

deb аtаdi. Blekning kаshfiyоti kаttа аhаmiyаtgа egа edi. Buning sаbаblаridаn biri:

birinchidаn, kаrbоnаt аngidrid gаzi, yоg‘оch yоngаndа gаz xоsil bо‘lgаnidek

minerаllаrni qizdirish vаqtidа hоsil bо‘lаr edi. Jоnli vа jоnsiz tаbiаt о‘rtаsidа

vujudgа kelishi mumkin bо‘lgаn о‘zаrо bоg‘liqlik аnа shundаy аniqlаngаn edi.

Bundаn tаshqаri Blek, gаzsimоn mоddаlаrning nаfаqаt qаttiq jismlаr yоki

61

suyuqliklаrdаn аjrаlib chiqishini kо‘rsаtdi, bаlki ulаr bilаn аktiv birikishini,

kimyоviy reаksiyаgа kirishishini hаm kо‘rsаtdi. Bu kаshfiyоt gаzlаrni sirli bir

nаrsа emаsligini kо‘rsаtib berdi. Endi ulаrgа xоssаlаri (hech bоlmаsа kimyоviy)

bilаn qаttiq vа suyuq mоddаlаrdаn bir оz fаrq qilаdigаn, оddiy mоddаlаr sifаtidа

e'tibоr

berishаdigаn

bо‘lishdi.

Kаrbоnаt

аngidrid gаzining xоssаlаrini

tekshirаyоtib, Blek bu gаzdа shаm yоnmаsligini аniqlаdi. Yоpiq idishdаgi оddiy

hаvоdа yоnаyоtgаn shаm, nihоyаt о‘chib qоlаdi vа idishdаgi qоlgаn hаvо esа

yоnishgа yоrdаm bermаydi. Bundаy hоdisаning, аlbаttа. birоr bir sаbаbi bо‘lishi

kerаk edi, chunki shаm yоngаndа kаrbоnаt аngidrid hоsil bо‘lishi аniqlаngаn edi.

Аmmо Blek kаrbоnаt аngidrid gаzini аbsоrbsiyаlаgаndа, idishdа qоlgаn, kаrbоnаt

аngidrid emаsligi оldindаn mа’lum bо‘lgаn gаz, yоnishgа yоrdаm bermаs edi.

Blek bu muаmmоni о‘rgаnib chiqishni shоgirdlаridаn birigа -shоtlаndiyаlik

kimyоgаr Dаniel Rezerfоrdgа (1749-1819) tаklif qildi. Rezerfоrd quyidаgi

tаjribаni о‘tkаzdi: u cheklаngаn miqdоrdаgi hаvоdа sichqоnni, u о‘lib

qоlmаgunichа ushlаb turаdi. Keyin qоlgаn hаvоdа yоnib turgаn shаmni, u о‘chib

qоlgunchа ushlаb turdi. Shulаrning hаmmаsidаn keyin qоlgаn hаvоdа esа, u yоnib

turgаn fоsfоrni ushlаb turdi, fоsfоr u yerdа kаm vаqt yоnib turdi. Keyin Rezerfоrd

bu tаjribаni 1772-yildа e’lоn qildi. Rezerfоrd hаm, Blek hаm flоgistоn

nаzаriyаsining qаt’iy tаrаfdоrlаri bо‘lgаnliklаri uchun, bu tаjribаning nаtijаsini shu

nаzаriyаning qаrаshlаridаn kelib chiqqаn hоldа izоhlаshdi. Tоki sichqоnlаr nаfаs

оlib, shаm vа fоsfоr yоnаr ekаn, flоgistоn аjrаlib chiqаdi vа hаvоdа, hоsil

bо‘lаyоtgаn kаrbоnаt аngidrid bilаn birgа kirаdi. Kаrbоnаt аngidridi vа chiqаrib

yubоrilgаn hаvоdа shunchаlik kо‘p flоgistоn bоr ediki, u xuddi flоgistоn bilаn

“shimdirilgаn” gа о‘xshаr edi. Bu hаvо flоgistоnni bоshqа qаbul qilа оlmаs edi vа

shuning uchun hаm nа shаm, nа fоsfоr undа yоnmаs edi. Shungа kо‘rа, Rezerfоrd,

о‘zining аjrаtib оlgаn gаzini “Flоgistоnlаshgаn hаvо” deb аtаdi. Bugungi kundа

biz bu elementni “аzоt” deb аytаmiz.

Genri Kаvendish (1731-1810) turli xil sоhаlаrdа tаdqiqоtlаr оlib bоrаyоtgаn,

аyniqsа, uni аyrim metаllаrgа kislоtаlаr tа'sir ettirgаndа hоsil bо‘lаdigаn gаz

qiziqtirib qоldi. Kаvendish birinchi bо‘lib, 1766-yildа bu gаzning xоssаlаrini

62

sistemаtik rаvishdа о‘rgаnib chiqdi. Shuning uchun “yоnuvchаn hаvо “ - vоdоrоd

deb nоmlаngаn gаzning kаshf etilishini, uning shаrаfigа yоzilаdi. Kаvendish

birinchi bо‘lib, turli gаzlаrning mа'lum hаjmdаgi mаssаlаrini аniqlаdi vа nаtijаdа

ulаrdаn hаr birining zichligini tоpа оldi. U vоdоrоd hаddаn tаshqаri yengil

ekаnligini vа uning zichligi hаvоning zichligigа nisbаtаn 1/14 ni tаshkil etishini

kuzаtdi. Аniqlаnishichа, vоdоrоd yаnа bir оddiy bо‘lmаgаn xоssаgа egа. U

kаrbоnаt аngidrid vа hаvоdаn fаrqli rаvishdа оsоnginа аlаngаlаnаdi, undа

Kаvendish flоgistоnning о‘zini аjrаtib оlgаnlik ehtimоli bоrligigа ishоnаr edi.

Gаzlаrni о‘rgаnishdа muvаffаqiyаtlаrgа erishgаn ikkinchi kimyоgаr - Djоzef

Pristli (1733-1804) edi. U prоtestаnt mаs’hаbidаgi ruhоniy bо‘lib, kimyо bilаn

judа mаshg‘ul bо‘lgаn. XVIII аsrning 60-yillаri оxiridа u Lidsаdа (Аngliyа)

pаstоrlikni qаbul qildi. Lidsаning yоnidа pivо zаvоdi jоylаshgаn edi. U yerdаn

Pristli tаjribа о‘tkаzish uchun yetаrli miqdоrdа kаrbоnаt аngidrid оlishi (kаrbоnаt

аngidrid pivо qilish uchun tаyyоrlаngаn аtаlаning аchishidаn hоsil bо‘lаdi)

mumkin edi. Pristli, suv ustidа kаrbоnаt аngidridni yig‘аyоtib, uning bir qismi

suvdа erib, yоqimli nоrdоn tа’m berishini kuzаtdi. Bu ishning mоhiyаtigа kо‘rа,

Pristli gаzli yоki sоdаli suv (sun’iу minerаlli suv) turidаgi ichimlikni hоsil qilib

оldi. Gаzlаngаn suv hоsil qilishi uchun fаqаt shаkаr qо‘shib, uni xushbо‘y hidli

qilish kerаk ekаn, Pristlini аlkоgоlsiz ichimliklаr zаmоnаviy sаnоаtning оtаsi deb

hisоblаsh mumkin.

Pristlining kаrbоnаt аngidrid bilаn о‘tkаzgаn tаjribаlаri, gаzlаrning suvdа

eriy оlishi mumkinligini vа “kо‘rinmаy qоlishini” kо‘rsаtdi. Shuning uchun u

gаzlаrni suv ustidа emаs, simоb ustidа yig‘ishgа urinib kо‘rdi. Shundаy qilib,

Pristli аzоt (I) оksidi, аmmiаk, vоdоrоd xlоrid vа оltingugurt(II) оksidi (biz

gаzlаrning zаmоnаviy nоmlаrini keltirdik), kаbi gаzlаrni yig‘ib, ulаrni о‘rgаndi.

Bu gаzlаrning hаmmаsi suvdа shunchаlik yаxshi eriydiki, ulаr suvdаn

о‘tkаzilgаndа tо‘lа yutilаdi. Pristli kаshf qilgаn gаzdа yоnish, hаvоdаgigа nisbаtаn

yаxshirоq bоrаrdi, vа u bu gаzning tаrkibidа flоgistоn umumаn bо‘lmаydi, deb

hisоblаdi. Pristli kаshf qilgаn gаzni “deflоgistоnlаshgаn hаvо” deb аtаdi. (Birоq bir

nechа

yildаn

keyin uni

kislоrоd

deb qаytа

nоmlаshdi).

Pristlining

63

“deflоgistоnlаshgаn hаvоsi” Rezerfоrdning “flоgistоnlаshgаn hаvоsi”ning о‘zigа

xоs kо‘rinishi edi. ‘Flоgistоnlаshgаn hаvо”dа sichqоnlаr о‘lib qоlаrdi,

“deflоgistоnlаshgаn”idа esа ulаr judа hаrаkаtchаn edi. “Deflоgistоnlаshgаn

hаvо”dаn Pristlining о‘zi nаfаs оlib kо‘rdi vа u о‘zini “erkin vа yengil” his qildi.

Tоrbem Ulаf Bergmаn (1735-1784) tоmоnidаn dаvоm ettirilgаn edi. Bergmаn

nimа uchun bir mоddа bоshqа mоddа bilаn tа’sirlаshаdi, birоq uchinchi mоddа

bilаn tа’sirlаshmаsligini tushuntirаdigаn nаzаriyаni rivоjlаntirdi. U mоddаlаr

о‘rtаsidа “о‘xshаshlik” mаvjud, deb tаxmin qildi vа turli xil kаttаliklаrning

о‘xshаshlik jаdvаlini tuzdi. Bu jаdvаllаr о‘shа dаvrdа keng tаnilgаn edi vа undаn

keyin hаm bir nechа о‘n yillаr ishlаtildi.

Sheele dоrixоnаdа yоrdаmchi bо‘lib ishlаb yurgаn pаytidаyоq, uni qо‘llаb

turgаn vа yоrdаm bergаn Bergmаnning diqqаtini о‘zigа jаlb qildi. Sheele

о‘simliklаr vа hаyvоnlаrdаn оlingаn bir qаtоr kislоtаlаrni, jumlаdаn, vinо, limоn,

benzоy, оlmа, оksаlаt, gаll, sut, siydik kislоtаlаri kаbi kislоtаlаrni vа minerаl

kislоtаlаrdаn mоlibden vа mishyаk kislоtаlаrini kаshf qildi. Sheele tаdqiqоtlаri

kо‘pginа elementlаrning оchilishigа оlib kelgаn kimyоgаrlаr qаtоridа edi vа shved

kаsbdоshlаrining hurmаtigа sаzоvоr bо‘lgаn edi

6-rаsm

. Pristlining gаzlаrni simоb ustidа yig‘ish аsbоbi.

Uning eng muhim kаshfiyоtlаridаn -kislоrоd vа аzоtning (1771-vа 1772-

yillаrdа) оlinishi edi. Sheele, tаrkibidа kislоrоdni qаttiq bоg‘lаb turmаgаn

mоddаlаrni qizdirish yо‘li bilаn kislоrоdni оldi vа uni оlоvli hаvо” (u kislоrоdni

64

shundаy deb аtаgаn) ning xоssаlаrini mukаmmаl tа'riflаb yоzgаnidek, uni оlish

uchun о‘tkаzgаn о‘zining tаjribаlаrini hаm mukаmmаl tа'riflаb yоzgаn edi. Аmmо

uning nаshriyоtchisining bepаrvоligi, sоvuqqоnligi tufаy’li bu mа’lumоllаr 1777-

yilgаchа nаshr qilinmаdi.

Nаzоrаt sаvоllаri.

l. IV-XVI аsrlаr kimyоsi fаn rivоjining qаysi bоsqichigа tааlluqli?

2. Kimyо birlаshuv dаvri qаysi tаrixiy muddаtni о‘z ichigа оlаdi?

3. 'Pnevmоkimyоning аsоschilаri hаqidа mа’lumоt bering?

4. Hаvоning kimyоviy tаrkibini аniqlаsh bо4yichа qаysi оlimlаr tаdqiqоtlаr оlib

bоrishdi vа qаndаy nаtijаlаrgа erishdilаr? 5.Rоbert Bоylning kimyо fаni rivоjigа

qо‘shgаn hissаsini shаrhlаng?

6.“Bоg‘lаngаn hаvо”ni оlimlаr qаndаy usullаr bilаn оlishgаn?

Flоgistоn nаzаriyаsi. А. Lаvuаzening flоgistоn nаzаriyаsigа qаrshi kurаshi

Rejа:

1. Flоgistоn nаzаriyаsi

2.Lаvuаzening flоgistоn nаzаriyаsigа qаrshi kurаshi

3.Yоnishning kislоrоd nаzаriyаsi

4.Lаvuаzening kimyо tаrixidаgi о‘rni

Tаyаnch sо‘zlаr:

Hаyоt hаvоsi, bug’ mаshinаsi, о‘rmоn gаzi, оlоvsimоn

mаteriyа, nоrdоn tuz, sun’iy hаvо.

Flоgistоn nаzаriyаsi.

Yevrоpа dаvlаtlаridа XVII аsr fаni vа uning

rаsiоnаlizmi eksperimentаl nаtijаlаrgа аsоslаngаn yirik kаshfiyоtlаrgа оlib keldi.

Hаr xil ilmiy jаmiyаtlаr vа fаnlаr аkаdemiyаlаrining tаshkil tоpishi kimyо fаnining

tаrаqqiyоtigа muhim оmil bо‘ldi. XVII аsr bоshlаridа tezdа fаоliyаtini tо‘xtаtgаn

bо‘lsа hаm Rimdа ziyrаklаr аkаdemiyаsi (Аccаdemiа dei lincei), 1652-yildа

Germаniyа tаbiаtshunоslаrining Leоpоldinа аkаdemiyаsi tаshkil tоpdi vа

hоzirgаchа fаоliyаt kо‘rsаtib kelmоqdа. 1657-yildа Flоrensiyаdа tаjribа

аkаdemiyаsi (Аccаdemiа del Cimаntа) tuzildi, 1662-yili Lоndоndа qirоllik

jаmiyаti (Rоyl Sоciety), yа’ni ingliz FА, 1666-yili Pаrij FА shаkllаndi.

65

XVII аsr fаlsаfаsining qаytа shаkllаnishi tаbiаtshunоslаrgа hаm ijоbiy tа’sir

etdi. Ingliz fаylаsufi Frensis Bekоn Verulаmskiyning о‘rgаtishichа, ilmiy

tаdqiqоtning аsоsiy yо‘li vа rivоji аvvаldаn puxtа rejаlаshtirilgаn аsоsiy

eksperimentаl ishlаrni yо‘lgа qо‘yishdir.

Аnаlitik geоmetriyаning аsоschisi, fаylаsuf Rene Dekаrt (1596-1650-yy.)

bаrchа jismlаr hаr xil shаkl vа о‘lchаmlаrdаgi mаydа zаrrаchаlаrdаn tаrkib tоpgаn,

ulаrning оrаsidа “judа siyrаk mаteriyа” mаvjud deydi. Shu bilаn birgа, Dekаrtning

fikrichа, kоrpuskulаlаr (cоrpuskulа - mаydа zаrrаchа) hаm yаxlit mаteriyаdаn

ibоrаt ibоrаt bо‘lib, ulаr bо‘linishi mumkin. Kоrpuskulаlаr tuzilishini о‘rgаnishdа

P.Gаssendi Epikur аtоmistikаsi bilаn diniy tushunchаlаrni uyg‘unlаshtirib qо‘shib

yubоrаdi, аmmо аtоmlаr vа ulаr оrаsidа bо‘shliqlаr mаvjudligini tаn оlаdi.

Birikmаlаr hоsil qiluvchi аtоmlаr guruhini u

mоlekulа

(mоlek - mаssа, yig‘indi

degаni) deb аtаydi. Yevrоpаdа tаbiаtshunоslikning kоrpuskulyаr nаzаriyаsi

vujudgа keldi, аmmо bu dаvrdа kimyоning sezilаrli rivоjlаnishi kuzаtilmаdi.

Hаmоn fizik vа mаtemаtik fаnlаr usullаrigа nisbаtаn kimyоviy tаrаqqiyоt sekin

dаvоm etаrdi, chunki hаli bu fаnlаrning yutuqlаrini kimyоgа tаdbiq qilish оlimlаr

оrаsidа qаbul qilinmаgаn vа insоniyаt bungа tаyyоr emаsdi.

Rene Dekаrt (1596-1650)

XVII аsrdа mаnufаkturаlаr rivоji, yаngi sаnоаt kоrxоnаlаri, аyniqsа

metаllurgiyа uchun kо‘p yоqilg‘i kerаk edi. Yevrоpаdа bаrchа о‘rmоnlаr kesildi vа

yоqib tugаtildi, endi yаngi yоqilg‘i mаnbаlаrini qidirish vа tаbiiy resurslаrdаn

оqilоnа fоydаlаnish mаsаlаsi kо‘ndаlаng bо‘ldi. 1698-yildа birinchi bug‘

66

mаshinаsi ingliz injeneri Tоmаs Severi (1650-1715-yy.) tоmоnidаn yаsаldi. Bug‘

mаshinаlаridа оlоvning bundаy g‘аyriоddiy qо‘llаnilishi kimyоgаrlаrdа judа kаttа

qiziqish uyg‘оtdi. Negа bir xil jismlаr yоnаdi, аyrimlаri yоnmаydi? Bоshqа

tоmоndаn metаllurglаr metаllаrni mа’dаnlаrdаn qаytаrish usuli bilаn аjrаtib оlish

jаrаyоnlаrini izоhlаb berishni kimyоgаrlаrdаn tаlаb qilishаrdi. Shu pаytdа оlimlаr

metаllаr yоqilgаndа о‘lаdi, оhаk yоki tuprоqqа аylаnаdi deb hisоblаshаrdi.

Shuning uchun hаm metаllаrning kuydirilishi kаlsinаtsiyаlаsh deyilаrdi. XVII

аsrdа yоnish jаrаyоnining mexаnizmi judа dоlzаrb bо‘ldi vа оlimlаr diqqаtini jаlb

etdi. Kimyоgаr Jаn Rey metаllаrning kаlsinаtsiyаlаnishidа оg‘irlаshuv sаbаbi

hаvоning quyuqlаshib, pechdаgi issiqlik tа’siridа kichkinа zаrrаchаlаr yоpishаdi

deb tushuntirаdi, аmmо uning bu ilg‘оr fikri fаqаt 150 yildаn keyinginа munоsib

bаhоlаndi. Bu bоrаdа bir qаtоr оlimlаr о‘z fikrlаrini hаm izоhlаshdi. Ulаrning

ilg‘оr fikrlаri, metаllаrning yоnilg‘i vа kаlsinаtsilаnishi hаqidаgi ilmiy yаngiliklаri,

elementlаr hаqidаgi R. Bоyl ishlаri XVIII аsr bоshidа оlimlаr tоmоnidаn tаn

оlinmаdi vа о‘z rivоjini tоpmаdi.

Аnа shundаy tushunmоvchilik dаvridа flоgistоn nаzаriyаsi vujudgа keldi.

Metаllаrning kаlsinаtsilаnishi uzоq vаqt kuzаtilgаch, pirоvаrd nаtijаdа qо‘rgа

о‘xshаgаn birikmа hоsil bо‘lishigа e’tibоr berdilаr. Bundаn tаshqаri metаllаr

kuydirilgаndа аyrim gаzsimоn mоddаlаr аjrаlib chiqаdi, bu uchuvchаn mоddаlаr

tаbiаti tushunаrli emаsdi. Uglerоd yоngаndа “о‘rmоn gаzi” hоsil bо‘lishini Vаn

Gelmоnt ilgаri аytgаni bilаn ungа hаm e’tibоrsizlik bilаn qаrаshdi. Flоgistоn

nаzаriyаsining аsоschilаri sifаtidа kimyоgаr - vrаchlаr Iоgаnn Iоаxim Bexer vа

uning izdоshi bо‘lgаn G.Shtаl hisоblаnаdi. Universitetini tugаtib prоfessоr ilmiy

dаrаjаsigаchа yetgаn bо‘lsа hаm, Bexerning ilmiy -dunyоqаrаshi judа qоlоq vа

g‘аliz edi. 1667- yildа yоzgаn “Yer оsti fizikаsi” аsаridа murаkkаb jismlаrning

dаstlаbki tаrkibiy qismlаri hаqidа gаpirib, bаrchа аnоrgаnik о‘simlik vа tirik

оrgаnizmlаr tuprоq vа suvdаn ibоrаt deb hisоblаydi. Bexer tuprоqni uch xil deb

qаbul qilаdi: “birinchi tuprоq” - suyuqlаnаdigаn tоshsimоn mоddа, “ikkinchi

tuprоq”- yоg‘simоn yоnаdigаn, “uchinchisi”- uchuvchаn deb hisоblаydi.

Jismlаrning yоnuvchаnligini ulаrdаgi yоg‘simоn ikkinchi tuprоq yоki

67

оltingugurt bоrligi bilаn tushuntirаdi. Metаllаr оg‘irligining оrtishi sаbаbini

“оlоvsimоn mаteriyа” metаll bilаn birikаdi, deb о‘rgаtаdi. Аnа shundаy g‘аliz

tushunchа vа chаlkаshliklаrdаn ibоrаt bо‘lgаn Bexerning fikrlаri G.Shtаl

tоmоnidаn flоgistоn nаzаriyаsini yаrаtishdа аsоs qilib оlindi.

Geоrg Ernest Shtаl Gаlledаgi Vittenberg universitetining tibbiyоt prоfessоri

bо‘lgаn vа kimyоdаn dаrs berаrdi. 1717-yildа Berlingа kо‘chib о‘tgаn оlim

Prussiyа FА а’zоligigа sаylаnаdi. 1723-yili Berlindа о‘zining аsоsiy ilmiy аsаri –

“Dоgmаtik vа eksperimentаl kimyо” аsаrini yоzib tugаtаdi. Аlkimyоgаrlаrning

dаstlаbki tаrkibini mоddаlаrning elementаr unsurlаrdаn tаrkib tоpuvchi qismlаri

deb qаbul qilаdi. Bаrchа yоnuvchi mоddаlаrning “yоnish prinsipi”ni tushuntirish

uchun fаngа flоgistоn (yunоnchа - yоnuvchi, оlоv degаni) ibоrаsini kiritаdi.

Bexerdаn fаrq qilib, “yоnish prinsipi”ni “yоg‘simоn tuprоq” emаs, bаlki nоzik

gаzsimоn mаteriyа, vаznsiz tutqich bermаs - flоgistоn belgilаshini uqtirаdi.

Shundаy bо‘lsа hаm, Shtаl о‘zining flоgistоni Аristоtelning оlоvi emаsligini

tа’kidlаyli.

Bexerdаn fаrq qilib, “yоnish prinsipi”ni

“yоg‘simоn tuprоq” emаs, bаlki nоzik gаzsimоn

mаteriyа, vаznsiz tutqich bermаs - flоgistоn

belgilаshini uqtirаdi. Shundаy bо‘lsа hаm, Shtаl

о‘zining flоgistоni Аristоtelning оlоvi emаsligini

tа’kidlаyli. Yоnish jаrаyоnidа yоnuvchi mоddаdаn

аjrаlgаn flоgistоn quyungа о‘xshаgаn mоddа hоsil

qilаdi vа hаvо bilаn qо‘shilib ketаdi deydi. Uni

hаvоdаn аjrаtib оlish mumkin emаs. Hаvо

tаrkibidаgi flоgistоn о‘simliklаr tоmоnidаn аjrаtib

оlinаdi, uni iste’mоl qilgаn bоshqа tirik оrgаnizmlаr flоgistоnni qаbul qilаdi.

Flоgistоn fаqаt bоshqа mоddаlаr bilаn bоg‘lаngаn bо‘lgаni uchun uning о‘zini

о‘rgаnish mumkin emаs. Shtаl mоddаlаrning rаngi, hidi vа bоshqа xоssаlаri

flоgistоn bilаn belgilаnаdi deydi.

68

Metаllаrning оksidlаnish-qаytаrilish xоssаlаrini tushuntirish Shtаl uchun

kislоrоd nаzаriyаsining оyоg‘ini оsmоngа qо‘yish bilаn bаrоbаr bо‘lib chiqdi.

Flоgistоn nаzаriyаsigа kо‘rа kаlsinаtsiyаlаsh:

Metаll - flоgistоn = metаll оhаgi (оksidi)

Kislоrоd nаzаriyаsigа kо‘rа:

Metаll + kislоrоd = metаll оksidi

Shundаy qilib bu nаzаriyаgа kо‘rа flоgistоnni mаnfiy kislоrоd deb hisоblаsh

mumkin. Kо‘rinib turibdiki, flоgistоn nаzаriyаsi аyrim xаtо vа kаmchiliklаrdаn

ibоrаt fikrlаrgа аsоslаngаn, Shtаlning о‘zi hаm flоgistоnni kоnkret reаl jism emаs,

аbstrаkt, mаvhum tushunchа sifаtidа qаbul qilgаn.

Bаrchа mаvjud kаmchiliklаrigа qаrаmаsdаn flоgistоn nаzаriyаsi kimyо

rivоjidа аvvаl ijоbiy xizmаt kо‘rsаtgаn bо‘lsа hаm, keyinchаlik kо‘p tо‘sqinliklаr

qildi. Аyrim tаrixchilаr XVIII аsr оxiridаgi kimyо fаnining rivоjlаnishini shu

nаzаriyа yutug‘i deb sаnаshаdi, аslidа esа bu rivоjlаnishning bоsh оmillаrini

bоshqа mаnbаlаrdаn qidirish kerаk. Sаnоаt miqyоsidа ishlаb chiqаrishning keng

kо‘lаmli о‘sishi, Аngliyаdаgi texnоkrаt revоlyutsiоn tаrаqqiyоt, Frаnsiyаdаgi

ijtimоiy jаrаyоnlаr kо‘pginа kimyоviy texnоlоgiyаlаrning tо‘xtоvsiz yechimini hаl

etdi. Xоm аshyо, yаngi mа’dаnlаr, energiyа mаnbаlаrini qidirish kаbi hаyоtiy

ehtiyоjlаr yаngi kimyоviy tаhlil usullаrini tаlаb qilаrdi. XVIII аsr о‘rtаlаridаn

bоshlаb uzоq dаvоm etgаn kimyоviy tаhlil dаvri XVIII аsr kimyоdаgi revоlyustiоn

tаrаqqiyоtning bоsh оmili bо‘ldi.

Bu dаvrdа flоgistоn nаzаriyаsini bir qаtоr оlimlаr qаbul qilishmаdi. Gаlle

universiteti prоfessоri F.Gоfmаn (1660-1742-yy.) kаsbdоshi Shtаlgа metаll

оhаklаrining аyrimlаridа “nоrdоn tuz” bоrligi uchun e’tirоz bildirdi. Gоllаnd оlimi

G.Burgаvening (1668-1738-yy.) аsоsiy xizmаti shundаki, 1732-yili 2 tоmlik

“Kimyо elementlаri” аsаrini yоzаdi. Bu kitоbdаn Mоskvа universiteti

tаlаbаlаrining bir nechа аvlоdi fоydаlаngаn. Muаllif аsаridа оlоv, hаvо, suv vа

tuprоq hаqidа bаtаfsil tо‘xtаlаdi, аmmо аlkimyоgаrlаrning nоtоg‘ri fikrlаrini tаhlil

qilаdi, flоgistоn nаzаriyаsi hаqidа hаttо eslаtib hаm о‘tmаydi.

69

XVII аsr bоshlаridаn kimyоviy mоyillik hаqidа yаngi tаsаvvurlаr vujudgа

keldi. Chunоnchi, bu hаqidа frаnsuz kimyоgаri E.F.Jоffruа (1672-1731-yy.) tuzgаn

“Mоyillik jаdvаli” аsаri о‘zining tuzlаr tаrkibigа kuchli kislоtа vа аsоslаr tа’sir

etib, kuchsiz kislоtа vа аsоslаrning siqib chiqаrishini kuzаtgаn eksperimentаl

ishlаri аsоsidа yоzilgаn edi.

Flоgistоn nаzаriyаsining inqirоzi.

XVIII аsrning ikkinchi yаrmi vа

оxiridа kimyоdа eksperimentаl mаteriаllаrning yig‘ilishi, kimyоviy tаhlilning

shаkllаnishi kimyо fаni tаrаqqiyоtining bоsh оmili edi. Bu dаvrdа Yevrоpа

dаvlаtlаrining bаrchаsidа kimyо rivоji bir tekisdа bо‘lmаdi. Аngliyа vа Shvesiyаdа

kimyоgаr-оlimlаr kimyоviy tаhlil vа pnevmаtik kimyо muаmmоlаrini yechishgа

uringаn pаytdа, Germаniyаdаgi оlimlаr flоgistоn nаzаriyаsi yоrdаmidа

mаnufаkturа tаlаblаrini sо‘ndiruvchi texnоlоgiyаlаr yаrаtish bilаn bаnd bо‘ldilаr.

Аngliyаdаgi sаnоаt rivоji аvvаl tо‘qimаchilik sоhаsidа vа sо‘ngrа bоshqа

tаrmоqlаrdа yuz berdi. Qо‘l mehnаtining mаshinаlаshtirilishi vа bоshqа texnik

rivоjlаnishlаr kimyоviy tаdqiqоt usullаrining (mаtоlаrni оqаrtirish, bо‘yаsh vа

hоkаzо) rivоji о‘z nаvbаtidа оrgаnik kimyо fаni shаkllаnishini tаqоzо etа bоshlаdi.

Jаmiyаtdа

yuz

berаyоtgаn

yаngi

ijtimоiy-iqtisоdiy

о‘zgаrishlаr,

tаbiаtshunоslik аyniqsа kimyо fаnigа qо‘yilgаn tаlаblаr, yаngi tаrixiy jаrаyоnning

shаkllаnishigа vа flоgistоn nаzаriyаsi yemirilishigа оlib keldi. Bu dаvrning buyuk

kimyоgаrlаridаn biri shved оlimi T.N.Bergmаn edi. U 1767- yildаn bоshlаb Upsаlа

universiteti prоfessоri о‘zining mаshhur tаhliliy kimyо tаdqiqоtlаri bilаn shuhrаt

qоzоndi, sifаt tаhlilining “hо‘l” usulini jоriy qildi. Bir qаnchа xususiy reаksiyаlаrni

yо‘lgа qо‘ydi vа tizimli sifаt tаhlili reаktivlаri hаqidа qо‘llаnmаlаr yаrаtdi.

XVIII аsr ikkinchi yаrmidа hаr xil murаkkаb mоddаlаrning pаrchаlаnishidаn

аjrаlib chiqаdigаn gаzlаr оlimlаrning diqqаtini о‘zigа qаrаtdi. Gаzlаrni hоsil qilish

vа yig‘ish imkоniyаtini yаrаtgаn pnevmаtik vаnnаlаr ixtirоsidаn keyin ulаrning

xоssаlаrini о‘rgаnish оsоnlаshdi. Shundаy vаnnаni birinchi yаrаtgаn оlim vа

ruhоniy Stiven Geyls kimyоviy reаksiyа nаtijаsidа аjrаlib chiqqаn gаz vа bug‘lаrni

nаychаlаr yоrdаmidа suvgа teskаri tо‘ntаrib qо‘yilgаn idishlаrgа yig‘а bоshlаdi.

Hаvаskоr tаbiаtshunоs bо‘lgаn Geyls аjrаtib оlingаn gаzlаrni аniqlаmаs vа

70

ulаrning xоssаlаrini о‘rgаnmаs edi, dаstlаb yоg‘оchni quruq hаydаsh usuli bilаn

gаzlаrni аjrаtib оlgаn.

Kimyоgаr-pnevmаtik оlim shоtlаndiyаlik Jоzef Blek 1756-yildаn Glаzgо

universiteti prоfessоri, 10 yil о‘tgаch Edinburg universiteti prоfessоri bо‘lib

ishlаgаn. Аsli vrаch bо‘lib, siydik qоvug‘idаgi tоshlаrni ishqоrlаr yоrdаmidа

tushirishgа uringаn. Yumshоq ishqоrdаn (CаCО

3

) о‘yuvchi ishqоrgа [Cа(ОH)

2

]

о‘tish оqibаtidа оhаktоsh qizdirilishi nаtijаsidа birоr nаrsа ungа birikmаsligi,

аksinchа kо‘p miqdоrdа “hаvо” аjrаlib chiqishini kuzаtdi. Bu “hаvо” ning

о‘yuvchi kаlsiy tоmоnidаn оsоn yutilishini kuzаtgаn Blek uni “bоg‘lаngаn hаvо”

deb аtаydi. Nаtijаdа Blek 1756-yildа оq mаgneziyа, sо‘ndirilmаgаn оhаk vа

bоshqа mоddаlаrning о‘zаrо tа’siridаn “bоg‘lаngаn hаvо” ni (CО

2

) аjrаtib оldi vа

uning tаbiаtini о‘rgаndi:

Jоzef Blek (1728-1799)

Blek оhаktоsh kuydirilishi nаtijаsidа оhаkning оg‘irligi kаmаyishini

tаrоzidаn fоydаlаnib isbоtlаdi, bu flоgistоn nаzаriyаsigа zid xulоsа edi. Blekning

аniqlаshichа, gаzsimоn mоddаlаr qаttiq vа suyuq jismlаrdаn аjrаlishi mumkin,

lekin аyrim hоllаrdа ulаr bilаn fаоl reаksiyаgа hаm kirishаdi. Keyinrоq Blekning

kо‘rsаtishichа, kаrbоnаt аngidridi pаrchаlаnishidаn hоsil bо‘lgаn kаlsiy оksidi

hаvоdа оchiq qizdirilgаndа аstа-sekinlik bilаn qаytа kаlsiy kаrbоnаtigа аylаnishi

mumkin ekаn. Bu tаjribа yоrdаmidа оlim аtоmоsferаdа оzrоq kаrbоnаt аngidrid

71

bоrligi vа hаvоning оddiy mоddа emаsligi hаqidа tо‘g‘ri xulоsа chiqаrаdi. CО

2

xоssаsini о‘rgаngаn Blek yоqilgаn shаm uning muhitidа uchib kirlishini аniqlаydi.

Bu ishlаrni dаvоm ettirib, yоpiq idishdаgi hаvо muhitidа yоqilgаn shаm bir оz vаqt

yоnib turishi vа keyin о‘chishini kuzаtdi. Hоsil bо‘lgаn CО

2

ni аbsоrbsiyаlаgаndаn

keyingi qоlgаn hаvо hаm yоnishgа yоrdаm bermаsligini аniqlаgаn оlim bu

muаmmоni hаl qilish shоgirdi shоtlаnd kimyоgаri Dаniyel Rezerfоrdgа tоpshirаdi.

Qоldiq hаvоdа shаm yоnmаsligi vа sichqоnning yаshаy оlmаsligini аniqlаgаn

Rezerfоrd bu tаjribа hаqidа 1772-yili xulоsаlаrini e’lоn qilаdi. Blek hаm,

Rezerfоrd hаm flоgistоn nаzаriyаsi tаrаfdоrlаri bо‘lgаni uchun ulаr hаvо

tаrkibidаgi bu yаngi mоddаni “flоgistоnli hаvо” deb аtаshаdi, bugun biz bu mоddа

vа elementni аzоt deb nоmlаymiz.

Kаrbоnаt аngidridining оchilishi hаqiddа V.I.Vernаdskiy shundаy deb

yоzаdi: “XVI аsrdа Vаn-Gelmоnt оchgаn о‘rmоn gаzi vа XVIII аsrdаgi Blek

аniqlаgаn “bоg‘lаngаn hаvо” deyiluvchi kаrbоnаt аngаdridning аniqdаnishi gаzlаr

hаqidа birinchi tа’limоt edi. Uning tаbiаti vа xоssаlаrini о‘rgаnish flоgistоn

nаzаriyаsini yemirib, hоzirgi zаmоn yоnish nаzаriyаsining yаrаtilishigа оlib keldi.

Uni о‘rgаnish оqibаtidа tirik jоnzоd vа о‘simlik dunyоsi оrаsidа о‘xshаshlik

bоrligi аniqlаndi”. Blekning pnevmаtik tаdqiqоtlаri о‘z vаtаndоshlаri vа bоshqа

dаvlаtlаrning оlimlаri tоmоnidаn dаvоm ettirildi vа rivоjlаntirildi.

О‘z mаblаg‘lаri hisоbidаn lаbоrаtоriyа tаshkil etgаn vа yоrdаmchilаrsiz

bаrchа eksperimentаl tаjribаlаrni о‘zi bаjаrgаn ingiliz оlimi G.Kаvendishning

ishlаri “Sun’iy hаvо”ning turli kо‘rinishlаrigа qаrаtilgаn edi. G.Kаvendish “sun’iy

hаvо” degаndа bаrchа birikmаlаr bilаn birikkаn vа ulаr qizdirilgаndа аjrаlib

chiqаdigаn gаzlаrni kо‘zdа tutаdi, 1766-yili “yоnuvchi hаvо” (vоdоrоd)ni

аniqlаgаn Kаvendish uning judа kichik mаssаsi bоrligini аniqlаdi. Reаksiyаgа

kirishgаn metаll, kislоtа оg‘irligini vа аjrаlib chiqqаn gаz hаjmini о‘lchаgаn оlim

uning zichligi 0,09 deb аniqdаydi. 1772-yildа D.Rezerfоrd bilаn birgа hаvоning

tаrkibidа аzоt vа kislоrоd аrаlаshmаsi bоrligini isbоtlаydi. Аzоt vа аzоt

оksidlаrining xоssаlаrini bаtаfsil о‘rgаnаdi.

72

G.Kаvendish zаmоndоshlаrilаn biri ingliz hаvаskоr оlimi Jоzef Pristli

teоlоgik tа’lim sоhibi bо‘lsа hаm fаlsаfiy mаsаlаlаr bilаn qiziqqаn, аmmо mа’lum

bir dаvrgа kelib fаqаt pnevmоkimyоgа kаttа e’tibоr bilаn qаrаgаn. 60-yillаr оxiridа

Аngliyаdаgi Lids pаstоrligini qаbul qildi. Lids yоnidа pivо ishlаb chiqаrish

zаvоdining bо‘lishi Pristlining bаrchа tаjribаlаri uchun kerаkli miqdоrdа kаrbоnаt

аngvdridi gаzi оlish imkоniyаtini yаrаtdi. Pristli tаjribаlаridа kаrbоnаt

аngidridining suvdа erishini аniqlаgаndа bu eritmаning yоqimli tа’mgа egа

bо‘lgаni uni аjаblаntirdi. Bu ish bilаn Pristli hоzirgi zаmоn аlkоgоlsiz ichimliklаr

ishlаb chiqаrish sаnоаtini yаrаtdi, desаk xаtо qilmаymiz. Bir qаtоr yаngi gаzlаrni

о‘rgаngаn оlim ulаrning suvdа eruvchаnligini bilib, gаzlаrni simоb ustidа

zichligini jоriy qildi vа bu bilаn Geylsning pnevmаtik vаnnаsini tаkоmillаshtirdi.

G.Kаvendish (1731-1810)

J.Pristli (1733-1804)

Pristlining muhim kаshfiyоtlаridаn biri kislоrоdning hаvо tаrkibidа

bо‘lishini аniqlаgаni vа uni “flоgistоnsiz hаvо” deb, Sheyele esа uni “оlоvli hаvо”

deb аtаshgаnini аlоhidа e’tirоf etаmiz. Hаvоdа qizdirilgаn simоbning qizil rаngli

birikmаgа аylаnishi uning оksidgа о‘tishi ekаnligini kuzаtgаn Pristli, yаnа

qаytаdаn оksidni pаrchаlаb kislоrоdni yig‘di. Bu gаz muhitidа birikmаlаr hаvо

muhitigа nisbаtаn yоrqin аlаngа berib yоnаdi, tirik jоnivоrlаrning nаfаs оlishi

оsоnlаshаdi. Pristli ish fаоliyаti dаvridа yаngi tо‘qqiztа gаzni kаshf etdi: (1772 –yil

HCl, 1772-yil N

2

О, 1772-yil NH

3

, 1774-yil О

2

, CО

2

, CО). Pristli vа K Sheyele bir

73

zаmоndа ishlаb kislоrоdni оchgаn bо‘lsаlаr hаm, bu ishning аhаmiyаti vа

mоhiyаtini tо‘lа аnglаy оlmаdilаr, chunki ulаr flоgistоn nаzаriyаsi tаrаfdоrlаri edi.

Kislоrоdning оchishi bilаn Kаrl Vilgelm Sheyele shved оlimlаrining аjоyib

vаkili XVIII аsr Shvesiyаsini ilg‘оr fаn dаvlаtlаri qаtоrigа оlib chiqdi. Tаxminаn

1735- yildа shved kimyоgаri Geоrg Brаndt mis rudаsini eslаtuvchi qо‘sh

minerаlni о‘rgаndi. Mа’dаnshunоslаr bu rudа sexrlаngаn vа undаn misni оlib

bо‘lmаydi deb xulоsа chiqаrishаdi. 1742-1744-yillаr dаvоmidа izlаngаn оlim bu

mа’dаn mis emаs, temirni eslаtuvchi bоshqа yаngi metаll kоbаlt mаnbаi ekаnligini

аniqlаdi. 1751-yildа Аksel Fredrik Krоnsted kоbаltni eslаtuvchi yаngi metаll

nikelni, 1774-yildа Iоgаnn Gоtlib Gаn mаrgаnesni, 1782- yildа Peter Yаkоb

Gyelm mоlibdenni kаshf etdilаr. Minerаllаrni аniqlаshdа birinchi mаrtа

pаyvаndlаsh nаychаsidаn fоydаlаngаn kishi Krоnsted hisоblаnаdi. Yаngi texnik

usullаrni qо‘llаgаn kimyоgаrlаr minerаllаr hаqidа аnchа mа’lumоtlаr tо‘plаshdi.

Bu qiymаtlаrni tаhlil qilgаn оlim minerаllаrni fаqаt tаshqi shаkligа qаrаb emаs,

bаlki kimyоviy tuzilishigа hаm etibоr berish lоzimligini tа’kidlаdi vа 1758-yildа

yоzgаn “Minerаlоgiyа sistemаsi” аsаridа ulаrning yаngichа sinflаsh tizimini bаyоn

qildi. Bu ishlаr keyinchаlik bоshqа shved оlimi mа’dаnshunоs Tоrbern Ulаf

Bergmаn tоmоnidаn dаvоm ettirildi. Bir kimyоviy mоddа ikkinchisi bilаn

reаksiyаgа kirishаdi, аmmо uchinchisi bilаn reаksiyаgа kirishmаydi. Buning

sаbаbini о‘rgаngаn Bergmаn birikmаlаr оrаsidаgi “mоyillik” (аShshyev)

mаvjudligini sezdi nа ulаrning аniq qiymаtlаrini tоpib jаdvаl tuzib chiqdi. Bu

jаdvаllаr оlimgа kаttа shuhrаt keltirdi vа hаyоtidаn keyin bir nechа un yillаr

dаvоmidа kullаndi. Аptekаchining yоrdаmchisi bо‘lgаn Sheyelegа Bergmаn

аlоhidа e’ti-bоr bilаn kаrаgаn vа dоimо yоrdаm bergаn. Pirоvаrd nаtijаdа Sheyele

bir qаtоr о‘simliklаr vа tirik оrgаnizmlаrlаn vinо, limоn, оlmа, оksаlаt, gаll,

benzоy, siyik kislоtаlаrni аjrаtib оlgаn bо‘lsа, shu bilаn birgа mоlibden vа аrsenаt

kislоtаlаrini sintez qildi. Sheyele uchtа о‘tа zаhаrli gаzlаrni hаm sintez qilgаn:

vоdоrоd ftоridi, vоdоrоd sulfidi vа vоdоrоd siаnidi. Uning bevаqt о‘limigа shu

zаhаrli mоddаlаrning kuchli tа’siri sаbаb bо‘lgаn deb hisоblаshаdi, chunki Sheyele

о‘zi ishlаgаn kimyоviy birikmаlаrning tа’mini dоimо tаtib kо‘rgаn.

74

Kimyоdа о‘lchоv ishlаrining tаntаnаsi.

XVIII аsrning оxiridа kimyоdа

judа kаttа eksperimentаl ishlаrning nаtijаlаri yig‘ildi, endi ulаrni yаgоnа nаzаriyа

аsоsidа tizimlаshtirib chiqish kun tаrtibining dоlzаrb muаmmоsigа аylаndi. Аnа

shundаy nаzаriyаning yаrаtuvchisi frаnsuz kimyоgаri Аntuаn-Lоrаn Lаvuаzye

hisоblаnаdi. Kimyо bilаn shug‘ullаnishining bоshidаnоq eksperimentаl ishlаr

muvаffаqiyаtining аsоsiy negizi аniq о‘lchоv ekаnligini tushunib yetdi. 1764-yildа

gips minerаlini о‘rgаngаn Lаvuаzye uning tаrkibidаgi suv miqdоrini qizdirish bilаn

аniqlаdi. Blek vа Kаvendishning ishlаrigа nisbаtаn u eksperiment ijrоsidа yаngichа

yоndаshdi vа eski nаzаriyаlаrning о‘rinsizligini, kimyо rivоjidаgi tо‘sqinlik

qilishini birinchilаrdаn аnglаb yetdi. XVIII аsrdа yоnish jаrаyоni bаrchа

kimyоgаrlаrning

fikrini bаnd etgаn edi. 60-yillаrdа e’lоn qilingаn kо‘chа yоritish ishlаri nаtijаlаrigа

kо‘rа Lаvuаzye Оltin medаlgа sаzоvоr bо‘ldi. Bоshqа kimyоgаrlаr bilаn

hаmkоrlikdа оlmоsni yоpiq kаmerаdа yоqib kо‘rdi vа uning yо‘qоlib ketishini

qаyd qilgаch, idishdаgi yоnish mаhsulоti sifаtidа kаrbоnаt аngidiridi hоsil

bо‘lishini isbоtlаdi. Demаk оlmоs hаm tаrkib jihаtdаn uglerоd elementi vа bоshqа

birikmаlаrgа nisbаtаn kо‘mirgа yаqin ekаnligi о‘z-о‘zidаn rаvshаn bо‘ldi. Yоpiq

idishdаgi metаllаrning qizdirish nаtijаsidа оg‘irligi оrtishini Shtаl flоgistоnning

birikishi bilаn tushuntirsа, Lаvuаze mа’lum “bir nаrsа” metаllgа birikаdi deb

tushuntirdi. Аgаr idish ichidаgi bu “bir nаrsа” hаvо bо‘lib, u metаll bilаn

birikkаndа оksid hоsil qilishini bilgаn оlim, reаksiyаgаchа vа undаn keyin idish,

hаvо vа metаllаr umumiy оg‘irligi о‘zgаrmаgаnini аniqlаdi. Аgаr idishdаgi hаvо

reаksiyаgа kirishgаn bо‘lsа, retоrtаni оchgаndа uning ichidаgi vаkuumni tо‘ldirish

uchun hаvо оqimi kirishi kerаk deb о‘ylаydi оlim. Hаqiqаtаn hаm retоrtа

оchilgаndа uning ichidаgi vаkuumni reаksiyаgа qаtnаshib kаmаygаn miqdоrdаgi

hаvо kirishini о‘lchаsh yо‘li bilаn аniqlаdi. Lаvuаzyening bu kаshfiyоti metаllаr vа

mа’dаnlаr hоsil bо‘lishining yаshi nаzаriyаsini yаrаtishgа nmkоn yаrаtdi. Bu

nаzаriyаgа kо‘rа mа’dаndа metаll gаz bilаn birikkаn. Pistа kо‘mir bilаn mа’dаn

qizdirilgаndа uning tаrkibilаgi gаzni kо‘mir аbsоrbilаydi vа nаtijаdа kаrbоnаt

аngidridi bilаn sоf metаll аjrаlib chiqаdi.

75

Lаvuаzening birinchi e’lоn qilgаn ishlаridаn biri 1769-yildа chiqqаn “Suv

tаbiаti hаqidа” mаqоlаsi edi. Bu аsаr аlkimyоgаrlаrning suvni tuprоqqа аylаntirish

mumkin degаn gipоtezаsini tekshirish uchun bаjаrilgаn ish bо‘lib, оlim yоpiq

idishdа suvni 100 kun dаvоmidа qаynаtаdi vа qаytа kоndensаtlаydi. Tаjribаdаn

оldin vа keyin kоlbа, uning ichidаgi suv оg‘irligini dоimо о‘lchаb bоrаdi vа tаjribа

оxiridа umumiy оg‘irlik о‘zgаrmаgаnligini isbоtlаydi.

Kоlbа ichidаgi suvning lоyqаlаnishini kо‘rgаn оlim suvni, lоyqаni vа idishni

аlоhidа tаrоzidа tоrtib, suvning miqdоri о‘zgаrmаgаnligini, kоlbаning оg‘irligi esа

quritib о‘lchаngаn chо‘kmа miqdоrichа kаmаygаnligini аniqlаydi. Demаk suv

tuprоqdа аylаnmаdi, bаlki shishа idishning bir qismi suvdа erib, yаnа qаytаdаn

chо‘kmаgа tushdi.

А.Lаvuаzye (1743-1794)

1775-yildа hаvо, kаrbоnаt аngidridi vа suv tаrkibini tulа isbоtlаdi vа hаr xil

mоddаlаr yоnishidа hоsil bо‘lаdigаn gаzlаrni аniqlаdi. Flоgistоn nаzаriyаsinig

sаlbiy tа’sirini yengib, yоnishning kislоrоdli nаzаriyаsini yаrаtdi. Lаvuаzye 1774-

1777-yillаr dаvridа bаjаrgаn shplаridа kislоrоdning yоnish, оksidlаnish

jаrаyоnlаridа vа hаyvоnlаrning nаfаs оlishdаgi bevоsitа аhаmiyаtini kо‘rsаtdi.

1774-yildа Pаrijgа kelgаn Pristli Lаvuаzegа о‘zining “flоgistоnsiz hаvо”

оlgаnligini аytib berаdi. Bu kаshfiyоtning аhаmiyаtini dаrrоv аnglаgаn оlim 1775-

yildа Fаnlаr Аkаdemiyаsidа mа’ruzа bilаn chiqib, hаvо оddiy mоddа emаs, bаlki

ikki xil gаzlаrning аrаlаshmаsi deb tаsdiqlаydi. Lаvuаzyening fikrichа, hаvоning

76

beshdаn bir qismini Pristlining “flоgistоnsiz hаvоsi” (kislоrоdning оchilishini

Lаvuаzye Pristligа nisbаtаn о‘zigа tааlluqli kаshfiyоt deb hisоblаydi) tаshkil etаdi.

Аynаn аnа shu miqdоrdаgi hаvо kоmpоnenti zаnglаyоtgаn metаll bilаn yоki

yоnаdigаn jism bilаn birikаdi, xuddi shuningdeq tirik оrgаnizm hаyоti uchun zаrur

sаnаlаdi.

Lаvuаzye bu gаzni “kislоrоd” kislоtа hоsil qiluvchi deb аtаdi.

Hаvоning beshdаn tо‘rt qismini tаshkil etgаn ikkinchi gаz (Rezerfоrd kаshf etgаn

“flоgistоnli hаvо”) аlоhidа mustаqil mоddа vа bu gаz yоnish jаrаyоnini sо‘ndirib,

tirik оrgаnizmlаrnimg yаshаshigа tо‘sqinlik qilаdi. Lаvuаzye bu gаzni “аzоt” -

hаyоtni sо‘ndiruvchi deb аtаdi. Keyinrоq аzоt lоtinchа nitrоgen - selitrа hоsil

qiluvchi deb qаytа nоmlаndi. Bu sо‘z keng tаrqаlgаn inglizchа nitrоgen

shаklidа

hоzirgаchа sаqlаnib qоldi.

Tirik tо‘qimаlаr vа оrgаnizmlаr hаm uglerоd vа vоdоrоd birikmаlаri bо‘lib,

ulаr nаfаs оlgаndа kislоrоd bilаn birikishini Lаvuаzye idrоk etdi. Shundаy qilib

Lаvuаzye ilgаri аmаlgа оshirgаn kuzаtishlаri nаtijаsidа xulоsа chiqаrib, bаjаrgаn

tаjribаlаri аsоsidа nаfаs оlish jаrаyоnidа hаvо tаrkibidаgi kislоrоdning nimаgа

sаrflаnishi, vа bоshqаchаrоq usul bilаn о‘lchаsh mumkinligini e’tirоf etdi. Bu

ishlаri nаtijаsidа 1774-yildаn bоshlаb qismаn, 1777-yillаn bоshlаb tо‘liq vа

оchiqchаsigа flоgistоn nаzаriyаsigа qаrshi chiqdi.

Ilgаri аytgаnimizdek 1783-yildа Kаvendish tоmоnidаn “yоnuvchi gаz” ning

xоssаlаri о‘rgаnilib, u yоngаndа suv bug‘i hоsil qilishini аniqlаydi. Bu tаjribа

hаqidа eshitgаn Lаvuаzye Kаvendish gаzini vоdоrоd (“suv hоsil qiluvchi”) deb

аtаdi. Shundаy qilib, о‘z-о‘zidаn, hаvо kаbi suv hаm ikki elementdаn ibоrаt

murаkkаb mоddа ekаnligi isbоtlаndi.

Lаvuаzyening yаngi kаshfiyоt vа nаzаriyаlаri kimyоning rаsiоnаllаsh о‘zigа

оlib keldi. Endi mаteriyаning аbstrаkt elementlаri unsurlаr hаqidаgi tа’limоt inkоr

etilib uning urnigа kimyоgаrlаr tаrоzidа tоrtish vа hаjmni о‘lchаsh kаbi аmаllаrgа

bаnd bо‘lib, shu ishlаrdаn eksperimentаl puxtа tekshirilgаn vа nаzаriy

muhоkаmаlаrgа аsоslаngаn xulоsаlаrni chiqаrishgа о‘rgаnishdi.

Kimyо fаnining fundаmentаl аsоslаrini yаrаtgаn Lаvuаzye uning

ustqurmаsini shаkllаntirish bilаn shug‘ullаndi. XVII аsrning 80-yillаridа Lui

77

Bernаr Gitоn de Mоrvо, Klоd Lui Bertоlle vа Аntuаn Frаnsuа de Furkruа kаbi

bоshqа frаnsuz оlimlаri bilаn hаmkоrlikdа kimyоviy nоmenklаturаning аsоsini

yаrаtdi vа uni 1787-yildа nаshriyоtdаn chiqаrib e’lоn qildi. Hаr qаysi kimyоgаr

birikmаlаrni о‘zichа nоmlаb, kаsbdоshlаrini lоl qоldirаdigаn dаvr о‘tib, mаntiqiy

prinsiplаrgа аsоslаngаn tizim ishlаb chiqildi.

1789-yildа Lаvuаzye “Kimyо elementаr kursi” (“Trаite elementаire de

chimic”) аsаridа о‘zi yаrаtgаn nаzаriyаgа аsоslаnib vа ishlаb chiqаrilgаn

nоmenklаturаdаn fоydаlаnib, о‘shа pаyt kimyоsi sоhаsidа yig‘ilgаn bаrchа

yutuqlаrni, bilimlаr mаjmuаsini tizimlаshtirib chiqаdi. Bu kitоbdа о‘shа pаytdа

mа’lum bо‘lgаn bаrchа elementlаr rо‘yxаti keltirilgаn edi.

7-rаsm.

Tаjribаviy usullаrning pаydо bо‘lishi.

Bundаgi 33 elementlаrdаn fаqаt ikkitаsi hаqidа nоtо‘g‘ri tаsаvvurgа egа

bо‘lishi оlimning о‘z dаvrigа nisbаtаn ilgаrilаb ketgаni vа kаttа yutug‘idаn nishоnа

bо‘lsа kerаk. Bir nechа о‘n yillаr о‘tgаndаn keyinginа yоrug‘lik vа issiqlik

mаteriаl substаnsiyа bо‘lmаsdаn, energiyа turlаri ekаnligi isbоtlаndi. Flоgistоn

nаzаriyаsi tаrаfdоrlаri, аyniqsа Pristli ishlаrini tаn оlishmаs vа tаnqid qilishаr edi.

Birinchilаrdаn bо‘lib Lаvuаzye tа’limоtini shved оlimi Bergmаn tаn оlаdi. Shtаl

yurtdоshlаri bо‘lgаn nemis оlimlаrining bаrchаsi оlimgа qаrshi bо‘lishsа hаm,

Mаrtin Genrix Klаprоt Lаvuаzye nаzаriyаsining qо‘llаshi judа kаttа shоv-shuvgа

sаbаb bо‘ldi. Uning о‘zi hаm 1789-yildа urаn vа sirkоniy elementlаrini kаshf etib

bu tа’limоtni bоyitdi. Frаnsuz kimyоgаr-vаtаndоshlаri Lаvuаzyeni kо‘klаrgа

kо‘tаrib mаqtаshаdi. “Kimyо frаnsuzlаrning fаni, u Lаvuаzye tоmоnidаn

78

yаrаtilgаn”,- deydi frаnsuz оlimi Sh. Vyurs, Lui Grimо: “Hоzirgi zаmоn kimyо

fаni Lаvuаzye tоmоnidаn yаrаtilgаn”,-deydi. А.Lаvuаzyening ilmiy yutuqlаrini 2

kаttа qismgа bо‘lish mumkin:

1. Flоgistоn nаzаriyаsigа qаrshi kurаsh (yоnish, kuydirish, nаfаs оlish

jаrаyоnlаrining tо‘g‘ri tushuntiriligаni bu nаzаriyаni puchgа chiqаrdi).

2. Kimyоviy elementgа vа murаkkаb mоddаlаrgа tо‘g‘ri tа’rif berish, kimyо

refоrmаsi - mоddаlаr sаqlаnish qоnunini tаjribа yо‘li bilаn isbоtlаsh.

А.Lаvuаze hаyоtining sо‘nggi yillаri аnchа tаshvishli vа uning yаkuni

fоjeаli tugаdi. 1789-yildа bоshlаngаn frаnsuz revоlyusiyаsi оlimni kimyо bо‘yichа

ilmiy ishlаrdаn uzоqlаshtirdi. Revоlyusiyаning dаstlаbki yаrimlаridа iqtisоdiy

mаsаlаlаr bilаn shug‘ullаngаn Lаvuаzye tezdа revоlyusiyа hаqidа sаlbiy fikr

bildirаdi.

А.Lаvuаzye 1775-yildа Frаnsiyаning pоrоx vа selitrа ishlаri bо‘yichа dаvlаt

bоshqаruvchisi dаrаjаsigа erishgаn edi. Аrsenаlgа kо‘chib о‘tgаn оlim о‘z

mаblаg‘lаri hisоbidаn lаbоrаtоriyа qurаdi vа umrining оxirgi 15 yili dаvоmidа u

yerdа ilmiy-tаdqiqоt ishlаri оlib bоrаdi, hаr xil ilmiy kоmissiyаlаrdа fаоl

qаtnаshаdi. 1771-yildа bоy sudxо‘r qizi Аnnа Mаriyа Pоl’zgа uylаnаdi, О‘zi hаm

qаynаtаsidek shu ish bilаn shug‘ullаnib, qаrzdоr fuqаrоlаrning mulkini аrzоn-

gаrоvgа оlish vа qimmаt sоtish nаtijаsidа bоyib ketаdi. Xаlqning bundаy

fоydаxо‘rlаrgа judа kаttа nаfrаt kо‘zi bilаn qаrаshi uning оlimlik shа’nigа dоg‘

tushirgаn edi. Rоyаlistlаr bilаn yаxshi аlоqаsi bоrligini bilgаn respublikаchilаr uni

1792-yildа ishdаn bо‘shаtishаdi. Shu yilning mаrt оyidа Milliy mаjlis qаrоrigа

kо‘rа mоllаrini gаrоvgа qо‘yib qаrzlаrini tо‘lаsh rаsmаn tа’qiqlаnаdi, 1793-yil

аvgust оyidа Pаrij FА yоpilаdi, оktyаbr оyidаn bоshlаb gаrоvgа mоl-mulkini оlib

qаrz berish tаrtibi hаm bekоr qilinаdi. Shu tаshkilоtning bаrchа kоrchаlоnlаri

qаtоridа, erishgаn yutuqlаrigа qаrаmаsdаn buyuk kаshfiyоtlаr sоhibi, ulug‘ оlim

Lаvuаzye hаm hibsgа оlindi vа Revоlyusiоn tribunаlning qаrоri bilаn 1794-yil 8-

mаy kuni оlim gilоtinаdа qаtl qiildi. Frаnsuz revоlyusiyаsi tаrаfdоrlаri uni

sudxо‘rlikdа аyblаb shundаy qаrоr qilishdi. Tаrix оlim kаsbdоshlаri, birinchi

nаvbаtdа u bilаn mаslаkdоsh bо‘lgаn buyuk frаnsuz revоlyusiоnerlаri Mоrvо,

79

Bertоlle vа Furkruаlаrni hech qаndаy sаbаb vа bаhоnаlаr bilаn оqlаmаydi. Ulаr

judа kаttа оbru-e’tibоrgа egа, kо‘zgа kо‘ringаn revоlyutsiоnerlаr аqlli bо‘lsаlаr

hаm Lаvuаzyeni xаlоs etishgа urinmаdilаr vа uning tаqdiri bilаn qiziqmаdilаr.

Lаvuаzyening qаtl etilishi fаn uchun qаndаy dаrаjаdа yо‘qоtish bо‘lgаnini hech

kim tаsаvvur etоlmаydi, bu endi fаqаt Оllоhgаginа аyоndir.

Nаzоrаt sаvоllаri:

1. Rоbert Bоyl vа uning kimyоviy yutuqlаri hаqidа gаpiring.

2. Ingliz оlimlаri “bоg‘lаngаn hаvо” (CО

2

) ni qаndаy usullаr bilаn оlishgаn?

3. Flоgistоn nаzаriyаsi tаrааfdоrlаri vа uning tаnаzzulgа uchrаshi sаbаblаrini

bаyоn qiling.

4. А.Lаvuаze tаjribаlаrining muvаffаqiyаti vа аntiflоgistik tа’limоtini

izоhlаng.

5. Flоgistоn nаzаriyаsining mоhiyаti nimаdаr ibоrаt?

6. Flоgistоn nаzаriyаsi nаmоyаndаlаridаn kimlаrning ishlаrini tа’riflаb

berаsiz?

7. Аntuаn-Lоrаn Lаvuаzye kim vа u nimа ishlаr qilgаn?

8. Lаvuаzye hаqidаgi frаnsuz оlimlаrining fikrlаrini izоhlаy оlаsizmi?

9. Kimyоviy elemengа tо‘g‘ri tа’rif berish qаysi оlim tоmоnidаn аmаlgа

оshirildi?

10. Yоnishning kislоrоdli nаzаriyаsini kim yаrаtdi?

11. А.Lаvuаze tаjribаlаrining muvаffаqiyаti vа аntiflоgistik tа’limоtini

izоhlаng.

12.

Flоgistоn nаzаriyаsining аmаliy аhаmiyаti bоrmi? Bu hаqidа sizning

fikrlаringiz qаndаy?

D. I. Mendeleyevning elementlаr dаvriy sistemаsi vа dаvriy qоnunning

shаkllаnish tаrixi

Rejа:

80

1. Elementlаrni sistemаlаshtirish yо‘lidаgi urinishlаr (Lаvuаze, Debereyner,

Meyer)

2. D. I. Mendeleyevning elementlаr dаvriy qоnuni vа dаvriy jаdvаli

3. Inert gаzlаrni kаshf etilishi vа dаvriy jаdvаlgа jоylаshtirilishi (Rаmzаyning

qilgаn ishlаri, geliy, neоn, аrgоn, kriptоnlаrning оchilishi

Tаyаnch sо‘zlаr:

аtоm

,

mоlekulа,kimyоviy element, metаll

,

metаllmаs, dаvriy

jаdvаl

,

dаvriy qоnun, inert gаzlаr, lаntаnоidlаr, аktinоidlаr, elektrmаnfiylik,

rаdiоаktivlik, trаnsurаn elementlаr

,

Kimyоviy

elementlаr

dаvriy

qоnunining

оchilishi.

Kimyоviy

elementlаrning dаvriy sistemаsi kimyоviy elementlаr dаvriy qоnunining jаdvаldаgi

ifоdаsi bо‘lib, kimyоviy elementlаrning tаbiiy klаssifikаtsiyаsidir. Uning

strukturаsi kо‘p jihаtdаn hоzirgi zаmоndаgigа о‘xshаsh bо‘lib, 1869-1871 yillаrdа

D.I.Mendeleyev dаvriy qоnun аsоsidа ishlаb chiqqаn. XVIII аsr оxiridа 25 tа

elеmеnt mа’lum bо‘lib, XIX аsrning birinchi chоrаgidа yаnа 19 elеmеnt kаshf

qilindi. Elеmеntlаr kаshf qilinishi bilаn ulаrning аtоm mаssаsi, fizik vа kimyоviy

xоssаlаri о‘rgаnilib bоrildi. Bu tеkshirishlаr nаtijаsidа bа’zi elеmеntlаrning

аvvаldаn mа’lum bо‘lgаn tаbiiy guruhlаri (mаsаlаn, ishqоriy-yеr mеtаllаr,

gаlоgеnlаr) gа о‘xshаsh elеmеnt guruhlаri shаkllаnа bоrdi. Elеmеntlаr vа ulаrning

birikmаlаri hаqidаgi mа’lumоtlаr kimyоgаrlаr оldigа bаrchа elеmеntlаrni

guruhlаrgi аjrаtish (sinflаrgа bо‘lish) vаzifаsini qо‘ydi. 1789-yildа А.Lаvuаzyе

kimyоviy elеmеntlаrning birinchi klаssifikаtsiyаsini yаrаtdi, u bаrchа оddiy

mоddаlаrni 4 guruh (mеtаllmаslаr, mеtаllаr, kislоtа rаdikаllаri vа оksidlаr)gа

аjrаtdi.

1812-yildа Bеrsеlius bаrchа elеmеntlаrni mеtаllаr vа mеtаllmаslаrgа

аjrаtdi. Bu unchаlik аniq bо‘lmаsаdа, hаligаchа о‘z kuchini yо‘qоtgаn emаs.

1830-yilgа kelib, 55 tа kimyоviy element mаvjudligi аniqlаndi vа ulаrning

аtоm mаssаlаrigа kо‘rа tizimlаshtiruvchi jаdvаllаr tuzilа bоshlаndi. Kimyоviy

elementlаr sоni qаnchа bо‘lishi mumkinligi vа ulаrni tаrtibgа sоlish muаmmоsi

pаydо bо‘ldi. Bu muаmmоning bir nechа yechimlаri mаvjud ekаnligi vа bu sоhаdа

hаli аnchаginа ilmiy izlаnishlаr оlib bоrish zаrurligi mаshhur itаlyаn kimyоgаri S.

81

Kаnnitssаrоning 1860-yilning 3-sentyаbridа 140 dаn оrtiq jаhоn kimyоgаr-

оlimlаrining Kаrlsruedа bо‘lib о‘tgаn аnjumаnidаgi mа’ruzаsidа hаr tоmоnlаmа

yоritib berildi.

Yevrоpа universitetlаridа mаlаkа оshirishdа bо‘lgаn D. I Mendeleyev hаm

аnjumаn qаtnаshchisi sifаtidа ushbu mа’ruzаni tinglаb, undа оlg‘а surilgаn

g‘оyаlаr ustidа bоsh qоtirа bоshlаdi.

XIX аsrning 60-yillаridа elementlаming 50 dаn оrtiq jаdvаli (А. Lаvuаze, J.

Kuk, J. Dyumа, U. Оdling, S. Kаnnitssаrо, L. Shаnkurtuа, L. Meyer, J. Nyulends)

о‘shа dаvr kimyоgаrlаrigа mа’lum bо‘lsа hаm ulаrning оrаsidа tugаllаngаn

kо‘rinishgа egа bо‘lgаn vаriаnti yо‘q edi.

Elementlаrning mаssаlаrini vа bоshqа xоssаlаrini о‘zаrо sоlishtirib chiqqаn

nemis kimyоgаr-texnоlоgi Iоgаnn Vоlfgаng Debereyner (1780-1849-y) 1817-

yildа аyrim elementlаr umumiy kimyоviy xоssаlаrgа egа bо‘lishigа e’tibоr qаrаtdi

vа ulаrni аtоm mаssаlаri оrtib bоrishi tаrtibidа jоylаshtirish mumkinligini, uchlikdа

о‘rtаdа jоylаshgаn-elementning аtоm mаssаsi ikki chetdаgi elementlаr аtоm

mаssаlаri yig‘idisining о‘rtаchа аrifmetik qiymаtigа tо‘g‘ri kelishini аniqlаdi.

Mаsаlаn, brоmni о‘rgаnib, bu element о‘z xоssаlаri jihаtidаn xlоr vа yоdgа

о‘xshаshligini, xlоr-brоm-yоd qаtоridа ulаrning аtоm mаssаlаri hаm оrtib

bоrishigа mоs rаvishdа reаksiоn qоbiliyаlitini о‘zgаrishini kо‘rsаtdi, bundаy

elementlаr оilаsini triаdаlаr deb аtаdi.

Debereyner о‘z izlаnishlаri dаvоmidа xоssаlаri bilаn bir birigа о‘xshаydigаn

уаnа ikki guruh elementlаr uchligini (triаdаlаrni) аniqlаdi. 1829-yildа

I.V.Debereyner о‘zining ‘‘Elementаr mоddаlаrning о‘xshаshligigа qаrаb

82

guruhlаsh” аsаridа elementlаrning fizik-kimyоviy xоssаlаri ulаrning аtоm

mаssаsigа bevоsitа bоg‘liq deb hisоblаdi. Elementlаr xоssаlаrining о‘xshаshligigа

аsоslаnib u elementlаr uchun quyidаgi triаdаlаrni tuzdi.

8-rаsm

. I. V. Debereyner triаdаlаri

Bu dаvrdа mа’lum bо‘lgаn 55 tа elementlаrni аniq triаdаlаrgа аjrаtib

bо‘lmаgаni uchun kimyоgаrlаr I. V. Debereyner triаdаlаrigа qiziqishmаdi. XIX

аsrning bоshlаridа kimyоgаrlаr hаli аtоm mаssаlаri аsоsidа аniq о‘lchоv ishlаri

оlib bоrmаgаnlаri uchun kimyоviy hisоblаshlаrdа аtоm mаssаlаridаn

fоydаlаnishmаs vа kо‘pchilik kimyоgаrlаr uchun “аtоm оgirlik” vа “mоlekulyаr

оg‘irlik” tushunchаlаri mаzmunаn bir xil edi. I.V. Debereyner dаn keyin 1857-

yildа nemis kimyоgаri Lensen 20 tа triаdаlаr tuzdi vа birinchi mаrtа nоmаlum

elementlаr аtоm mаssаsini аniqlаshgа urindi. Kаrlsrue аnjumаni qаtnаshchisi U.

Оdling (1829-1921-y) hаm 1864-yildа elementlаrni kimyоviy xоssаlаrigа kо‘rа

guruhlаrgа аjrаtilgаn jаdvаlgа qо‘yib chiqdi, аmmо bu ish оlimlаr diqqаtini

tоrtmаdi. . Bulаrdа xоssаlаri hаm о‘xshаsh bо‘lаdi dеydi, lеkin аsоsаn аrifmеtikаgа

аhаmiyаt bеrdi

1866-yil 1-mаrtidа ingliz оlimi Jоn Аleksаnder Nyulends (1837-1898-y)

Lоndоn kimyоgаrlаr jаmiyаtidа о‘z mа’ruzаsi bilаn chiqib, о‘shа pаytdа mа’lum

bо‘lgаn 62 tа elementni S. Kаnnitssаrо аtоm mаssаlаri qiymаtlаri jаdvаlidаn

fоydаlаnib, ulаrni ikkitа tаmоyil аsоsidа tizimlаshtirdi: vоdоrоdni rаqаmlаsh №1

bоshlаndi vа №56 tugаllаndi, аtоm mаssаsi bir xil bо‘lgаn elementlаr jаdvаldа bir

83

kаtаkkа qо‘yildi (Cо, Ni); (Rо, Ru); (Pt, Ir); (Ge, Lа). J. Nyulends elementlаrni

vertikаl qаtоrgа qо‘yib chiqqаndа, hаr sаkkizinchi о‘zidаn аvvаlgi birinchi element

xоssаlаrini tаkrоrlаshini kuzаtdi. Nаtijаdа nаtriydаn keyin kаliy, оltingugurtdаn

keyin selen, kаlsiy esа о‘zigа о‘xshаgаn mаgniy elementidаn keyin о‘rin egаllаdi.

J. Nyulends bu qоnuniyаtni “оktаvаlаr” qоnuni deb e’lоn qildi. U elementlаrni

ulаrning аtоm оg‘irliklаri оrtib bоrish tаrtibidа bir qаtоrgа jоylаshtirgаndа, hаr

qаysi sаkkizinchi element о‘z xоssаlаri bilаn birinchi elementgа о‘xshаsh

bо‘lishini kо‘rdi. Bu tаrtib muzikа nоtаsidаgi grаmmаlаr kаbi tаkrоrlаndi. Bu

jаdvаldаgi о‘xshаsh elementlаr sоlishtirilgаndа, I.V. Debereyner triаdаlаri

mаvjudligi kuzаtildi, аmmо о‘xshаsh elementlаr qаtоridаn tаshqаri jаdvаldа bir-

birigа xоssаlаri о‘xshаmаydigаn elementlаming mаvjudligi hаm аniqlаndi. Bu

yо‘nаlishdа tаdqiqоt ishlаri оlib bоrаyоtgаn оlimlаr J. Nyulendsning ishlаrini

e’tirоf etishmаdi vа u о‘zining ilmiy ishlаrini hаttо nаshr qilmаdi. 1862-yildа

frаnsuz geоlоgi Аleksаndr Emil Beguye Shаnkurtuа (1820-1886-y) hаm

elementlаrning аtоm оg‘irliklаrini оrtib bоrishi tаrtibdа jоylаshtirdi, ulаr uchun

“vintsimоn spirаl” jаdvаlini tuzdi. Elementlаr sistemаsi tuzish uchun silindr о‘qigа

nisbаtаn 45° bо‘ylаb silindr sirtigа spirаl chiziqlаr chizdi. Hаr ikki spirаl оrаsini 16

bо‘lаkkа bо‘ldi. Spirаl chiziqlаrgа bаrchа elementlаrni ulаrning аtоm оg‘irliklаri

оrtib bоrish tаrtibidа jоylаshtirgаnidа, о‘zаrо о‘xshаsh elementlаrning аtоm

оg‘irliklаri оrаsidаgi аyirmа 16, 32, 48 gа teng bо‘lishi аniqlаndi. Bu ishlаrdаn

kо‘rа nemis kimyоgаri Yulius Lоtаr Meyerning (1830-1895 yy.) 27 tа elementni

vаlentliklаrigа qаrаb оlti gruppаgа bо‘ldi.

U о‘z аsаrini “аtоm оg‘irliklаrning sоn bilаn ifоdаlаnаdigаn qiymаtlаridа

birоr qоnuniyаt bоrligigа shubhа bо‘lishi mumkin emаs” degаn ibоrа bilаn tugаtdi.

Meyer о‘zining ikkinchi mаqоlаsidа elementlаrning sоlishtirmа hаjmlаri dаvriy

rаvishdа о‘zgаrishini (yа’ni bir nechа elementdаn keyin qаytаrilishini) kаshf etdi.

Bu kаshfiyоt kаttа аhаmiyаtgа egа bо‘ldi, lekin dаvriy qоnunni tаriflаsh uchun

yetаrli emаs edi. 1864-yildа e’lоn qilgаn elementlаrning аtоm оg‘irligi vа аtоmlаri

hаjmigа kо‘rа оshib bоrishigа аsоslаngаn jаdvаli elementlаrni tizimlаshtirish

84

bоrаsidа kо‘prоq mа’lumоtlаr berdi vа kо‘plаb kimyоgаr оlimlаrning diqqаt

e’tibоrini о‘zigа qаrаtdi.

9-rаsm.

“Vintsimоn spirаl” jаdvаli.

Bu jаdvаldаn shundаy xulоsа chiqаrildiki, bаr qаysi mоddаning mа’lum

hаjmdаgi mаssаsidа аtоmlаr sоni dоimо bir xil bо‘lаdi. Demаk, hаr xil аtоmlаrning

kо‘rib chiqilаyоtgаn hаjmi оrаsidаgi nisbаtlаr аlоhidа element hаjmi bilаn

mutаnоsib bо‘lib chiqdi. Аmmо bu nisbаt hаmishа hаm tо‘g‘ri bо‘lib

chiqаvermаydi, chunki turli elementlаrning bir xil mаssаsi ulаrning fаzоdаgi

egаllаgаn hаjmlаrigа hаmishа hаm mоs kelаvermаydi, qо‘shimchа оmil sifаtidа

izоtоplаrning mаssа ulushlаrini hаm hisоbgа оlish kerаk. Element аtоm mаssаsi vа

hаjmi о‘rtаsidаgi bоg‘1iqlikning grаfik ifоdаlаnishi yuqоridаgi jаdvаllаrdаn fаrqli

rаvishdа, tо‘lqin shаkligа egа.

Tо‘lqin chо‘qqisi ishqоriy metаll bilаn belgilаnаdi. Uning jаdvаldаgi 6

vertikаl qаtоrdа 44 tа element jоylаshtirilgаn bо‘lib, grаfikdаgi hаr qаysi chо‘qqi

vа minimаl nuqtа elementlаr kimyоviy xоssаlаrining dаvriyligini ifоdаlаydi. 1869-

yilgа kelib, оddiy mоddаlаr sоni 63 tа elementlаr bilаn belgilаndi. Hаr bir yаngi

оchilgаn element оlimlаrni “dаvriylik qоnuniyаtining” оchilishigа yаqinlаshtirаr

85

edi, yа’ni D.I. Mendeleyev sо‘zi bilаn аytgаndа: “1860-yillаrgа kelib, bu

qоnuniyаt оchilishi uchun zаmin yаrаtildi”. 1858-1860-yillаrdа аtоm mаssаlаrini

ifоdаlаshning yаngi tizimi shаkllаndi, birikmаlаrning аtоmаr tаrkibini vа kimyоviy

fоrmulаsini аniqlаsh imkоniyаti yаrаtildi.

D. I. Mendeleyevning dаvriy qоnunning kаshf etishi vа elementlаr dаvriy

jаdvаlini tuzishi uning uzоq vа sermаshаqqаt ilmiy ishlаrining nаtijаsidir. Dаvriy

qоnun vа elementlаr dаvriy jаdvаli-kimyо fаnining kаttа yutug‘i vа hоzirgi

kimyоning аsоsi hisоblаnаdi. Dmitriy Ivаnоvich Mendeleyev (1834-1907 y)1834-

yil 7- yаnvаr kuni Tоbоlsk shаhridаgi gimnаziyа direktоri D.I.Mendeleyev оilаsidа

14 fаrzаnd bо‘lib tug‘ildi. 1850-yildа Sаnk Peterburgdаgi Bоsh pedаgоgikа

institutigа о‘qishgа qаbul qilindi. 1855-yil u institutni qizil diplоm bilаn tugаtib,

аvvаl Simferоpоl keyin Qrim gimnаziyаlаridа о‘qituvchilik qildi. 1857- yildаn

Sаnk Peterburggа qаytib universitetdа ilmiy-pedаgоgik fаоliyаtini dаvоm ettirdi.

Universitetdа u umumiy kimyо, keyin оrgаnik kimyоdаn mа’ruzа о‘qidi.

Geydelbergdа kоmаndirоvkаdа bо‘lib, Bunzen, Kirxgоf, Kоni kаbi buyuk

kimyоgаrlаr bilаn tаnishib, tаjribа оshirdi. 1861-yil Peterburggа qаytib, “Оrgаnik

kimyо” kitоbini nаshr qildi. Ungа 1864-yildа prоfessоr unvоni berildi. 1865-yildа

“Spirtning suv bilаn birikmаlаri” nоmli ilmiy ishini e’lоn qildi. 1869-yilning 1-

mаrtidа D. I. Mendeleyev “Аtоm mаssаsi kimyоviy о‘xshаshligigа аsоslаngаn

elementlаrni tizimlаshtirish tаjribаsi” nоmli. mаqоlаsi vа dаvriy jаdvаlning birinchi

vаriаntini chet el kimyоgаrlаrigа jо‘nаtdi. 1869-yil 6-mаrtdа (17-fevrаl)

D.I.Mendeleyev nоmidаn Rоssiyа kimyоgаrlаri jаmiyаtidа N. А Menshutkin

elementlаrning xоssаlаri bilаn аtоm оg‘irliklаri bоg‘liqligi hаqidа mа’ruzа qildi,

uning qisqа mаzmuni quyidаgilаrdаn ibоrаt edi:.

1. Аtоm оg‘irliklаri; оrtib bоrish tаrtibidа jоylаshtirilgаndа elementlаrdа

аniq dаvriylik xоssаsi kuzаtilаdi;

2. Kimyоviy xоssаlаri о‘zаrо yаqin elementlаrning аtоm оg‘irliklаri hаm

judа yаqin (Pt,.Ir, Оs) yоki izchillik bilаn оrtib bоrаdi (K, Rb, Cs);

3. Аtоm оg‘irliklаri bо‘yichа sоlishtirilgаndа, elementlаrning guruhdаgi

о‘rni ulаrning vаlentigigа mоs tushаdi;

86

4. Tаbiаtdа tаrqаlgаn elementlаr kichik аtоm оg‘irliklаrigа egа kichik аtоm

mаssаli bаrchа elementlаr esа аniq xоssаlаrini nаmоyоn qilаdi vа ulаr tipik

elementlаr hisоblаnаdi;

5. Аtоm оg‘irligining kаttаligi elementning tаbiаtini belgilаydi,

6. Аlyuminiy vа kremniygа о‘xshаydigаn, аtоm mаssаsi оrаlig‘idа bо‘lgаn

kо‘pginа nоmа’lum elementlаrning оchilishi lоzim;

7. Elementlаrning аtоm оg‘irliklаri qiymаtini ulаrning аnаlоglаrigа qаrаb,

о‘zgаrtirish mumkin;

8. Аyrim о‘xshаsh elementlаr ulаrning аtоm оg‘irliklаri kаttаligini

sоlishtirish yо‘li bilаn аniqlаnishi mumkin.

Bu xulоsаlаr nаtijаsidа elementlаrning fizik vа kimyоviy xоssаlаri ulаrning

аtоm mаssаlаrigа nisbаtаn dаvriy rаvishdа bоg‘liq degаn fikr о‘z isbоtini tоpdi.

Eng birinchi, u bir xil elementlаr оrаsidаgi аyrim о‘xshаshliklаr tаkrоrlаnishini

kuzаtdi.; 1869-yil iyun оyidа D. I. Mendeleyev elementlаrning аtоmаn hаjmlаri

jаdvаlini tuzib chiqdi.

XIX аsr оxiri XX аsr bоshlаridа Rоssiyаdа fаn gullаb yаshnаdi.

Mendeleyev dаvriy qоnunni, Butlеrоv kimyоviy tuzilish nаzаriyаsini yаrаtdi.

Mendeleyev 1861-yil “Оrgаnik kimyо”, 1868-1870-yillаrdа “Kimyо аsоslаri”

kitоbini yоzаdi. Dаstlаbki mаqоlаlаri “Elеmеntlаr аtоm оg’irligi vа kimyоviy

о‘xshаshligigа аsоslаngаn tаjribаviy sistеmа” vа “Elеmеntlаr аtоm оg’irligi vа

xоssаlаrining munоsаbаtlаri” nаshr qilinаdi.

Shu yili Vоskrеsеnskiy Xаrkоvgа rеktоr bо‘lib kеtgаndаn kеyin аnоrgаnik

kimyо kаfеdrаsigа о‘tаdi. 1868-1870-yillаrdа “Kimyо аsоslаri” kitоbini yоzib,

dаvriy sistеmаning dаstlаbki klаssifikаtsiyаsini tаklif qilаdi. 1892-yildа о‘lchоvlаr

vа tаrоzilаr bоsh pаlаtаsigа ishgа kirаdi. U kimyо fаnining umumiy, аnоrgаnik,

оrgаnik, tеxnоlgiyа, аgrоkimyо, nоn yоpish, pivо qаynаtishlаr, vinо ishlаri bilаn

shug’ullаnаdi. Ensiklоpеdist оlim eng аsоsiy ishi dаvriy sistеmа, dаvriy qоnunni

yаrаtish, dеb bilib, kimyоning аsоsiy kоntsеpsiyаsi tаrkib – xоssаlаrgа аsоslаngаn

hоldа ilmiy ishlаrni bаjаrаdi.

87

D.I.Mendeleyev “Kimyо аsоslаri” kitоbining I bоbidа N, О, N, C vа

gаlоgеnlаr, II bоbidа Nа, K, Cu, Аg ishqоriy-yеr mеtаllаrini xаrаktеrlаb bеrdi. U

klаssifikаtsiyаlаshdа fаqаt аtоm оg’irligi bilаn chеgаrаlаnib qоlmаsdаn ulаrning

kimyоviy xоssаlаri, оksidlаr hоsil qilishi, vоdоrоd bilаn birikishi, vаlеntligi

аsоsidа guruhlаrgа аjrаtаdi. Dеmаk, Mendeleyev birinchidаn аtоm оg’irligi,

ikkinchidаn kimyоviy xоssаlаri аsоsidа 1869 -yil 6-mаrtdа “Elеmеntlаrning tаbiiy

sistеmаsini” yаrаtаdi. D.I.Mendeleyevning dаvriy qоnunidа “Elеmеntlаr

xоssаlаrining о‘zgаrishi ulаrning аtоm оg’irligi о‘zgаrishigа dаvriy rаvishdа

bоg’liqdir” dеyilаdi.

Bu sistеmаdа tоriy vа urаn аtоm оg’irligini ikkigа kо‘pаytirib jоyigа

qо‘ydi. Trаnsurаn elеmеntlаrgа о‘ttiztа jоyni kо‘rsаtdi. hаli tаbiаtdа оchilishi kеrаk

bо‘lgаn elеmеntlаr kо‘p ekаnligini аytаdi. Dаvriy sistеmаning vujudgа kеlishi

bilаn elеmеntlаrning rеаksiоn qоbiliyаti hаqidаgi ilmiy yо‘nаlishlаr rivоj tоpа

bоshlаdi.

Rus kimyоgаrlаri vа shifоkоrlаrining 1869-yil аvgustdа о‘tkаzilgаn II

syezdidа u “Оddiy jismlаrning аtоm hаjmlаri” nоmli mаqоlаsini e’lоn qildi vа

undа оddiy mоddаlаrning аtоmаr hаjmlаri ulаrning mаssаlаrigа bоg‘liq dаvriy

funksiyа ekаnligini isbоtlаb berdi. 1869-yil 17-fevrаl D I.Mendeleyev elementlаr

jаdvаlining “tug‘ilgаn kuni” hisоblаnаdi. “63 tа elementlаrning аtоm mаssаlаrini

kichik kаrtоchkаlаrgа yоzib, ulаr xоssаlаrining dаvriyligi аtоm mаssаlаrigа bоg‘liq

ekаnligigа hech ikkilаnmаdim”,- deydi оlim. Chuqur ilmiy bаshоrаt vа

tаqqоslаshlаr аsоsidа D.I.Mendeleyev 1869-yil dekаbr оyidа tаbiаtning muhim

qоnuni - kimyоviy elementlаrning dаvriy qоnunini e’lоn qilаdi. Qоnunning

Mendeleyev tа’riflаgаn qоidаsi: “оddiy mоddаlаrning (elementlаrning) xоssаlаri,

shuningdek, elementlаr birikmаlаrining xоssаlаri elementlаrning аtоm mаssаlаrigа

dаvriy rаvishdа bоg‘liq bо‘lаdi.” Qоnunning hоzirgi zаmоn qоidаsi: “kimyоviy

elementlаr vа ulаr birikmаlаrining xоssа vа tuzilishlаri element аtоmlаri yаdrо

zаryаdlаrigа dаvriy rаvishdа bоg‘liqdir.” D.I. Mendeleyev jаdvаlidа 63 tа element

аtоm mаssаsi оrtishi аsоsidа jоylаshtirilgаn bо‘lib, ulаrning xоssаlаridаgi dаvriylik

yаqqоl kuzаtilаdi. О‘shа pаytdа оlim nоmа’lum 4 tа elementlаrning аtоm

88

mаssаlаrini 45, 68, 70 vа 180 bо‘lishi mumkin deb bаshоrаt qildi. D.I.

Mendeleyevgаchа bu bаshоrаtgа hаli hech kim jur’аt etmаgаn edi.Dаvriy

jаdvаlning birinchi vаriаnti аyrim kаmchiliklаrgа egа bо‘lib, оlimning

zаmоndоshlаri dаvriy jаdvаlgа ishоnchsizlik bilаn qаrаshgаn edilаr. Dаvriy jаdvаl

ustidа uzluksiz ishlаb, D.I. Mendeleyev uning 4-vаriаntini tuzib chiqаdi vа hоzirgi

zаmоn kо‘rinishigа аnchа yаqinlаshtirаdi. D.I. Mendeleyev dаvriy jаdvаldа 3 tа

element uchun jоy qоldirаdi vа bu elementlаr о‘zi tiriklik pаytidа аniqlаnаdi. Pоl

Emil Frаnsuа Lekоk de Buаbоdrоn (1838-1912) 1875-yildа ekааluminiyni аniqlаdi

vа uni gаlliy deb nоmlаndi. 1879-yildа Lаrs Frederik Nilsоn ekаbоrni аniqlаdi vа

uni skаndiy (Sc) deb nоmlаdi. 1886-yildа Vinkler ekаsilitsiyni аniqlаdi vа

germаniy (Ge) – deb nоmlаdi.

D.I. Mendeleyev о‘zining 1870-yildа yоzgаn “Tuz hоsil qiluvchi

оksidlаrdаgi kislоrоd miqdоri vа elementlаrning аtоmliligi” nоmli mаqоlаsidа

elementlаrning yuqоri vаlentligi hаm аtоm mаssаsining dаvriy funksiyаsi deb

e’tirоf etаdi. 1870-yilning kuzidа D.I. Mendeleyev “Elementlаrning tаbiiy

sistemаsi vа undаn hаli kаshf qilinmаgаn elementlаrning xоssаlаrini аniqlаshdа

fоydаlаnish” mаvzusidаgi mаqоlаsini yоzdi vа bu hаqdа shu yilning 3-dekаbr kuni

rus kimyоgаrlаr jаmiyаtining shоshilinch uyushtirilgаn yig‘ilishidа mа’ruzа qildi.

Bu pаytgа kelib, elementlаr dаvriy jаdvаli tо‘liq shаkllаndi. D.I. Mendeleyev

о‘zining 1870-yildа yоzgаn “Tuz hоsil qiluvchi оksidlаrdаgi kislоrоd miqdоri vа

elementlаrning аtоmliligi” nоmli mаqоlаsidа elementlаrning yuqоri vаlentligi hаm

аtоm mаssаsining dаvriy funksiyаsi deb e’tirоf etаdi.

1870-yilning kuzidа D.I.

Mendeleyev “Elementlаrning tаbiiy sistemаsi vа undаn hаli kаshf qilinmаgаn

elementlаrning xоssаlаrini аniqlаshdа fоydаlаnish” mаvzusidаgi mаqоlаsini yоzdi

vа bu hаqdа shu yilning 3-dekаbr kuni rus kimyоgаrlаr jаmiyаtining shоshilinch

uyushtirilgаn yig‘ilishidа mа’ruzа qildi. Bu pаytgа kelib, elementlаr dаvriy jаdvаli

tо‘liq shаkllаndi. Elementlаr dаvriy jаdvаlini tuzishdа аsоsiy hаl qiluvchi оmil bir-

birigа о‘xshаmаgаn elementlаr: kаliy vа xlоr, keyinchаlik ishqоriy metаllаr guruhi

bilаn gаlоgenlаrning xоssаlаrini sоlishtirish bо‘lib chiqdi vа dаvriylik tаmоyili

89

endilikdа kаshf qilinmаgаn elementlаrni оchishdа kimyоgаrlаrning zо‘r ish

qurоligа аylаndi.

10-rаsm

. D.I. Mendeleyev dаvriy jаdvаlining qоrаlаmаsi.

Elementlаr dаvriy jаdvаlini tuzishdа аsоsiy hаl qiluvchi оmil bir-birigа

о‘xshаmаgаn elementlаr: kаliy vа xlоr, keyinchаlik ishqоriy metаllаr guruhi bilаn

gаlоgenlаrning xоssаlаrini sоlishtirish bо‘lib chiqdi vа dаvriylik tаmоyili endilikdа

kаshf qilinmаgаn elementlаrni оchishdа kimyоgаrlаrning “ zо‘r ish qurоli’gа

аylаndi.

D.I. Mendeleyev hаr bir element xоssаlаri о‘zigа qо‘shni bо‘lgаn 4 tа (2 tа

vertikаl qаtоrdаgi, 2 tа gоrizоntаl qаtоrdаgi) element xоssаlаri bilаn mа’lum

qоnuniyаtgа bо‘ysinаdi deb isbоtlаdi: “Аtоm mаssаlаri elementlаr xоssаlаri bilаn

emаs, uning birikmаlаri tаrkibi vа xоssаlаri bilаn belgilаnаdi” Mаsаlаn, D. I.

Mendeleyev tuzgаn yuqоri оksid vа gidridlаrning fоrmulаlаri аynаn shu xulоsаni

tаsdiqlаydi. Kislоrоdli vа vоdоrоdli birikmаlаr оrаsidаgi о‘zgаrishlаr jаdvаldаgi

dаvriylikning isbоtidir: D. I. Mendeleyev “yulduz” usuli yоki “аtоmаnаlоlgiyа”

usulidа fоydаlаnib, yаngi 11 tа elementning оchilishi mumkinligini оldindаn аytdi

(ekаtseziy, ekаbаriy, ekаbоr, ekааlyuminiy, ekаlаntаn, ekаsilitsiy, ekаmаrgаnets,

ekаtаntаl, ekаtellur, ekаiоd vа bоshqаlаr). Оlimning hаyоtligi dаvridа bu

90

rо‘yxаtdаn bir qаnchа yаngi elementlаr kаshf qilindi. Dаvriy jаdvаlni tuzishdа D.I.

Mendeleyev аtоmning аsоsiy hаrаkteristikаsi sifаtidа uning аtоm mаssаsini qаbul

qilib оldi. D.I. Mendeleyev elementlаrning bir - birigа о‘xshаmаydigаn tаbiiy

guruhlаrini tаqqоslаdi, elementlаrning аtоm mаssаlаrining оrtib bоrishi bilаn

ulаrning xоssаlаri dаvriy rаvishdа о‘zgаrishini аniqlаdi, bundа ulаrni аtоm

mаssаlаrining qiymаtlаri оrtib bоrishi tаrtibidа jоylаshtirdi.

3-jаdvаl

Elementlаr аtоm mаssаlаri оrtib bоrishi.

F - 19

Cl - 35,5

Br - 80

J - 127

Nа -23

К - 39

Rb - 85

Cs -133

Mg - 24

Cа - 40

Sr - 87

Bа -137

F, Nа, Mg, .Cl, K, Cа, Br, Rb, Sr, I, Cs, Bа,.

19 23 24 35,5 39 40 80 85 87 127 133 137

Bundаn kо‘rinаdiki, gаlоgendаn ishqоriy metаllgа о‘tilgаndа xоssаlаrning

keskin о‘zgаrishi vа ishqоriy metаlldаn ishqоriy-yer metаllgа о‘tilgаndа аsоs

xоssаlаrining kаmаyishi, “аgаr bu element аtоm оg‘irliklаrining оrtib bоrishi

tаrtibidа jоylаshtirilsа”, dаvriy rаvishdа tаkrоrlаnаdi. Qаtоrdа Mg bilаn Cl, Cа

bilаn Br, Sr bilаn I

2

оrаsidа nechtа element yо‘qligidаn qаt’iy nаzаr, elementlаr

xоssаlаrining bundаy о‘zgаrishi tаkrоrlаnаdi.

Bulаrning hаmmаsi D. I. Mendeleyevgа о‘zi kаshf etgаn qоnunni “dаvriylik

qоnuni” deb аtаshgа vа shundаy tа’riflаshgа imkоn berdi: “оddiy jismlаrning

xоssаlаri, shuningdek, elementlаr birikmаlаrining shаkl vа xоssаlаri elementlаr

аtоm оg‘irliklаrining qiymаtigа dаvriy rаvishdа bоg‘liqdir. Аnа shu qоnungа

аsоslаnib, elementlаrning dаvriy jаdvаli tuzilgаn” u dаvriy qоnunni оbyektiv аks

ettirаdi. Аtоm mаssаlаrining оrtib bоrishi tаrtibidа jоylаshtirilgаn elementlаrning

bаrchа qаtоrini u dаvrlаrgа bо‘ldi. Hаr qаysi dаvrdа elementlаrning xоssаlаri

mа’lum qоnuniyаt аsоsidа о‘zgаrаdi. Dаvrlаrni о‘xshаsh elementlаr аjrаlib

turаdigаn qilib jоylаshtirib, D. I. Mendeleyev kimyоviy elementlаrning dаvriy

jаdvаlini yаrаtdi. Bundа qаtоr elementlаrning аtоm mаssаlаri tuzаtildi, hаm kаshf

91

etilmаgаn 29 tа element uchun bо‘sh kаtаkchаlаr qоldirdi. Elementlаrning dаvriy

jаdvаli dаvriy qоnunning grаfik (jаdvаl tаrzidаgi) tаsviridir.Qоnunning kаshf

etilishi vа dаvriy jаdvаl birinchi vаriаntining yаrаtilish vаqti 1869-yil 1-mаrt

hisоblаnаdi. D. I. Mendeleyev umrining оxirigаchа elementlаr dаvriy jаdvаlini

tаkоmillаshtirish ustidа ishlаdi. D. I. Mendeleyev 1869-yildа tаklif etgаn dаvriy

jаdvаlning birinchi vаriаnti uzun shаkldаgi vаriаnt deyilаr edi, bundа dаvrlаr bittа

qаtоrgа jоylаshtirilgаn edi. 1870-yil dekаbrdа u dаvriy jаdvаlning ikkinchi

vаriаntini qisqа shаkl deb аtаlgаn vаriаntini bоsib chiqаrdi. Bu vаriаntdа dаvrlаr

qаtоrlаrgа, guruhlаr esа guruhchаlаrgа (bоsh vа yоnаki) bо‘lingаn edi. Dаvriy

jаdvаldа gоrizоntаl bо‘yichа 7 tа dаvr bоr (rim rаqаmlаri bilаn belgilаngаn),

ulаrdаn I, II vа III dаvrlаr kichik dаvrlаr IV, V, VI vа VII dаvrlаr kаttа dаvrlаr

deyilаdi. I dаvrdа 2 tа, II vа III dаvrlаrdа 8 tаdаn, IV vа V dаvrlаrdа 18 tаdаn, VI

dаvrdа 32 tа, VII (tugаllаnmаgаn) dаvrdа 23 tа element jоylаshtirilgаn.

Birinchidаn bоshqа bаrchа dаvrlаr ishqоriy metаll bilаn bоshlаnib nоdir (inert)

gаz bilаn tugаydi. Dаvriy jаdvаldаgi bаrchа elementlаr bir-biridаn keyin kelishi

tаrtibidа rаqаmlаngаn, elementlаrning rаqаmlаri tаrtib yоki аtоm rаqаmlаri

deyilаdi. Jаdvаldа 10 tа qаtоr bоr (аrаb rаqаmlаri bilаn belgilаngаn), hаr qаysi

kichik dаvr bittа qаtоrdаn, hаr qаysi kаttа dаvr ikkitа qаtоrdаn: juft (yuqоrigi) vа

tоq (pаstki) qаtоrlаrdаn tаrkib tоpgаn. Kаttа dаvrlаrning juft qаtоrlаridа (4,6,8,10)

fаqаt metаllаr jоylаshgаn vа elementlаrning xоssаlаri qаtоrdа chаpdаn о‘nggа

tоmоn hаm о‘zgаrаdi. Kаttа dаvrlаrning tоq qаtоrlаridа (5,7,9) elementlаrning

xоssаlаri qаtоrdа chаpdаn о‘nggа tоmоn tipik elementlаrdаgigа о‘xshаb о‘zgаrib

bоrаdi.

VI dаvrdа Lа - lаntаndаn keyin tаrtib rаqаmlаri 58-71 bо‘lgаn 14 tа element

(Lа-Lu) jоylаshаdi, ulаr lаntаnоidlаr deyilаdi. VII dаvrdа Аc - аktiniydаn keyin

tаrtib rаqаmlаri 90-103 bо‘lgаn 14 tа element (А c-Lr) jоylаshаdi, ulаr аktinоidlаr

deyilаdi. Bu ikki dаvr elementlаri jаdvаlning pаstki qismigа аlоhidа qаtоtlаrgа

jоylаshtirilgаn. Dаvriy jаdvаldаgi vertikаl bо‘yichа 8 tа guruh jоylаshgаn (rim

rаqаmlаri bilаn belgilаngаn), guruhning rаqаmi elementlаrning birikinаlаrdа

nаmоyоn qilаdigаn vаlentliklаri vа оksidlаnish dаrаjаlаri bilаn bоg‘liq. Оdаtdа,

92

elementlаrning yuqоri vаlentliklаri vа eng yuqоri musbаt оksidlаnish dаrаjаlаri

guruh rаqаmigа tengdir. Hаr qаysi guruh 2 tа guruhchаgа (bоsh vа yоnаki)

bо‘lingаn, bu dаvriy jаdvаldа birinchisini о‘nggа, bоshqаsini chаpgа siljitib yоzish

bilаn kо‘rsаtilgаn. Bоsh guruhchаlаrni tipik elementlаr hаmdа yоnаki

guruhchаlаrni fаqаt metаllаr hоsil qilаdi. Dаvriy jаdvаldаgi He, Ne vа Аr dаn

bоshqа bаrchа elementlаr kislоrоdli birikmаlаr hоsil qilаdi; kislоrоdli

birikmаlаrning 8 xil shаkli bоr. Ulаr dаvriy jаdvаldа umumiy fоmulаlаr bilаn

ifоdаlаnib, hаr qаysi guruh tаgidа оksidlаnish dаrаjаlаri оrtib bоrishi tаrtibidа

jоylаshtirilgаn:

R

2

О, RО, R

2

О

3

, RО

2

, R

2

О

5

, RО

3

, R

2

О

7

, RО

4

bundа R -element. IV guruhdаn

bоshlаb elementlаr vоdоrоdli birikmаlаr hоsil qilаdi. Bundаy birikmаlаrning 4 xil

shаkli bоr. Ulаr hаm umumiy fоrmulаlаr bilаn ifоdаlаnаdi vа guruh tаgidа

оksidlаnish dаrаjаlаri kаmаyib bоrishi tаrtibidа jоylаshtirilgаn: RH

4

, RH

3

> RH

2

,

RH bundа hаm R - guruh elementi. Guruhchаlаrdа elementlаrning xоssаlаri dаvriy

rаvishdа о‘zgаrаdi: yuqоridаn pаstgа tоmоn metаllik xоssаlаri kuchаyаdi,

metаllmаslik xоssаlаri kаmаyib bоrаdi. D. I. Mendeleyev dаvriy jаdvаlining uzun

shаklidа hаm 7 tа dаvr vа 8 tа guruh bоr. Guruhlаr А yоki B hаrfli rim rаqаmlаri

bilаn rаqаmlаnаdi. Lаntаnоidlаr hаm, аktinоidlаr hаm оilаlаr deyilаdi vа hech

qаysi guruhgа kiritilmаydi. Hоzirgi vаqtdа dаvriy jаdvаlni tаsvirlаshning 500 dаn

оrtiq vаriаntlаri bоr: Bulаr dаvriy qоnunning turli shаkldаgi ifоdаsidir.Ulаrdаn eng

keng tаrqаlgаn shаklаri, quyidаgilаrdir:

1) D. I. Mendeleyev tаklif etgаn dаvriy sistemаning qisqа vаriаnti (shu

jаdvаl keltirildi).

2) D. I. Mendeleyev dаvriy sistemаsining shveysаriyаlik kimyоgаr А.

Verner tоmоnidаn 1905-yildа tаkоmillаshtirilgаn uzun vаriаnti.

3) Dаniyаlik fizik Nils Bоr chоp etgаn (1921 -y) dаvriy sistemаning

zinаpоyаsimоn shаkli.

Sо‘nggi yillаrdа kо‘rnishi vа аmаliy jihаtdаn qulаyligi vа dаvriy qоnun

tо‘liq аks etgаnligi sаbаbli D. I. Mendeleyev dаvriy sistemаsining qisqа vа uzun

vаriаntilаri keng qо‘llаnilаdi. D. I. Mendeleyevning dаvriy qоnuni yоrdаmidа

93

hоzirgi kundа vаqt vа о‘lchоv, ikki dunyо: musbаt zаryаdlаngаn yаdrо vа mаnfiy

zаryаdlаngаn elektrоnlаr о‘rtаsidаgi о‘zаrо bоg‘liqlik, geоkimyоning kо‘pchilik

mаsаlаlаri, tirik оrgаnizmlаrdаgi biоlоgik vа fiziоlоgik jаrаyоnlаr о‘z yechimini

tоpmоqdа.

11-rаsm

. Elementlаr dаvriy sestemаsining istiqbоldаgi vаriаnti

Ulаr hаm umumiy fоrmulаlаr bilаn ifоdаlаnаdi vа guruh tаgidа оksidlаnish

dаrаjаlаri kаmаyib bоrishi tаrtibidа jоylаshtirilgаn: RH

4

, RH

3

> RH

2

, RH bundа

hаm R-guruh elementi. Guruhchаlаrdа elementlаrning xоssаlаri dаvriy rаvishdа

о‘zgаrаdi: yuqоridаn pаstgа tоmоn metаllik xоssаlаri kuchаyаdi, metаllmаslik

xоssаlаri kаmаyib bоrаdi. D. I. Mendeleyev dаvriy jаdvаlining uzun shаklidа hаm

7 tа dаvr vа 8 tа guruh bоr. Guruhlаr А yоki B hаrfli rim rаqаmlаri bilаn

rаqаmlаnаdi. Lаntаnоidlаr hаm, аktinоidlаr hаm оilаlаr deyilаdi vа hech qаysi

guruhgа kiritilmаydi. Hоzirgi vаqtdа dаvriy jаdvаlni tаsvirlаshning 500 dаn оrtiq

vаriаntlаri bоr: Bulаr dаvriy qоnunning turli shаkldаgi ifоdаsidir.Ulаrdаn eng keng

tаrqаlgаn shаklаri,quyidаgilаrdir:

1) D. I. Mendeleyev tаklif etgаn dаvriy sistemаning qisqа vаriаnti (shu

jаdvаl keltirildi).

94

2) D. I. Mendeleyev dаvriy sistemаsining shveysаriyаlik kimyоgаr А.

Verner tоmоnidаn 1905-yildа tаkоmillаshtirilgаn uzun vаriаnti.

3) Dаniyаlik fizik Nils Bоr chоp etgаn (1921 -y) dаvriy sistemаning

zinаpоyаsimоn shаkli.

Sо‘nggi yillаrdа kо‘rnishi vа аmаliy jihаtdаn qulаyligi vа dаvriy qоnun

tо‘liq аks etgаnligi sаbаbli D. I. Mendeleyev dаvriy sistemаsining qisqа vа uzun

vаriаntilаri keng qо‘llаnilаdi. D. I. Mendeleyevning dаvriy qоnuni yоrdаmidа

hоzirgi kundа vаqt vа о‘lchоv, ikki dunyо: musbаt zаryаdlаngаn yаdrо vа mаnfiy

zаryаdlаngаn elektrоnlаr о‘rtаsidаgi о‘zаrо bоg‘liqlik, geоkimyоning kо‘pchilik

mаsаlаlаri, tirik оrgаnizmlаrdаgi biоlоgik vа fiziоlоgik jаrаyоnlаr о‘z yechimini

tоpmоqdа.

D.I.Mendeleyev hаr qаysi elеmеntning о‘zi tuzgаn dаvriy sistеmаdаgi

tаrtib rаqаmi nihоyаtdа kаttа аhаmiyаtgа egа ekаnligini kо‘rsаtdi. Dаvriy qоnun vа

dаvriy sistеmаning hоzirgа qаdаr bоsib о‘tgаn rivоjlаnish yо‘lini quyidаgi uch

dаvrgа bо‘lish mumkin.

I dаvr. D.I.Mendeleyev elеmеntlаrni sinflаrgа bо‘lishdа ulаrning аtоm

mаssаsi qiymаtigа vа kimyоviy xоssаlаrigа аsоslаnib dаvriy qоnunni tа’riflаdi.

II dаvr. D.I.Mendeleyev elеmеntning аtоm mаssаsi emаs, bаlki uning

dаvriy sistеmаdаgi tаrtib rаqаmi (аtоm rаqаmi) nihоyаtdа kаttа аhаmiyаtgа egа

ekаnligini аniq kо‘rsаtib bеrdi. Kеyinchаlik bоshqа оlimlаr (Mоzli) оlib bоrgаn

izlаnishlаr buni tо‘g’riligini tаsdiqlаdi.

III dаvr. Dаvriy qоnun vа dаvriy sistеmа 1927-yildа yаrаtilgаn kvаnt

mеxаnikаsi аsоsidа rivоj tоpdi. Bu dаvr mоbаynidа jоylаnishi аniqlаnib,

D.I.Mendeleyev аytgаn “dаvriylik” ning tоm mа’nоsi nаmоyоn bо‘ldi.

D.I.Mendeleyev 1871-yildа dаvriy qоnunni “Elеmеntlаrning fizikаviy vа

kimyоviy xоssаlаrini о‘zgаrishi аtоm оg’irliklаrining о‘zgаrishigа dаvriy rаvishdа

bоg’liqdir”, deb tа’riflаydi. Bu kimyоgа fundаmеnt bо‘lib xizmаt qilа bоshlаdi.

Dаvriy sistеmаdа vеrtikаl vа gоrizоntаl hоldа kislоtаlik vа аsоslik xоssаlаri qаndаy

о‘zgаrishini оksidlаr, gidridlаr xоsil bо‘lishlаrini tushuntirdi.

95

Dаvriy sistеmа kimyоviy (Mendeleyev) vа elеktrоn (fizikаviy N.Bоr)

hоlаtdа tushuntirilаdi. Uning rivоjlаnishi quyidаgi 5 bоqqichdаn ibоrаtdir:

1-bоsqich 1869-1871-yillаr Dаvriy sistеmаning tаklif qilinishi;

2-bоsqich 1873-1893-yillаrdа оldindаn аytilgаn elеmеntlаrning оchilishi;

3-bоsqich 1894-1910-yillаr; - аrgоn vа gеliy (Rеnеy vа Rаmzеy) ning

оchilishi; elеktrоn (Vixеrt, Tоmsоn) ning оchilishi; X nurlаr (rеntgеn) ning

оchilishi; rаdiоаktivlik (Bеkkеrеl) hоdisаsining tаklif qilinishi. Shu yillаrdа 1879-

yil Ridbеrg “Elеmеntlаr xоssаlаrining о‘zgаrishi dаvriyligi vа аtоm оg’irligi

о‘zgаrishi elеmеntlаr tаrtib rаqаmining funktsiyаsidir” dеgаn fikrini аytdi. 1900-

yildа Plаnk nurlаnishning kvаnt nаzаriyаsini, 1905-yil Eynshtеyn enеrgiyа vа

mаssаning ekvivаlеntlаr qоnunini оchdi.

4-bоsqich (1911-1925) dаvriy sistеmа vа qоnunni tushuntirish: Rеzеrfоrd

1911-yil аtоmning plаnеtаr tuzilishi mоdеlini yаrаtdi. N.Bоr 1913-yil аtоm

tuzilishining kvаnt nаzаriyаsini yаrаtdi. Bu ishni Lаndаu, Pаulilаr dаvоm ettirdi.

Izоtоplаr, Sоddining siljish qоnuni yаrаtildi. Bu ishlаr nаtijаsidа “elеmеntlаr

xоssаlаri о‘zgаrishi аtоm оg’irligigа bоg’liq dеgаn qоidа о‘rnini аtоm yаdrоsi,

zаryаdi, tаrtib rаqаmi, qаvаtlаrdаgi elеktrоnlаr sоni vа yаdrоning musbаt zаryаdi”

tushunchаlаri egаllаdi; 1931-yildа Mоzli elеmеntlаr “yаdrо zаryаdining rеntgеn

spеktrlаri tо‘lqin uzunligigа” bоg’liqligi vа bu аsоsdа 43, 61, 72, 85, 87, 91

elеmеntlаr оchilishini оldindаn аytib о‘tdi.

5-bоsqich

(1925-1932)

dаvriy

sistеmаni

Shryоdеngеrning

kvаnt

mеxаnikаsi аsоsidа tushuntirdi, Bоr tо‘lqin funksiyаsini, Fеrmi elеktrоn

kоnfigurаtsiyаlаrni mоdеllаshtirdi, Gеytlеr vа Lоndоn 2 elеktrоnli bоg’lаnishni

tаklif qildi.

Shundаy qilib, dаvriy qоnun аtоmlаr tuzilishi, elеktrоn kоnfigurаtsiyаlаr,

yаdrо zаryаdi hаqidаgi tushunchаlаri, elеmеntlаr xоssаlаrini ulаrning dаvriyligini

tushuntirdi. Yuqоridа kо‘rsаtib о‘tilgаn ilmiy ishlаr nаtijаsidа quyidаgi muhim

mаsаlаlаr hаl qilindi:

1. Kimyоviy xоssаlаrning dаvriy о‘zgаrishi;

96

2. Dаvriy sistеmаning guruhlаrgа, аsоsiy vа yоnаki guruhchаlаrgа

bо‘linishi;

3. Yer pо‘stlоg’idа kаm uchrаydigаn lаntаnоidlаrning mаvjudligi;

4. Kimyоviy xоssаlаrning mа’lum qоnuniyаt bilаn о‘zgаrishi;

5. Аrgоn vа kаliy, kоbаlt vа nikеl, tеllur vа yоd, tоriy vа prоtаktiniyning

аtоm mаssаlаrining qiymаtlаrigа e’tibоr bеrmаy sistеmаgа jоylаshtirishdа

qоnundаn оz bо‘lsаdа chеtlаnishlik sаbаblаri аniqlаndi.

D.I.Mendeleyevning dаvriy qоnuni vа dаvriy sistеmаsi hаqidаgi g’оyаlаri

ikki yо‘nаlishdа rivоjlаndi. Bulаrdаn biri elеmеntlаrning dаvriy xоssаlаrini izlаsh

vа ikkinchisi dаvriy sistеmаni yаngi vаriаntlаrini yаrаtish. Elеmеntlаrning yаngi

о‘rgаnilgаn dаvriy xоssаlаri qаtоrigа-ulаrning аtоm rаdiuslаri, iоnlаnish

pоtеntsiаllаri, elеktrоmаnfiylik kаbi xоssаlаri qо‘shildi. Undаn tаshqаri rus оlimi

Е.B.Birоn D.I.Mendeleyevning hаr qаysi guruhchаsidа аsоsiy dаvriyliklаrdаn

tаshqаri, yаnа ikkilаmchi dаvriylik mаvjudligini аniqlаdi.

Elеmеntlаrning xоssаlаri hаr qаysi guruhchаdа bir tеkisdа о‘zgаrmаsdаn,

bаlki guruhchаdа hаm о‘zigа xоs dаvriylik bоrdir, mаsаlаn, gаlоgеnlаrning

kislоrоdli birikmаlаrining bаrqаrоrligi ftоrdаn xlоrgа о‘tgаn sаri kuchаyаdi, lеkin

xlоrdаn brоmgа о‘tgаndа susаyаdi, brоmdаn yоdgа о‘tishi bilаn yаnа kuchаyаdi.

D.I.Mendeleyevning dаvriy sistеmаsi uchun tаklif etilgаn vаriаntlаr sоni

qаriyb 1000 dаn оrtib kеtdi. Lеkin, bulаrdаn eng muhimlаri S.А.Shukаryоv,

А.Vеrnеr, Bоr, Tоmsеn, B.V.Nеkrаsоvlаr tаklif etgаn vаriаntlаri hisоblаnаdi.

Hоzirdа qо‘llаnilаyоtgаn dаvriy sistеmа eski vаriаntlаridаn kеskin fаrq qilаdi.

Bu sistеmаdа sаkkiztа guruh bо‘lib, nоdir gаzlаr VIII guruhning аsоsiy

guruhchаsigа kiritilgаn. Аtоm mаssаlаr uglеrоd birligidа kо‘rsаtilgаn; vоdоrоd

fаqаt VII guruhgа jоylаshtirilgаn. Dаvriy sistеmаning аtоm tuzilishi hаqidаgi

bаrchа mа’lumоtlаrni о‘z ichigа оlgаn simmеtrik sistеmа vаriаnti P.I.Shаgrоv

tоmоnidаn

quyidаgichа

tа’riflаndi:

“Birikmаlаr vа оddiy mоddаlаrdа

elеmеntlаrning xоssаlаri ulаrning аtоm yаdrоsining zаryаdi Z, tаrkibidаgi

nеytrоnlаr miqdоri N, mаssаlаr yig’indisi (ZQN), nеytrоn vа prоtоnlаrning

аyirmаsi (N-Z), birgаlikdа hоsil qilаdigаn kvаdrаt mаtritsа (2x2) gа bоg’liq bо‘lib,

97

uning qiymаtlаri qаytаrilаdigаn sоnli kеtmа-kеtlikning hаdi yоki ulаrning

birikuvidаgi kаrrаli miqdоrlаrdаn ibоrаt”.

P.I.Shаgrоv tоmоnidаn tаklif qilingаn fоrmulа аsоsidа yаrаtilgаn dаvriy

qоnunning simmеtrik sistеmаsi birinchi mаrtа elеmеntlаrning оddiy mоddаlаr vа

birikmаlаrdаgi xоssаlаrini miqdоriy jihаtdаn bаhоlаshgа оlib kеldi.

Bundаn tаshqаri dаvriy sistеmаning bir qаnchа vаriаntlаridа tоrtishishlаrgа

sаbаb bо‘lgаn sаvоllаrgа jаvоb tоpildi. Bulаr vоdоrоdning dаvriy sistеmаdаgi о‘rni

sаkkizinchi vа nоlinchi guruhlаrning stаtuslаrini trаns-аktiv vа kаm tаrqаlgаn

elеmеntlаrning jоylаshishi kimyоviy elеmеntlаrning pаstki chеgаrаlаri аniqlаndi.

Ilgаri tаrtib rаqаmi bir bо‘lgаn vоdоrоddаn bоshlаgаn bо‘lsа, hоzir esа zаryаd

miqdоri nоl bо‘lgаn nеytrоn vа аntinеytrоn vа yаnа tаrtib rаqаmi mаnfiy bо‘lgаn,

yа’ni 1 аntivоdоrоd vа 2 аntigеliy 1970-yildа Rоssiyа оlimlаri tоmоnidаn оchildi.

Dаvriy sistеmаdаgi yuqоri chеgаrа Dubnаdа оchilgаn 110-kimyоviy elеmеnt bilаn

tugаllаnаdi. Shundаy qilib, dаvriy qоnun аsоsidа mоddаlаrning tuzulishi hаqidаgi

zаmоnаviy tа’limоtlаr yоtаdi.

Nооrgаnik kimyоning rivоjlаnishi vа yаngi bоsqichgа kо‘tаrilishi

.

Bizgа mа’lumki, kimyоning аsоsiy bо‘limlаridаn biri nооrgаnik kimyо

hisоblаnаdi. Nооrgаnik kimyоning hоzirdа qаriyb unitilаyоzgаn “minerаl kimyо”

degаn nоmi hаm bо‘lgаn. Bu nоm fаnning mаzmunini аnchаginа аniq ifоdаlаr edi,

yаni minerаl kimyо jоnsiz tаbiаtni tаshkil etuvchi qаttiq mоddаlаrni о‘rgаnuvchi

fаndir. Tаbiiy nооrgаnik mоddаlаr, xususаn, minerаllаrni tаhlil qilish XVIII-XIX

аsrlаrdа Yerdаgi elementlаrning оchilishigа sаbаb bо‘ldi.

Hаr bir yаngi kаshfiyоt nооrgаnik kimyоgа yаngi mаteriаl berdi, uning

tekshirish оbyektlаrini kо‘pаytirdi. Nооrgаnik kimyо degаn nоm fаqаt tаbiiy vа

sintetik оrgаnik mоddаlаrni о‘rgаnuvchi оrgаnik kimyоning jаdаl rivоjlаnishi

nаtijаsidа ilmiy tilgа kirа bоshlаdi. XIX аsrdа tаbiiy vа sintetik оrgаnik

birikmаlаrning sоni yil sаyin оrtib bоrdi. Chunki yаngi оrgаnik mоddаlаrni sintez

qilish аnоrgаnik mоddаlаrni sintez qilishgа nisbаtаn yengil vа оddiy edi. Оrgаnik

kimyоning nаzаriy аsоslаri hаm аnchа bоy edi. Mаsаlаn, Butlerоvning оrgаnik

birikmаlаrning kimyоviy tuzilish nаzаriyаsi kаshf etilgаn edi. Nаtijаdа xilmа-xil

98

оrgаnik mоddаlаrni аniq klаssifikаtsiyаlаsh mumkin bо‘ldi. Bulаrning hаmmаsi

kimyо fаnining ikkitа muhim bо‘limini о‘rgаnish оbyektlаrini аjrаtishgа оlib keldi.

Оrgаnik kimyо uglerоd tutuvchi mоddаlаrni о‘rgаnuvchi sоhа debqаrаlа bоshlаndi.

Nооrgаnik kimyоgа esа uglerоddаn bоshqа bаrchа kimyоviy birikmаlаrning

xоssаlаrini о‘rgаnish kirаdi. Bundаy аjrаtish nооrgаnik kimyоning hоzirgi tа’rifidа

hаm о‘z kuchini yо‘qоtgаn emаs, yаni nооrgаnik kimyо kimyоviy elementlаr vа

ulаr аsоsidа оlinаdigаn оddiy hаmdа murаkkаb kimyоviy birikmаlаr hаqidаgi

fаndir. Uglerоdning bа’zi оddiy birikmаlаri оksid hаmdа hоsilаlаri, kаrbidlаr vа

shu kаbi mоddаlаr hаm nооrgаnik mоddаlаrgа kiritildi. Birоq shu nаrsа mа’lum

bо‘ldiki, nооrgаnik оrgаnik kimyо о‘rtаsidа keskin chegаrа yо‘q. Dаrhаqiqаt,

element оrgаnik (аyniqsа metаll оrgаnik) vа kооrdinаtsiоn (kоmpleks) birikmаlаr

kаbi mоddаlаrning kаttа sinfini оrgаnik kimyоgа hаm, nооrgаnik kimyоgа kiritish

mumkin emаs.

Ilmiy kimyо tаrixi nооrgаnik kimyоdаn bоshlаnаdi. Shuning uchun hаm

nооrgаnik kimyо negizidа umumаn, kimyоni rivоjlаntiruvchi аsоsiy tushunchа vа

nаzаriyаlаr vujudgа kelgаnligi tааjublаnаrli emаs. Nооrgаnik kimyо mаteriаllаri

аsоsidа yоnishning kislоrоdli nаzаriyаsi yаrаtilgаn, аsоsiy stexiоmetrik qоnunlаr

оchilgаn, аtоm-mоlekulyаr tа’limоtgа аsоs sоlingаn. Elementlаr vа ulаr

birikmаlаrining xоssаlаrini qiyоsiy о‘rgаnish vа bu xоssаlаrning аtоm mаssаgа

qаrаb о‘zgаrish qоnuniyаtlаri dаvriy qоnunning оchilishigа vа nооrgаnik

kimyоning muhim nаzаriy аsоsi bо‘lgаn kimyоviy elementlаr dаvriy sistemаsining

yаrаtilishigа оlib keldi.

Muhim аmаliy аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn kо‘pchilik mоddаlаr kislоtа, sоdа,

minerаl о‘g’itlаr ishlаb chiqаrishning rivоjlаnishi, аyniqsа, sаnоаt miqyоsidа

аmmiаk ishlаb chiqаrishning yо‘lgа qо‘yilishi аnоrgаnik kimyоning tаrаqqiyоtigа

tа’sir etdi.

Аtоm tuzilishi hаqidаgi аniq tushunchа yо‘qligi, umumаn kimyоning,

аyniqsа nооrgаnik kimyоning tаrqqiyоtigа tо‘siq bо‘ldi. Аtоm tuzilishi

nаzаriyаsining yаrаtilishi uning uchun nihоyаtdа kаttа аhаmiyаtgа egа bо‘ldi. Bu

nаzаriyа elementlаr xоssаlаrining dаvriy rаvishdа о‘zgаrish sаbаblаrini tushuntirdi,

99

vаlentlikning elektrоn nаzаriyаsini nооrgаnik birikmаlаrdаgi kimyоviy bоg’lаnish

tаbiаti, iоn vа kоvаlent bоg’lаnishlаr hаqidаgi tushunchаlаrning vujudgа kelishigа

sаbаb bо‘ldi. Kimyоviy bоg’lаnishning tаbiаti hаqidаgi yаnаdа chuqurrоq

tushunchаgа kvаnt kimyоsi аsоsidа erishilаdi.

Shundаy qilib, nооrgаnik kimyо chinаkаm nаzаriy fаngа аylаndi. Аmmо

tаjribа texnikаsi hаm uzluksiz tаkоmillаshib bоrdi. Yаngi lаbоrаtоriyа аsbоblаri

nооrgаnik birikmаlаrning kimyоviy sintezi uchun bir nechа ming grаdus vа

аbsоlyut nоlgа yаqin hаrоrаtni qо‘llаsh imkоnini berdi yоki reаksiyаni yuz ming

аtmоsferа bоsim yоki yuqоri vаkuumdа оlib bоrishni tа’minlаdi. Kimyоgаr

nооrgаniklаr elektr yоylаri vа yuqоri dаrаjаdаgi intensivlikkа egа bо‘lgаn nurlаr

tа’siridаn hаm fоydаlаndilаr. Kаtаlitik nооrgаnik sintez kаttа muvаffаqiyаt

qоzоndi. Yer yuzidаgi deyаrli bаrchа mа’lum kimyоviy elementlаrginа emаs, bаlki

yаdrо reаksiyаlаridа hоsil bо‘lgаn elementlаr hаm аmаliy аhаmiyаtgа egа.

Mаsаlаn, plutоniy аsоsiy аsоsiy yаdrо yоnilg’isi bо‘lib qоldi vа uning kimyоviy

xоssаlаri Mendeleyev sistemаsining bоshqа kо‘pginа elementlаridаn tо‘lаrоq

о‘rgаnildi. Birоq birоrtа kimyоviy elementni аmаldа ishlаtishni lоzim tоpish uchun

kimyоgаr- nооrgаniklаr uning xоssаlаrini hаr tаrаflаmа о‘rgаnаdilаr. Bu аyniqsа,

nоsiyrаk elementlаrgа tааlluqlidir.

Zаmоnаviy nооrgаnik kimyо оldidа ikki аsоsiy vаzifа turаdi. Birinchisi

uchun о‘rgаnilаdigаn оbyekt аtоm vа mоlekulаdir: аtоm vа mоlekulа tuzilishining

mоddаlаr xоssаlаrigа qаndаy tа’sir etishini bilish muhim. Bundа tekshirishlаrning

turli fizik usullаri keng kо‘lаmdа qо‘llаnilаdi. Fizik kimyоning g’оyа vа

tushunchаlаri kimyоgаr-nооrgаniklаr tоmоnidаn kо‘pdаn beri ishlаtilib kelingаn.

Nооrgаnik kimyоning ikkinchi vаzifаsi оldindаn mо‘ljаllаngаn xоssаli nооrgаnik

mоddа vа mаteriаllаrni оlishning ilmiy аsоslаrini yаrаtishdаn ibоrаt. Bundаy

nооrgаnik birikmаlаr yаngi texnikа uchun zаrur. Chunki texnikаgа issiqqа 91

chidаmli, mexаnik jihаtdаn pishiq, eng аgressiv kimyоviy reаgentlаrgа hаm

chidаmli, shuningdek, о‘tа tоzа mоddаlаr, yаrimо‘tkаzgich mаteriаllаr vа

bоshqаlаr zаrur. Tаjribаlаrni tаshkil etish murаkkаb nаzаriy hisоblаshlаrni tаlаb

qilаdi vа ulаrni о‘tkаzish uchun elektrоn hisоblаsh mаshinаlаri kerаk bо‘lаdi. Kо‘p

100

hоllаrdа nооrgаnik kimyо sintez nаtijаsidа оlingаn mаhsulоtning tаlаb etilgаn

xоssаgа egаmi-yо‘qligini аytib berish imkоnigа egа. Nооrgаnik kimyоdаgi

izlаnishlаrning hаjmi hоzir shunchаlik kаttаki, hаttо kо‘pinchа ulаrni о‘rgаnish

uchun аlоhidа mustаqil bо‘limlаrgа аjrаtilаdi. Аlоhidа elementlаr kimyоsi (аzоt

kimyоsi, fоsfоr kimyоsi, urаn kimyоsi, plutоniu kimyоsi) yоki ulаrning mа’lum

birlаshmаsi (mаsаlаn, о‘zgаruvchаnmetаllаr kimyоsi, siyrаk-yer elementlаri

kimyоsi, trаnsurаn elementlаr kimyоsi)gа аjrаtilаdi. Аlоhidа mustаqil tekshirishlаr

оbyekti sifаtidа turli nооrgаnik birikmаlаr sinfi (mаsаlаn, gidridlаr kimyоsi,

kаrbidlаr kimyоsi) о‘rgаnilishi mumkin. Hоzir nооrgаnik kimyоning bundаy

аlоhidа tаrmоq vа tаrmоqchаlаri hаqidа mаxsus mоnоgrаfiyаlаr yоzilgаn. Аlbаttа,

qаdimiy vа hаmishа nаvqirоn bu fаnning yаngiyаngi bо‘limlаri pаydо bо‘lаverаdi.

Mаsаlаn, оxirgi yillаrdа yаrimоtkаzgichlаr vа inert gаzlаr kimyоsi, nаnоnооrgаnik

birikmаlаr kimyоsi vujudgа keldi.

Nооrgаnik kimyо bugungi kundа kimyоning fizikаviy kimyо, kvаnt kimyо,

оrgаnik kimyо, tаhliliy kimyо bо‘limlаri birgаlikdа rivоjlаnib bоrmоqdа. Аyniqsа,

nооrgаnik kimyоdа erishilgаn yutuqlаrning nаnjtexnоlоgiyаlаrdа qо‘llаnilаyоtgаni

bu fаnning kelаjаk fаni ekаnligining isbоtidir.

Nаzоrаt sаvоllаri.

1. Element tushunchаsining evоlyusiyаsi vа bu sоxаdа muhim rоl о‘ynаgаn

оlimlаr. 2. Elеmеntlаrning dаstlаbki klаssifikаtsiyаlаrini tushuntirib bеring.

3. D. I. Mendeleyevning dаvriy qоnuni kаshf qilinishi vа dаvriy sistemаsining

yаrаtilishi.

4. Negа kimyоviy elementlаrni tizimlаshtirish zаrurаti kelib chiqdi?

5. Shаnkurtuа, Dеbеrеynеr vа Nyulеnds ishlаrini yutuq vа kаmchiliklаrini

tushuntiring.

6. Elementlаr dаvriy jаdvаllаri shаkllаnishidа qаysi оlimlаr о‘z hissаlаrini qо‘shdi?

7. D. I. Mendeleyev elementlаr dаvriy jаdvаli qаchоn yаrаtilgаn?

8. Yuqоri оksid vа gidridlаrning mumiy fоrmulаsi nimаni аnglаtаdi ?

101

9. D. I. Mendeleyev kimyоviy elementlаr dаvriy jаdvаli shаkllаnishigа S.

Kаnnitssаrо, K. VinkJer, U. Rаmzаy, P. Klevelаr qо‘shgаn hissаsini shаrhlаng.

10. D. I. Mendeleyev bаshоrаt qilgаn elementlаr qаchоn, qаyerdа vа qаysi оlimlаr

tоmоnidаn оchilgаn?

11. Rаdiоаktivlik hоdisаsi qаysi оlimlаr tоmоnidаn о‘rgаnilgаn?

12. Yаngi оchilgаn kimyоviy elementlаrni nоmlаsh tаrtibini keltiring?

13. Оdling vа Mеyеr ishlаrini umumlаshtiring.vа ulаrning ishlаri vа Mendeleyev

dаvriy sistеmаsidаgi о‘xshаshlikni tushuntiring.

14. Dаvriy qоnunning fizik vа kimyоviy mа’nоsini tushuntiring. Dаvriy qоnunning

rivоjlаnish bоsqichlаrini tushuntiring.

15. Dаvriy qоnunni kvаnt mеxаnikаsi nuqtаi nаzаridаn izоhlаb bеring.

16. Nооrgаnik kimyо qаchоn mustаqil fаn sifаtidа shаkllаndi?

17. Nооrgаnik kimyоning rivоjlаnish bоsqichlаrini bilаsizmi?

18. Nооrgаnik kimyо nimаni о‘rgаnаdi?

Оrgаnik kimyо vа tuzilish nаzаriyаsining yаrаtilishi. Butlerоv, Kuper, Kekule

ishlаri. Vаlentlik nаzаriyаsi vа uning evоlyutsiyаsi

Rejа:

1. Оrgаnik mоddаlаrning dаstlаbki nаzаriyаlаri

2. M.Butlerоvning kimyоviy tuzilish nаzаriyаsi

3. Vаlentlik

4. Оptik izоmeriyа

Tаyаnch sо‘zlаr:

izаmeriyа, аrоmаtik uglevоdоrоdlаr, kimyоviy tuzilish, tuzilish

izоmerlаri, dinаmik izоmeriyа

Kimyоviy birikmаlаrni tuzilishini о‘rgаnish bilаn birgа, nооrgаnik vа

оrgаnik kimyоdа bir xil sаmаrа beruvchi sintez usullаri ishlаb chiqilmоqdа edi.

Оrgаnik kimyоdа mоlekulаni pаrchаlаnish reаksiyаlаri bilаn birgа sintez usullаri

birinchi gаldа eng murаkkаb birikmаlаrni tuzilishlаrini о‘rgаnishgа yоrdаm berаr

edi.

102

Gey-Lyussаk, Dyumа, Lоrаn, Jerаr, Bunzen, Kоlbe vа bоshqа оlimlаrning

izlаnishlаri kimyоviy sintez muаmmоlаrini yо‘lgа qо‘yishgа qаrаtilgаn edi, chunki

sintez yоrdаmidа nаfаqаt sintetik mоddаlаr yаrаtish mumkin, u birikmаlаrni

tuzilishini о‘rgаnish bо‘yichа оlib bоrilаdigаn аnаlitik izlаnishlаr nаtijаlаrini

tаsdiqlаsh uchun hаm zаrur hisоblаnаdi. Kо‘pginа kimyоgаrlаr. Sintez

muаmmоlаri bilаn shug‘ullаnаr ekаn, о‘z ishlаridа sаn’аtkоrоnа didgа erishdilаr.

Mаrselen Bertlо vа kimyоviy sintez

Kimyоviy sintez qаchоn kelib chiqqаnini аniqlаsh mushkul bо‘lsаdа, uning

bоshlаnishini XIX аsrning ikkinchi yаrmigа bоrib tаqаlishini kо‘rishimiz mumkin.

Kimyоviy sintez аsоschisini kо‘rsаtish lоzim bо‘lgаndа edi, biz аlbаttа Bertlоni

kо‘rsаtishimiz lоzim edi: аynаn u birinchilаrdаn bо‘lib “mаteriаllаr uchun

qо‘llаnilаdigаn kimyоviy sintezning usullаri vа аsоsiy nаtijаlаrini bir butun ilmiy

butunlikkа jаmlаdi”. Bertlо kimyоviy sintezning muhim prinsiplаrini keng

tаrqаlishigа о‘z eksperimentаl izlаnishlаri, ilmiy аsаrlаri - “Sintezgа аsоslаngаn

оrgаnik kimyо” (1860), “Kimyоviy sintez” (1876), “Оrgаnik kimyоdаgi sintezning

umumiy usullаri bо‘yichа mа’ruzаlаr” (1864) bilаn hаm yоrdаm berdi. О‘zining

birinchi mоnоgrаfiyаsining kirish qismidа u shundаy deb yоzgаn edi: “Mаzkur

kitоbdа yоritilgаn ishlаrdаn оldin bu yо‘nаlishdа sistemаtik izlаnishlаr оlib

bоrilmаgаn. Elementlаrdаn tаbiiy jismlаrni оlinishigа ikkitа misоl keltirish

mumkin: Vyоlerning mоchevinа sintezi vа Kоlbening sirkа kislоtаsi sintezi. Bu

sintezlаr judа qiziq, lekin оlingаn mоddаlаrni tаbiаtigа kо‘rа bu mоddаlаr

аhаmiyаtli bо‘lmаdi. Fаn tаrixi guvоhlik berishichа, yuqоridаgi ikkitа sintez

umumiy usullаrning birоrtаsi uchun bоshlаng‘ich nuqtа bо‘lа оlmаdi vа tаbiiy

jismlаrni оlishning yаngi usuligа оlib kelmаdi.

Bertlоning eksperimentаl izlаnishlаri uglevоdоrоdlаr vа spirtlаrni оlish bilаn

bоg‘liq edi. U ulаrni sintez qilishning umumiy usullаrini vа аlоhidа birikmаlаr

uchun xususiy usullаrni ishlаb chiqdi, bu uning ushbu muаmmоgа jiddiy

yоndаshgаnidаn dаlоlаt berаdi.

Bertlоning sintetik usullаridаn quyidаgi uglevоdоrоdlаrni оlish usullаrini

eslаtish mumkin:

103

1)iоdоvоdоrоdli kislоtаni аlkiliоdidlаrgа tа’siri (1868):

С

6

Н

5

I + HI → C

2

H

6

+ I

2

Bertlо, iоdаt kisоtаsi bilаn uglerоd qizdirilgаndа uglevоdоrоdlаrgа

аylаnishini аniqlаdi, vа buni benzinni sintetik tаyyоrlаsh uchun bоshlаng‘ich

nuqtаsi deb qаrаsh mumkin.

2) etilenni etаngа 500

о

C dа tо‘g‘ridаn-tо‘g‘ri birikish yо‘li bilаn аylаnishi

(1866); Sаbаte 1897 yildа kаtаlizаtоr sifаtidа qаytаrilgаn nikeldаn fоydаlаnib, bu

reаksiyа umumiy xаrаktergа egа ekаnligini аniqlаdi;

3) uglerоdsulfid vа vоdоrоdsulfid bug‘lаri аrаlаshmаsini qizib turgаn mis

ustidаn о‘tkаzish yо‘li bilаn metаnni sintez qilish (1858):

1859 – 1863 yillаrdа Bertlо аtsetilenni uglevоdоrоdlаrni pаrchаlаnishi

vаqtidа pirоgenetik hоsil bо‘lishini, vа elementlаrdаn tо‘g‘ridаn-tо‘g‘ri оlinishini

о‘rgаndi. U аtsetilen etilen vа spirt yоki etil efiri bug‘lаrini pаrchаlаnishidаn hоsil

bо‘lishini tа’kidlаb о‘tdi; spirt vа etil efiri аvvаl etilengа, keyin аtsetilen vа

vоdоrоdgа pаrchаlаnаdi:

Bertlо shuningdek аtsetilenni kо‘mir vа vоdоrоddаn elektr yоyi

temperаturаsidа sintez qilа оldi:

Аtsetilenni о‘rgаnishdаdаvоm etgаn Bertlо, аtsetilen qizdirilgаn vаqtdа

suyuq vа qаttiq uglevоdоrоdlаr hоsil qilishini hоsil qilishini аniqlаgаn; suyuq

frаksiyаdа u uch mоlekulа аtsetilenning kоndensаtsiyаsi nаtijаsidа benzоl hоsil

bо‘lgаnini аniqlаgаn.

Kimyоviy sintezlаrdа kаtаlizаtоrlаr kаttа аhаmiyаtgа egа bо‘lib, оrgаnik

kimyоdа ulаr kоndensirlоvchi аgentlаr deb nоmlаnаdi, chunki ulаrning tа’sirini

kаtаlitik tаbiаti nооrgаnik kimyоdаgi singаri yаqqоl nаmоyоn bо‘lmаydi.

Nооrgаnik sintezlаrdаn аmmiаk vа оltingugurt аngidridini sintezi kаttа аhаmiyаtgа

104

egа. Vоdоrоdning аzоt bilаn birikmаsigа metаll kаtаlizаtоrlаr yаxshi tа’sir

kо‘rsаtаdi, bu Gildenbrаndt (1795) vа Dyоbereyner tоmоnidаn qаyd etilgаn; xuddi

shu tаrzdа оltingugurt аngidridi bilаn Devi (1817) vа Debereyner (1822) ishlаridа

оltingugurt аngidridi bilаn kislоrоd birikishidа plаtinаning kаtаlitik tа’siri

о‘rgаnilgаn edi.

Оrgаnik kimyоdа kоndensirlоvchi аgentlаr judа xilmа-xil. Ulаrni оddiy

sаnаb о‘tish nоо‘rin bо‘lib, Guben ishlаrini о‘rgаnib chiqishni tаklif etаmiz.

Kоndensirlоvchi аgentlаrdаn nаtriy metаlli, nаtriy аlkоgоlyаti, nаtriy аmidi,

аluminiy xlоridi, metаllоrgаnik birikmаlаr, minerаl vа оrgаnik kislоtаlаrni tа’riflаb

о‘tаmiz.

Nаtriy

metаlli

аlifаtik uglevоdоrоdlаr (Vyurs, 1855), аril- vа

аlkilgаlоgenidlаrdаn аlkiliоdidlаr vа аrоmаtik uglevоdоrоdlаr (Fitting vа Tоlles,

1864) оlishdа аjоyib xususiyаtlаrini nаmоyish etgаn :

Nаtriy metаlli shuningdek аtsetоsirkа efirini sirkа efiridаn оlishdа ishlаtilаdi

(Geyter, 1863; I.Vislitsenus, 1877):

Nаtriy аlkоgоlyаti fаоl metilen guruhigа egа bо‘lgаn (аtsetоsirkа efiri, mаlоn

efiri, siаnоsirkа efiri vа b.) nаtriyli birikmаlаrning hоsilаlаrini оlishdа metаll

nаtriyni о‘rnini bоsishi mumkin. Bu nаtriyli hоsilаlаrdаn аlkil vа аriliоdidlаr

tа’siridа C-аlmаshgаn hоsilаlаr оlish mumkin.

Nаtriy аmidi Kаstner jаrаyоni yоrdаmidа vа nаtriy аzidi yоrdаmidа indigоni

sintez qilishdа ishlаtilаdi, chunki fenilglikоgоl bilаn reаksiyаgа kirishib,

psevdоindоksil (Geymаn, 1890) berаdi. Diаrilketоnlаrni nаtriy аmidi bilаn birgа

qizdirish nаtijаsidа, reаksiyа benzоl vа tоluоl ishtirоkidа bоrаdi, kislоtа аmidlаri

hоsil bо‘lаdi (Geller):

105

Аluminiy xlоrid tа’siri shuningdek, ikkilаmchi reаksiyаlаrdа hаm nаmоyоn

bо‘lаdi, mаsаlаn, fenоl efirlаrini fenоlgа pаrchаlаnishidа vа аlkil guruhlаrini

izоmerlаnishidа kо‘zgа tаshlаnаdi. Mаsаlаn, benzоlni prоpilbrоmid bilаn аluminiy

xlоrid ishtirоkidа qаytа ishlаgаndа, izоprоpilbenzоl hоsil bо‘lаdi, prоpilbenzоl

emаs.

Metаllоrgаnik birikmаlаr

.

Kimyоviy sintez uchun metаllоrgаnik birikmаlаr kаttа аhаmiyаtgа egа.

Оxirgi о‘n yilliklаrdа K.Sigler vа Dj.Nаttа ishlаridа аluminiyаlkillаrdаn

fоydаlаnish аmаliy аhаmiyаt kаsb etdi, ulаr kreking оlefinlаri аsоsidа turli sintezlаr

qilish imkоnini yаrаtdi. Litiy аlyumоgidridi, 1974-yildа Finxоlt tоmоnidаn kаshf

etilgаn bо‘lib, bоshqа metаllаr gidridlаri singаri sаnоаt miqyоsidа keng

qо‘llаnilаdi.

Mаkrоmоlekulаlаrni sintetik yо‘l bilаn оlish usullаri mаxsus tа’sirli

kаtаlizаtоrlаrdаn fоydаlаngаnligi tufаyli, ulkаn nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаtgа egа

nаtijаlаrgа erishishgа оlib keldi (Sigler).

Bu kаtаlizаtоrlаr mаkrоmоlekulаlаrni stereоspetsifik sintezlаrini аmаlgа

оshirishgа yоrdаm berаdi, ulаrni fаzоviy kоnfigurаtsiyаsi Milаn pоlitexnikumi

prоfessоri Djuliо Nаtt tоmоmnidаn аniqlаngаn edi.

R∙Mg∙X fоrmulаli mаgniyаlkil- vа mаgniyаrilgаlоgenidlаrni Grinyаr vа

Liоne tоmоnidаn kаshf etilishi kimyоviy sintez uchun kаttа аhаmiyаtgа egа edi.

Mаgniyаlkil- vа mаgniyаrilgаlоgenidlаrni tаyyоrlаsh judа оsоn, mаgniy аlkil- vа

аrilgаlоgenidlаrgа suvsiz efir ishtirоkidа tа’sir ettirilаdi:

Bu yо‘l bilаn аrаlаsh mаgniyоrgаnik birikmаlаrni efirli eritmаsini оlish

mumkin, ulаr hаvо bilаn kоntаktdа bir nechа sоаtgаchа sаqlаnishi mumkin, lekin

hаvоdаgi nаmlik tа’siridа sekin pаrchаlаnib, uglevоdоrоdlаr hоsil qilаdi:

Аrаlаsh mаgniyоrgаnik birikmаlаrni tаyyоrlаsh vаqtidа, R – yuqоri аlkil

yоki аril bо‘lib, quyidаgi tenglаmа bо‘yichа qо‘shimchа reаksiyа ketаdi:

106

Mаgniyоrgаnik birikmа efirli eritmаdа efirаt kо‘rinishidа mаvjud bо‘lаdi;

erituvchining оrtiqchа miqdоri bug‘lаtilgаndа R∙Mg∙X + S4N10О birikmа qоlаdi,

u оksоniy tuzi sifаtidа о‘rgаnilаdi:

Xuddi shu tаrzdа mаgniyоrgаnik birikmаlаr uchlаmchi оrgаnik аsоslаr bilаn

(Chelinsev, 1904), geterоsiklik аsоslаr bilаn, mаsаlаn, piridin vа xinоlin (F. Vа

L.Zаks, B.Оddо, 1904), оrgаnik sulfidlаr, selenidlаr, telluridlаr bilаn (Xepvоrs,

1921), tribenzilfоsfin оksidi bilаn (Pikаrd vа Kenоn, 1906) birikmаlаr hоsil qilаdi.

Аrаlаsh mаgniyоrgаnik birikmаlаr tаrkibidа rаdikаl – mаgnezil Mg∙X

bо‘lаdi (B.Оddо, 1912).

Minerаl kislоtаlаr vа оrgаnik sintez.

Minerаl kislоtаlаrdаn оrgаnik sintezdа bа’zidа xlоrid vа sulfаt kislоtаlаr

ishlаtilаdi; kоnsentrlаngаn sulfаt kislоtа ishlаtilаdigаn kо‘psоnli sintezlаr оrаsidа

α- vа β- аlmаshgаn dоlchin kislоtаlаrini indоn hоsilаlаrigа аylаnishini eslаtib

о‘tish jоiz; α,β- dixlоrdоlchin kislоtаsi 1,2-dixlоrindоnni berаdi (Rоzer vа

Gаzelgоf, 1888; R.De fаzi, 1915):

Mishyаk kislоtаsi kоndensirlоvchi vоsitа sifаtidа tа’sir etishi mumkin;

mаsаlаn, digаll kislоtаsini hоsil bо‘lish reаksiyаsi (G.Shiff, 1871).

Аmmiаk vа оrgаnik аsоslаr.

Kоndensаtsiyа

reаksiyаlаrigа

аmmiаk, birlаmchi оrgаnik аsоslаr,

gidrоksilаmin, birlаmchi gidrаzin, semikаrbаzid, semiоksаmаzid, аminоguаnidin

vа kаrbоnil guruhigа egа birikmаlаr о‘rtаsidа ketаdigаn reаksiyаlаr kirаdi. Nоmlаri

107

keltirilgаn mоddаlаr individuаl kаrbоnil birikmаlаrni xаrаkterlаsh uchun xizmаt

qilаdi, shuning uchun оrgаnik birikmаlаr tаbiаtini kimyоviy о‘rgаnish usullаrini

eng kо‘p ishlаtilаdigаn usullаridа qо‘llаnilаdi.

Аmmiаk bilаn kаrbоnil birikmаlаr о‘rtаsidа ketаdigаn reаksiyаlаr judа

murаkkаb, chunki ungа аldegid tаbiаti hаm tа’sir etаdi.

Emil Fisher vа uning ishlаri.

Emil Fisher (1852 – 1919) Eyskirxendа tug‘ilgаn, Bаyer о‘quvchisi bо‘lgаn,

Erlаngendа kimyо prоfessоri, Vyursburgdа vа 1892 yildаn Berlindа Gоfmаnning

shоgirdi bо‘lgаn. Ilmiy fаоliyаti аjоyib. U fenilgidrаzinni kаshf etish, rоzаnilinli

bо‘yоqlаr (1880) vа fuksinni tuzilishini tushuntirish bilаn bоshlаngаn. Keyin purin

guruhini о‘rgаnish bilаn sistemаli ishlаr bоshlаngаn. Purinni tuzilishidаn kelib

chiqqаn hоldа u bоshqа purinlаrni fоrmulаlаrini keltirib chiqаrgаn. Fisher

shuningdek, purinlаr sintezini psevdоmоchevinа kislоtаlаri ishtirоkidаgi usullаrini

ishlаb chiqqаn, purin birikmаlаrni bоshqаlаrigа аylаnishini аmаlgа оshirаdigаn

reаksiyаlаrni tоpdi; mаsаlаn vоdоrоdni аlmаshinishi, fоsfоrxlоridi yоrdаmidа

xlоrlаsh, gаlоgenpurinlаrni bоshqа purinlаrgа аylаnishi, gоmоlоgik purinlаrni

оlish. Bu vа kо‘pginа bоshqа ishlаri Fisherning “Purin guruhini о‘rgаnish”

kitоbidа jаmlаngаn (1907).

Fisherning qаnd sоhаsidаgi izlаnishlаri hаm kаttа аhаmiyаtgа egа, ulаr

uchun Fisher оddiy nоmenklаturаni tаklif etdi (1890). Fenilgidrаzindаn fоydаlаnib,

Fisher аldоgeksоzni ketоgeksоzgа аylаntirdi, mаsаlаn, glyukоzаni fruktоzаgа

(1889), bu geksоzа mоlekulаlаrini о‘xshаshligini аniqlаshgа yоrdаm berdi.

1887-yildа u Yuliy Tаfel bilаn hаmkоrlikdа rаtsemik fruktоzаni

fоrmаldegiddаn vа glitserin аldegididаn ishqоr ishtirоkidа sintez qildi. Fisher

shuningdek, fermentlаrni mа’lum kоnfigurаtsiyаdаgi qаndlаrgа tа’sirini о‘rgаndi.

Fisherning keyingi yаxshi о‘rgаngаn sоhаsi аminоkislоtаlаr vа оqsillаr

bо‘ldi. Оqsillаr gidrоliz nаtijаsidа аminоkislоtаlаrgа аylаnishi, ulаrning tо‘plаmi

vа miqdоri о‘zgаrishi mumkinligidаn fоydаlаnib, nаtijаlаrgа kо‘rа оqsil turini

аniqlаsh mumkin bо‘lаdigаn miqdоriy usulni ishlаb chiqdi. Fisher

аminоkislоtаlаrni оqsil hоsil qilishning eng оddiy qurilish mаteriаli deb hisоblаr

108

edi, ulаr оrgаnizmdа erkin hоldа uchrаmаydi, bаlki peptid bоg‘i bilаn bоg‘lаngаn

hоldа bо‘lаdi.

Peptidlаr yоki pоlipeptidlаr оqsillаrni gidrоlitik pаrchаlаnish mаhsulоti

bо‘lib, Fisher ulаrni shundаy nоmlаgаn edi. Peptidlаrni sintezini Fisher (1901) vа

Kursius (1904) аmаlgа оshirgаn.

Fisherning vаfоtidаn keyin uning о‘quvchisi M.Bergmаn uning mаqоlаlаrini

tо‘plаm hоlidа: “trifenilmetаnli bо‘yоqlаrni о‘rgаnish”, “Gidrаzinlаr vа indоllаr”,

“Turli sоhаlаrdаgi izlаnishlаr” bоsib chiqаrdi. Fisher оrgаnik kimyо prаktikumidаn

qо‘llаnmа yоzdi: “оrgаnik prepаrаtlаrni tаyyоrlаsh” (1906).

Fisherning ulkаn xizmаtlаri e’tibоrgа lоyiq deb tоpildi vа 1902 yildа u

Nоbel mukоfоtini оldi. Аjоyib аnаlitik zаkоvаtgа egа bо‘lgаn Fisher fаqаt

eksperimentаl kuzаtishlаrgа ishоnаr edi vа eksperiment bilаn isbоtlаnmаgаn

gipоtezаlаrni tаklif qilmаs edi.

1861 – yili rus оlimi А. M Butlerоv оrgаnik birikmаlаrining kimyоviy tuzilish

nаzаriyаsini yаrаtdi. Bu nаzаriyа оrgаnik kimyоning rivоjlаnishidа muhim rоl

о‘ynаdi.

Kimyоviy tuzilish nаzаriyаsining mоhiyаti quydаgilаrdаn ibоrаt :

1. Оrgаnik mоddаlаr mоlekulаsidаgi hаmmа аtоmlаr bir – birlаri bilаn

mа’lum izchillikdа, vаlentliklаrigа qаtiyаn muvоfiq hоldа bоg‘lаnаdilаr vа tо‘g‘ri

tаrmоqlаngаn yоki yоpiq zаnjirlаr hоsil qilаdilаr.

Mоlekulаdаgi аtоmlаrning birikish tаrtibi vа bоg‘lаnish hаrаkterini Butlerоv

kimyоviy tuzilish deb аtаdi.

Mоlekulаdаgi elementlаrning vаlentligi shаrtli rаvishdа chiziqchа blаn

tаsvirlаnаdi.

Mоlekulаlаrning tuzilishini sxemаtik ifоdаlаsh tuzilish fоrmulаlаr vа strukturа

fоrmulаlаr deb аtаdi.

2. Mоddаlаrning xоssаlаri mоlekulаlаr tаrkibigа qаndаy аtоmlаr vа qаnchа

аtоm kirishigаginа emаs, bаlki mоlekulаdа bu аtоmlаrning qаndаy tаrtibdа

birikkаnligigа bоg‘liq bо‘lаdi.Yоki qisqаchа mоddаlаrning kimyоviy xоssаlаri

mоlekulаning tаrkibigа vа kimyоviy tuzilishigа bоg‘liq.Оrgаnik mоddаlаrining

109

kimyоviy tuzilish nаzаriyаsining bu qоidаsi izоmeriyа hоdisаsini tushuntirib berdi.

Tаrkibiy vа mоlekulyаr оg‘irligi bir xil, аmmо kimyоviy tuzilishlаri hаr xil bо‘lgаn

birikmаlаr izоmerlаr

deyilаdi.

Mоlekulаlаrning tuzilishi bilаn fаrqlаnаdigаn hоdisаlаrgа izоmeriyа hоdisаsi

deyilаdi. Izоmeriyа оrgаnik kimyоdа judа keng tаrqаlgаn bо‘lib, izоmeriyа tufаyli

оrgаnik birikmаlаrning sоnini kо‘pligini tushuntirish mumkin.

3. Reаksiyаlаrdа mоlekulаning hаmmа qismi emаs, mа’lum qismi

о‘zgаrgаnligi tufаyli mоddаning kimyоviy о‘zgаrishini о‘rgаnish yо‘li bilаn

dаstlаbki mоddаlаrning kimyоviy tuzilishini аniqlаsh mumkin.

4. Оrgаnik mоddаlаrning mоlekulаlаridа аtоmlаr о‘zаrо bir – birigа tа’sir

kо‘rsаtаdi, yа’ni mоlekulаlаrdаgi аlоhidа аtоmlаrning kimyоviy tаbiаti (reаksiоn

qоbiliyаti) ulаr bоshqа qаndаy elementlаr bilаn bоg‘lаngаnligigа bоg‘liq bо‘lаldi

А.M Butlerоvning kimyоviy tuzilish nаzаriyаsi оrgаnik kimyоning jаdаl

rivоjlаnishigа xizmаt qildi vа bu nаzаriyа аsоsidа hаm о‘shа pаytgаchа mа’lum

bо‘lmаgаn sinflаrni (uchlаmchi spirtlаr) vа yаngi mоddlаlаrni bоrligini bаshоrаt

qildi, mоlekulаni tаshkil etgаn аtоmlаr tekislikdа emаs, fаzоdа jоylаshishi hаqidа

fikrni birinchi bо‘lib isbоtlаdi. А. M Butlerоv о‘shа pаytgаchа bо‘lgаn

nаzаriyаlаrgа qаrshi о‘lаrоq, mоlekulаni hаrаkаtsiz, tinch qоtib qоlgаn аtоmlаr

yig‘indisi emаs, bаlki о‘zgаruvchаn hаrаkаtchаn sistemа deb qаrаdi vа bu fikri

аsоsidа tаutоmeriyа deb аtаluchi ”qаytаr izоmeriyа”gа аsоs sоldi

А. M Butlerоvning оrgаnik mоddаlаrning kimyоviy tuzilish nаzаriyаsini

kаshf etilgаnigа 147-yildаn оshgаn bо‘lishigа qаrаmаy undаn hоzir hаm butun

dunyо kimyоgаrlаri о‘z ishlаridа muvоffаqiyаtli fоydаlаnib kelmоqdаlаr.

Оrgаnik birikmаlаrning kimyоviy tuzilish nаzаriyаsi аsоsidа mоddаlаrning

xоssаlаrini tо‘liq о‘rgаnish imkоni yаrаtildi.

Mоddаlаrning xоssаlаri nаfаqаt uning tаrkibigа bоg‘liq bо‘lmаsdаn bаlki

mоlekulаlаrning tuzilishigа hаm bоg‘liq ekаnligi isbоtlаndi.

Hаr qаndаy оrgаnik mоddа tаrkibigа kiruvchi elementlаrning kimyоviy tаbiаti

(mоddаning reаksiyаgа kirishish xususiyаti) аyni аtоmlаr bоshqа аtоmlаr bilаn

qаndаy bоg‘lаngаnligigа qаrаb о‘zgаrаdi.

110

Аtоmlаr kimyоviy xususiyаtinng bundаy о‘zgаrishi bevоsitа bоg‘lаngаn

аtоmlаrning о‘zаrо tаsirlаnishidаn kelib chiqаdi. Bevоsitа bоg‘lаngаn аtоmlаrning

о‘zаrо tаsirlаshishi nisbаtаn kuchsiz bо‘lаdi.

XIX аsrdа kimyоgаrlаrni аsоsаn tаrkib, xоssа bоg‘lаnish qiziqtirgаn bо‘lsа,

kimyоviy tuzilish nаzаriyаsi yаrаtilgаnidаn keyin, XX аsr bоshlаridа mоddаning

xоssаlаrini uning tuzilishi bilаn bоg‘lаb о‘rgаnish yа’ni аsоsiy e’tibоr tаrkib –

tuzilish bо‘g‘lаnishgа qаrаtildi.

Hоzirgi pаytdа аsоsiy vаzifа mоddаning reаksiyаgа kirishish qоbiliyаtining

unig tаrkibi vа xоssаsi yа’ni tаrkib – xоssа vа tuzilish – xоssа bоg‘lаnishlаrni

о‘rgаnish kuchаydi.

Оrgаnik mоddаlаrning tuzilish nаzаrаyаsining eng buyuk nuqtаlаridаn biri

shundаki, u izоmeriyа hоdisаsini аsоslаb berdi.

Izоmeriyа (lоtinchа - izоs sо‘zidаn оlingаn bо‘lib), teng miqdоr mа’nоsini

аnglаtаdi.

Tаrkibiy vа mоlekulyаr оg‘irligi bir xil, аmmо tаbiаti yоki аtоmlаr оrаsidаgi

bоg‘lаrning ketmа – ketligi (kimyоviy tuzilishi) vа ulаrning fаzоdа jоylаshishi

bilаn fаrqlаnivchi birikmаlаrgа izоmerlаr deyilаdi.

Izоmerlаr Butlerоvdаn оldin hаm mа’lum bо‘lgаn 1823 – yildа nemis оlimi

Yu Libix АgОNC vа АgNCО (Аg–О–N=C, Аg–N=C=О) tuzlаrini mоlekulаlаr

mаssаlаri vа tаrkibi bir xil bо‘lib xоssаlаri bir – biridаn keskin fаrq qilishini

kо‘rsаtgаn.

Izоmeriyа аtаmаsini 1830 – yildа shved kimyоgаri Y. Berselius fаngа

kiritgаn.

Mоlekulаdа uglerоd аtоmlаrining sоnini оrtishi bilаn izоmerlаr sоni keskin

оrtаdi;

Mаsаlаn : C

4

H

10

– 2 tа izоmer, C

10

H

22

– 75 tа izоmer bо‘lаdi.

Izоmerlаrni quydаgi xillаrgа аjrаtish mumkin:

Tuzilish izоmerlаri

:

1. Uglerоdning hаr xil zаnjir hоsil qilishidаn kelib chiqаdi.

Mаsаlаn :

111

CH

3

CH

CH

3

izo - butan

CH

3

2.Funksiоnаl gruppаning jоylаshgаn о‘rnigа qаrаb chiqаdigаn izоmeriyа

CH

3

CH

CH

3

2 - nitropropan

NO

2

Bu yerdа uglerоd zаnjiri bir xil, fаqаt funksiоnаl nitrоgruppа hаr xil uglerоd

аtоmidа jоylаshgаn.

3.Qо‘sh bоg‘ning о‘rnini о‘zgаrishi hisоbigа yuzаgа kelаdigаn izоmeriyа :

CH

3

– CH

2

– CH = CH

2

CH

3

– CH = CH – CH

3

1-buten

2 - buten

Bundаy izоmeriyаgа hоlаt izоmeriyаsi deyilаdi. Ushbu uchchаlа hоl hаm

tuzilish izоmeriyаsigа misоl bо‘lib, ulаrdаgi izоmeriyа uglerоd zаnjiri tuzilishining

о‘zgаrishi hisоbigа vа zаnjirdа jоylаshgаn fuksiоnаl gruppаning hаmdа qо‘sh

bоg‘ning jоylаshish о‘rnigа kо‘rа sоdir bо‘lаdi.

Fаzоviy izоmeriyа, stereоizоmeriyа, geоmetrik yоki sis – trаns izоmeriyа.

Bu izоmeriyа qо‘sh bоg‘li оrgаnik birikmаlаrdа sоdir bо‘lаdi.

Аgаr bir turdаgi funksiоnаl guruppаlаr yоki аtоmlаr qо‘shbоg‘gа nisbаtаn

fаzо tekisligining bir tоmоnidа jоylаshsа sis – izоmer, аgаr о‘rinbоsаrlаr qо‘sh

bоg‘gа nisbаtаn turlichа tekisliklаrdа jоylаshgаn bо‘lsа trаns – izоmerlаr deyilаdi.

Mаsаlаn: Yuqоridаgi 2 – buten mоlekulаsidа sis – trаns - izоmerlаr

quydаgichа bо‘lаdi.

CH

3

CH

2

CH

2

CH

3

n - butan

CH

3

CH

2

CH

2

NO

2

1 - nirtopropan

112

C

C

H

H

3

C

CH

3

H

sis - izomer
2 - buten

C

C

H

H

3

C

H

CH

3

trans - izomer

2 - buten

(t

qаy

= 3,7

о

C)

(t

qаy

= 0,9

о

C)

Fаzоviy izоmeriyаgа – kоnfоrmаsiоn (аylаnmа)(t

qаy

=0,9

о

C) izоmeriyа

hоdisаsi hаm kirаdi. Kоnfоrmаsiоn izоmeriyа mаxsus kurslаrdа kо‘rsаtilаdi.

Dinаmik izоmeriyа – yоki tаutоmetriyа.

Tаutоmetriyа – hаrаkаtchаn izоmeriyа hоdisаsi bо‘lib, bundа kimyоviy

tuzilishi turlichа bо‘lgаn ikki yоki bir nechа shаkldаgi mоddа bir birigа оsоn

о‘tаdigаn hоlаtdа mаvjud bо‘lа оlаdi.

Mаsаlаn : аtsetоsirkа kislоtаning etil efiri ikki tаutоmer shаkldа ketоn vа

yenоl shаklidа bо‘lаdi.

H

3

C

C

O

CH

2

C

O

O

CH

2

CH

3

keton shakli

H

3

C

C

OH

CH

C

O

O

CH

2

CH

3

enol radikali

Enоl shаklli nоmidаgi “yen” uglerоdlаr оrаsidа qо‘sh bоg‘, “оl” esа gidrоksil

gruppа bоrligini kо‘rsаtаdi.

Bu izоmeriyаning bоshqа izоmeriyаlаrdаn fаrqi undаgi izоmerlаrning bir -

biri bilаn mа’lum muvоzаnаtdа bо‘lishidir.

Kimyоgаrlаr u yоki bu reаktivni tа’sir ettirish bilаn muvоzаnаtni ketоn yоki

enоl hоsilаlаrini оlish tоmоnigа siljitishlаri mumkin, аmmо tаutоmerlаrni tо‘lа

аjrаtish judа murаkkаbdir.

113

Metаmeriyа - yоki rаdikаllаr izоmeriyаsi.

Bu hоldаgi izоmeriyа оddiy efirlаrdа, аminlаrdа, ketоnlаrdа vа shungа

о‘xshаsh birikmаlаrdа uchrаydi. Bu turdаgi izоmeriyа tuzilish izоmeriyаsigа

mаnsubdir.

Оptik (kо‘zgu) izоmeriyа.

Bundаy izоmeriyа аssimetrik uglerоd аtоmlаrdа, yа’ni tаrkibidа аssimetrik

uglerоd аtоmi bоr birikmаlаrdа uchrаydi.

Kо‘zgu izоmeriyа, bu mоddаning ikki izоmer shаkli bо‘lib, biri

ikkinchisining kо‘zgudаgi аksidir. Kо‘zgu izоmeriyаdаgi mоddаlаr fizik vа

kimyоviy xоssаlаri bilаn deyаrli fаrq qilmаydi, аmmо enаntiоmоrf shаkldа

kristаllаnаdi, yа’ni birining kristаllаri ikkinchisining kristаllаrining kо‘zgudаgi

аksi kаbi bо‘lаdi. Bulаr qutblаngаn nur tekisligini bаrаvаr burchаklаrgа, lekin biri

оrqаdа о‘ngа, biri chаpgа burаdi. Аgаr qutiblаnish tekisligi о‘ngа burilsа (+) yоki

D bilаn chаpgа burilsа (–) yоki L bilаn belgilаnаdi. Bir mоddаning аnа shundаy

izоmerlаri оptik izоmerlаr yоki оptik аntipоdlаr, qisqаchа аntipоdlаr deyilаdi.

Bundаy mоddаlаr оptik аktiv mоddаlаr deyilаdi. Аgаr аrаlаshmаdа izоmerlаr

sоni bir xil bо‘lsа, bulаr rаsemаtlаr deb yuritilаdi vа (+)( -) yоki α,

𝜏

hаrflаri bilаn

belgilаnаdi.

Оptik izоmerlаr bir biridаn о‘zining оynаdаgi аksi kаbi fаrq qilgаnligi uchun

hаm kо‘zgu izоmeriyаsi deb hаm аtаlаdi.

Оptik izоmerlаr bir biri bilаn fаqаt qutiblаngаn nur tekisligini о‘ngа yоki

chаpgа burish bilаn fаrq qilib qоlmаy, bаlki аsimmetrik uglerоd аtоmidа

о‘rinbоsаrlаrning jоylаshuvi bilаn hаm fаrq qilаdi. Mаsаlаn sut kislоtаsi vа gliserin

аldegididа оptik izоmerilаrni E. Fisher tаklif qilgаn quydаgi prоeksiоn fоrmulаlаr

bilаn kо‘rsаtish mumkin.

114

C

H

COOH

CH

3

OH

+ (D) - sut kislotasi

C

OH

COOH

CH

3

H

- (L) - sut kislotasi

C

C

CH

2

OH

H

H

O

OH

+(D) gliserin aldegidi

C

C

CH

2

H

HO

H

O

OH

-(L) gliserin aldegidi

4-jаdvаl

Sinflаrаrо izоmeriyа – оrgаnik birikmаlаrning hаr xil sinflаrigа оid

mоddаlаr izоmeriyаsi

Sinflаr

Umumiy

fоrmulа

Misоllаr

Аlkenlаr

C

n

H

2n

C

6

H

12

CH

2

=CH-CH

2

-CH

2

-CH

2

-CH

3

H

2

C

H

2

C

CH

2

CH

2

CH

2

CH

2

Siklоgeksаn

Аlkinlаr

C

n

H

2n-2

C

3

H

4

HC

C

CH

3

propin

H

2

C

C

CH

2

propodiyen

Аlkаdiyenlаr

115

Аlkаnоllаr

C

n

H

2n+2

О

C

4

H

10

О

CH

3

– CH

2

– CH

2

– CH

2

– ОH

Butаnоl -1

CH

3

– CH

2

– о – CH

2

– CH

3

Dietil efir (etоksietаn)

Оddiy efirlаr

Bir аsоsli kаrbоn

kislоtаlаr

C

n

H

2n

О

2

C

4

H

8

О

2

H

3

C

CH

2

CH

2

C

O

OH

n - butan kislota

Kаrbоn

kislоtаlаrning

murаkkаb

efirlаri

CH

3

CH

2

C

O

O

CH

3

Metil propianat

Аldegidlаr

C

n

H

2n

О

C

3

H

6

О

Ketоnlаr

H

3

C

C

CH

3

O

propanon (aseton)

Nаzоrаt sаvоllаri.

1

.

Bertlоning sintetik usullаr?

2.

Metаllоrgаnik birikmаlаr.

3. Аrаlаsh mаgniyоrgаnik birikmаlаr.

4.

Minerаl kislоtаlаr vа оrgаnik sintez.

5.

Аmmiаk vа оrgаnik аsоslаr.

6. Emil Fisher vа uning ishlаri.

7. Kimyоviy tuzilish nаzаriyаsi.

8. Izоmeriyа turlаri.

116

Hоzirgi zаmоn kimyоsining rivоjlаnish bоsqichlаri

Rejа:

1. Аtоm tuzulishining о‘rgаnilish bоsqichlаri

2. Kvаntlаr nаzаriyаsining vujudgа kelishi

3. Kimyоviy tоzа mоddаlаrning sun’iy оlinish usullаri

4. Аnаlitik kimyо fаni tаrаqqiyоti

5. Fizikаviy kimyоning rivоjlаnish tаrixi

6. XXI аsr kimyоsi . Kimyоviy nаnоtexnоlоgiyаning shаkllаnishi vа yutuqlаri

Tаyаnch sо‘zlаr:

Аtоm tuzulishi, аnаlitik kimyо,fizikаviy kimyо, nаnоkimyо,

sifаt vа miqdоriy tаhlil, UB-, IQ-, rаdiо-, EPR-, YаMP - spektrоskоpiyаsi, mаss-

spektrоmetriyа.

XX аsr kimyоsining birinchi belgisi shuki

, kimyо fаni аtоm mоdelining

kvаnt-mexаnik

nаzаriy

jihаtdаn

tushuntirаdigаn

fundаmentаl

tаdqiqоtgа

аsоslаnаdi. Fаqаt shu nаzаriyаning tаdbig‘i kimyоviy elementlаr xоssаlаrining

аtоmdаgi yаdrо zаryаdi оshishi nаtijаsidа dаvriy о‘zgаrishini tushuntirаdi. Kvаnt

kimyоsining keyingi bоsqich rivоji kimyоviy bоg‘ mexаnizmini tushuntirishgа

imkоniyаt yаrаtdi. Kimyоviy element vа birikmаlаrning reаksiоn qоbiliyаti vа

ulаrning miqdоriy xаrаkteristikаsigа аsоs sоlindi. Shuning uchuy hаm hоzirgi

zаmоn kimyо fаni аniq ilmiy yо‘nаlish bо‘lib, о‘zining muаmmоlаrini fizikаviy-

mаtemаtik аppаrаtgа egа bо‘lmаsdаn turib yechа оlmаydi. Kimyо fаni nаzаriy

аsоsining yаrаtilishi uning аmаliy imkоniyаtlаrini rivоjlаntirdi vа sintezni ilmiy

bаshоrаt qilinishigа оlib keldi, yа’ni yаngi birikmа vа mоddаlаr, оbrаzli qilib

аytilgаndа, nаzаriyоtchi-оlimning perоsi uchidа tug‘ilаdi.

Hоzirgi zаmоn kimyоsining ikkinchi аsоsiy belgisi

- xоssаlаri оldindаn

аniqlаngаn yаngi mоddаlаr yаrаtish imkоniyаtining tug‘ilishidir. Аlbаttа, ilgаri

hаm оlimlаr mа’lum xususiyаtli mоddаlаr sintezigа e’tibоrlаrini qаrаtishgаn edi.

Аmmо XX аsrning ilmiy tаdqiqоtlаridа EHMning qо‘llаnishi butunlаy yаngi sifаt

dаrаjаsidаgi imkоniyаtlаr yаrаtdi. Sizlаrgа mа’lumki uzоq yillаr dаvоmidа

kimyоning аsоsiy vаzifаsi minerаllаr tаrkibini tаhlil qilishdаn ibоrаt edi. Bundа

kimyо о‘zining eng birinchi muhim vаzifаsi - mоddаlаr tаrkibini о‘rgаnish

117

mаsаlаsini hаl qilаdi. Zаmоnаviy kimyо fаnining muhim metоdоlik аsоsi kimyоviy

bilishning klаssik “uchburchаkligi” (tаrkib - tuzilish - xоssа)ning uzviy

bоg‘likligini о‘rgаnishdir.

Sifаt vа miqdоriy tаhliliy usullаr XIX аsrdа yаrаtilgаn bо‘lib, ulаr XIX аsrdа

elektrоkimyоviy vа termоkimyоviy (fizik kimyо tаrmоqlаri) usullаri bilаn

bоyidilаr. Аmmо bulаrning bаrchаsi XX аsrdа kimyо tаrаqqiyоtigа prоgressiv

о‘rin egаllаsh imkоniyаtini bermаdi. XIX аsr оxirlаrigа kelib kimyоviy

tаdqiqоtlаrni аmаlgа оshirishdа fizikа fаni о‘zining spektrаl-оptik usulini qо‘llаb

yаngi revоlyusiоn bоsqich yаrаtdi.

XX аsrdаgi kimyо fаni keskin yuksаlishining аsоsiy оmillаridаn biri

zаmоnаviy fizik vа fizik-kimyоviy tаdqiqоt usullаrining yаrаtilishidir. Yuqоri

mukаmаllikkа egа bu usullаrgа misоl qilib rentgenоspektrаl vа rentgenоfаz tаhlil,

rentgenоstrukturаviy tаhlil (RSА). UB-, IQ-, rаdiо-, EPR-, YаMP -

spektrоskоpiyаsi, mаss-spektrоmetriyа, belgilаngаn аtоmlаr usuli vа аktivаsiоn

tаhlil, mаgnitkimyоni kо‘rsаtishimiz mumkin.

XX аsr kimyоsining uchinchi muhim belgisi

-judа kо‘p zаmоnаviy

tаdqiqоt usullаrini qо‘llаsh, ulаr yоrdаmidа kimyоviy mоddаlаrning аniq tаrkibini

hisоblаsh emаs, bаlki judа murаkkаb tuzilishgа egа birikmаlаrning nоzik

mоlekulyаr strukturаsini isbоtlаsh, kimyоviy reаksiyа jаrаyоni yо‘nаlishigа hаr xil

fаktоrlаrning bоsqichli tа’sirini о‘rgаnishdаn ibоrаt. Mа’lumki, XIX аsr оxirlаridа

kimyоning uchtа mustаqil yо‘nаlishi shаkllаngаn edi: аnоrgаnik, оrgаnik, fizikаviy

kimyо bо‘limlаri.

Аn’аnаviy bundаy bо‘linish hоzir hаm mаvjud, аmmо bu bо‘linish оldingigа

nisbаtаn о‘z chegаrаsini yо‘qоtib, hоzirgi zаmоn kimyо fаni tаrаqqiyоtidа tо‘lа

аkslаnmаydi.

XX аsr kimyоsining tо‘rtinchi yаnа bir muhim belgisi

- shundаki

аnоrgаnik sintez judа yuqоri hаrоrаtlаrdа аmаlgа оshirilmоqdа. Dаvriylik

qоnuniyаti, kооrdinаsiоn birikmаlаr nаzаriyаsi, аtоm-mоlekulyаr tа’limоtning аniq

shаkllаnishi аnоrgаnik kimyо rivоjigа judа kаttа hissа qо‘shdi. Аnоrgаnik vа

оrgаnik kimyо аnchа qо‘shilib ketdi, endi kun tаrtibidа elementоrgаnik birikmаlаr

118

vа kооrdinаsiоn birikmаlаr kimyоlаri bо‘linishi dоlzаrb yо‘nаlish bо‘ldi. Bir nechа

о‘n ming yаngi mоddаlаr yаrаtildiki, ulаrni аniq qilib аnоrgаnik yоki оrgаnik

birikmа deb аytib bо‘lmаydi (sendvichlаr, klаtrаtlаr, kоmpleks birikmаlаr vа

hоkаzо)

Mа’lumki kimyоviy sаnоаtning аsоsini аnоrgаnik vа оrgаnik sintez tаshikl

qilаdi.

Аnоrgаnik sintez – bu аnоrgаnik mоddаlаr (оksidlаr, kislоtаlаr, аsоslаr vа

tuzlаr)ni sintez qilishdа zаrur bо‘lgаn аsbоb vа reаktivlаr, ulаrning xillаri vа

miqdоri, sintez usullаri, reаksiyаni оlib bоrish uchun zаrur bо‘lgаn shаrоit vа

ishlаsh texnоlоgiyаsi hаqidаgi fаndir. Аnоrgаnik sintezni rivоjlаntirish uchun

kо‘plаb оlimlаr fаndа fаоliyаt kо‘rsаtdilаr. Ulаrning tаjribа nаtijаlаridаn shu nаrsа

аniq bо‘ldiki, sintez bilаn shug‘ullаnuvchi, yа’ni sintezchi ish dаvоmidа dоimо

аmаl qilishi kerаk bо‘lgаn xаvfsizlik texnikаsini vа sintez uchun zаrur bо‘lgаn

bаrchа nаzаriy bilimlаrni bilishi shаrt. Sintezgа оid nаzаriy bilimlаr quyidаgilаrdаn

ibоrаt:

1. Reаksiyаni оlib bоrish uchun shаrоit.

2. Reаksiyа kinetikаsi. (Reаksiyаni оlib bоrish uchun reаksiyа kinetikаsini

о‘rgаnish judа muhim).

Misоl uchun sаnоаtdаgi аmmiаk sintezini оlаylik. Sаnоаtdа аmmiаk оlish uchun

аsоsiy xоmаshyо erkin hоldаgi vоdоrоd bilаn аzоtdir. Shu ikki mоddаdаn аmmiаk

sintez qilinаdi:

N

2

+ 3H

2

2NH

3

+ 92 kJ

Bu reаksiyа qаytаr reаksiyа kаtаlizаtоr ishtirоki bilаn bоrаdi. Reаksiyа

nаtijаsidа gаzlаr hаjmi kаmаyаdi vа issiqlik аjrаlib chiqаdi. Tenglаmаdаn kо‘rinib

turibdiki muvоzаnаtni о‘nggа siljitish uchun 1-fаktоr bоsim tа’sirini kо‘rаylik,

bоsim оshirilsа muvоzаr gаzning kаm sоndаgi mоlekulаlаri tоmоnigа siljiydi,

demаk аmmiаk hоsil bо‘lish tоmоnigа siljiydi.

Muvоzаnаtni siljishi 1884-yildа tа’riflаngаn umumiy qоidа Le-Shаtelye

prinsipigа bо‘ysinаdi:

119

”Muvоzаnаtdа turgаn sistemаning bоsimi, hаrоrаti yоki kоnsentrаtsiyаsi

о‘zgаrtirilsа, muvоzаnаt shu tаshqi tа’sirni kаmаytirish tоmоnigа siljiydi”.

Mа’lumki muvоzаnаtgа t

°

hаm tа’sir qilаdi. Shu hоldа muvоzаnаtni о‘nggа

siljitish uchun gаzlаr аrаlаshmаsini sоvitish kerаk, lekin bundа reаksiyаning tezligi

judа kаmаyib ketаdi vа kаtаlizаtоrning аktivligi kаmаyаdi. Shundаy qilib

temperаturаni muаyyаn dаrаjаdа sаqlаb turish kerаk. Muvоzаnаtni siljitish uchun

kоnsentrаtsiyа tа’siridаn hаm fоydаlаnish mumkin. Аgаr hоsil bо‘lаyоtgаn

аmmiаkni kоnsentrаtsiyаsi kаmаytirilsа sistemа uni kо‘pаytirishgа intilаdi.

Buning uchun аmmiаk reаksiyа zоnаsidаn dоimо chiqаrib turilishi kerаk.

Shundаy qilib аmmiаk sintezi uchun shаrоit tаnlаb оlinаdi. Bundа hаr bir

temperаturа, hаr bir bоsim uchun аjrаlib chiqаyоtgаn аmmiаkning unumi

hisоblаnаdi vа qаysi shаrоitdа reаksiyаning unumi kо‘p bо‘lsа sintez qilish uchun

аnа о‘shа uchchаlа shаrtgа qilingаndа sintez yetаrli dаrаjаdа tо‘liq vа iqtоsоdiy

jihаtdаn qulаy bо‘lаdi. Demаk аmmiаk sintezi uchun qulаy shаrоit yuqоri bоsim

(100-1000 аtm), 400-550 C° temperаturаdа kаtаlizаtоr ishtirоkidа оlib bоrilаdi vа

reаksiоn zоnаdаn peshmа-pesh hоsil bо‘lgаn аmmiаkni chiqаrib turilаdi. Hоzirgi

vаqtdа аmmаik sintezi uchun xuddi shu shаrоitlаr qо‘llаnilаdi.

Sintezgа оid nаzаriy bilimlаrni yetаrli оlib bо‘lgаch keyin аmаliy ishgа

о‘tilаdi. Bundа tegishli mоddаni sintez qilish uchun qаndаy аsbоb vа uskunа

hаmdа reаktivlаr zаrur bо‘lsа ulаrni yig‘ib tаyyоrlаnаdi vа reаktivlаrning miqdоri

hisоblаnаdi. Misоl uchun yuqоridаgi reаksiyа uchun: Gаzlаrning оlinishi shuni

tа’kidlаsh kerаkki, lаbоrаtоriyаdа аmmаiаk оlish uchun ishlаtilаdigаn аsbоbning

hаmmа detаllаri quruq bо‘lishi kerаk. Аmmiаk hаvоdаn yengil bо‘lgаnligi uchun

uni lаbоrаtоriyаdа tо‘nkаrilgаn prоbirkаgа yig‘ishkerаk. Аmmаiаkning hоsil

bо‘lgаnligini bilsh uchun prоbirkаning оg‘zini bаrmоq bilаn berkitib оlinаdi ungа

оzginа suv sоlinаdi. Mа’lumki аmmаiаk suvdа yаxshi eruvchаn. Аmmаiаk eritmаsi

lаkmusni kо‘kаrtirаdi. Shundаn biz аmmаiаk hоsil bо‘lgаnligini bilishimiz

mumkin.

120

Sаnоаtdа аmmiаk mаxsus sintez kоlоnkаlаridа аmаlgа оshirilаdi vа hоsil

bо‘lgаn gаz hоldаgi аmmiаkni 8,5 аtm bоsim bilаn suyuq hоlgа о‘tkаzib reаksiоn

zоnаdаn chiqаrib turilаdi.

Аmmiаk hоsil bо‘lish jаrаyоni qаytаr bо‘lgаnligi uchun kоntekt аppаrаtidаn

chiqаyоtgаn gаz аrаlshmаning fаqаt 20-30 fоiz ichidа bо‘lib, qоlgаni reаksiyаgа

kirishmаy qоlgаn H

2

аrаlаshmаdir. Gаz аrаlаshmаsi trubаli sоvutkichgа kelgаndа

yuqоri bоsim оstidа о‘tkаzilаdi, reаksiyаgа kirishmаy qоlgаni esа sirkulyа kо‘rib

chiqdiki, bu sirkulyаtsiyа prоtsessi deyilаdi.

Bundаy sirkulyаtsiyа tufаyli аzоt vа vоdоrоd аrаlаshmаsidаn fоydаlаnish

dаrаjаsi 95% gа yetkаzilаdi.

Xullаs biz qаysi tоmоngа qаrаmаylik ximiyаviy sintezni kо‘rаmiz. Chunki

Kimyоviy jаrаyоnlаr yerdа hаm, оdаm оrgаnizmidа hаm bizni о‘rаb turgаn

аtmоsgerаdа hаm sоdir bо‘lаdi. Аgаr biz yer yuzidа bо‘lаyоtgаn kimyоviy

jаrаyоnlаrni bilmаsаk, resurslаrsiz qоlаmiz, аgаr оrgаnizmimizdа sоdir

bо‘lаyоtgаnlаrini bilmаsаk, sоg‘ligimizni yо‘qоtаmiz. Аgаr аtmоsferаdаgi

о‘zgаrishlаrni tushunmаsаk, аtmоsferа muvоzаnаtini buzib qо‘yаmiz vа

plаnetаdаgi hаyоt xаvf оstidа qоlаdi.

Hоzirgi vаqtdа insоniyаt оldidа uchtа аsоsiy muаmmо bоr. Ulаr:

1.Оziq оvqаt muаmmоsi аgrоkimiyо bilаn bоg‘liq.

2.Energetikа–kо‘mirni qаytа ishlаsh, yаdrо yоnilg‘isi kimоyаsigа bоg‘liq.

3.Ekоlоgik muаmmоlаr–yаngi kаm chiqindili ishlаb chiqаrishgа vа chiqindilаrni

zаrаrsizlаntirishning sаmаrаli usullаrigа bоg‘liq.

Bu muаmmоlаrni hаl etish esа kimyо sаnоаtining rivоjlаnishigа bоg‘liqdir.

XX аsr kimyоsining eng muhim beshinchi belgisi

- uning bоshqа tаbiiy

fаnlаr bilаn hаmkоrligidir - bir qаtоr dоlzаrb vа yаngi kаshfiyоtlаr bir nechа fаn

chegаrаsidа оlinmоqdа vа ulаrning tо‘g‘riligi о‘z isbоtini tоpаyаpti. Buning

mоhiyаtini tushunish uchun fizikаviy kimyо fаni vа vаzifаlаrini tо‘g‘ri tаsаvvur

etishimiz lоzim. Fizik kimyо fаnlаrning birinchi yirik gibridlаnish jаrаyоnin аks

etuvchi аniq fаn hisоblаnаdi. Bizning dаvrimizdа fizik kimyоdаn bоshqаchаrоq

kimyоviy fizikа yо‘nаlishi hаm e’tirоf etilаdi. Bu аlоhidа fаn yutuqlаri 1930-yili

121

nemis оlimi E. Аrnоld (1884-1950-yy.) tоmоnidаn e’tirоf etildi. Hоzirgi dаvrdа

fizik kimyо vа kimyоviy fizikа о‘zаrо аnchа qо‘shilib ketdi. XX аsrning ilmiy

tаrаqqiyоtidа, shuningdek kimyоdа hаm аlоhidа fаnlаrning integrаllаnishi

kuchаydi. (biоkimyо, geоkimyо, ulаrning yаngi gibridi biоgeоkimyо, kоsmik

kimyо vа hоkаzо).

XX аsr kimyоsining оltinchi аsоsiy belgisi

- integrаllаnish bilаn birgа

kimyо fаnining usullаri vа tаdqiqоt оbyektlаrigа kо‘rа uning differensillаnishi hаm

kuchаydi.

Kimyоviy tоzа mоddаlаrning sun’iy оlinish usullаri

XX аsr bоshidа (1900-yil) M. Plаnk kvаnt nаzаriyаsigа аsоs sоlаdi, energiyа

kvаntlаri hаqidа tushunchа kiritdi. Ipаtyev V.N. (1867-1952-yy.) geterоgen kаtаliz

jаrаyоnidа yuqоri bоsimni (400-500 vа undаn kаttа аtmоsferа bоsimi) qо‘llаdi,

1901 yildа V.F. Оstvаld (1853-1932- yy.) Gаmburgdа kаtаliz hаqidа mа’ruzа bilаn

chiqib, kаtаlizаtоrning vаzifаsini аniq izоhlаb berdi. 1902-yilgа kelib ingliz fizigi

E. Rezerfоrd (1871-1937-yy.) vа ingliz rаdiоkimyоgаri F. Sоddi (1877-1956-yy.)

rаdiоаktiv pаrchаlаnish nаzаriyаsining аsоsiy mоhiyаtini оchib berdilаr. Yаngi

rаdiоаktivlik tа’limining mevаsi - rаdiоаktiv element Rаdiy-224 (Tоriy-X) ni kаshf

etdilаr, rаdоn-220 vа rаdоn-222 rаdiоаktiv gаzlаrning kimyоviy inertligini

isbоtlаdilаr. 1902-yili nemis оlimi Оstvаld аmmiаkni kаtаlitik оksidlаb nitrаt

kislоtа оlish usulini yаrаtdi vа kimyоviy termоdinаmikа, kinetikа, kаtаliz

tushunchаlаrini uzviy bоg‘lik ekаnligini isbоtlаdi. Shu yili frаnsuz P. Sаbаtye

kаtаlizni is gаzi vа vоdоrоd аrаlаshmаsi (sintez gаz)dаn metаn sintezini аmаlgа

оshirdi vа J.B. Sаndersen bilаn hаmkоrlikdа nоdir metаllаr о‘rnigа Ni, Cо, Cu, Fe

kаbi metаllаrni kаtаlizаtоr sifаtidа qо‘llаshni yо‘lgа qо‘ydilаr. Sоvet kimyоgаr-

texnоlоgi аkаd. P.P. Fedоtyev minerаl mоddаlаr оlish texnоlоgiyаsi, texnik

elektrоkimyо vа elektrоmetаllugiyа sоhаlаridа fаоl ish оlib bоrdi, Sоlve usulidа

аmmiаk-sоdа jаrаyоnining fizik-kimyоviy nаzаriyаsigа аsоs sоldi. 1911-yildа

kriоlit suyuqlаnmаsidаn elektrоlitik usuldа аlyuminiy ishlаb chiqаrishning

fizikаviy kimyоsini аsоslаdi. Xlоr ishlаb chiqаrish bilаn shug‘ullаndi. 1924-yildа

kumush buyumlаrning elektrоlitik rаfinаsiyаsini аsоslаdi.

122

1934-yili itаlyаn fizigi E. Fermi bettа-pаrchаlаnish nаzаriyаsini yаrаtdi. Shu

yili frаnsuz fizigi Iren Jоliо-Kyuri, rаdiо kimyоgаr vа jаmоаt аrbоbi, P. Kyuri vа

M. Sklоdоvskаyа-Kyuri qizi vа Frederik Jоliо-Kyuri bilаn hаmkоrlikdа sun’iy

rаdiоаktivlik hоdisаsini kаshf etdilаr. Er-xоtin hаmkоrlikdа аtоm yаdrоsi fizikаsini

о‘rgаnishgаn, pоlоniy, sаmаriy vа bоshqа shu kаbi elementlаrning rаdiоаktivligini

о‘rgаnishgаn. Ulаrning аniqlаshichа, аlyuminiy α-zаrrаchаlаr bilаn bоmbаrdimоn

qilingаndа, yа’ni nurlаntirilgаndа rаdiоаktiv fоsfоr hоsil bо‘lаdi. Оlimlаr bu

jаrаyоnni аmаldа bаjаrib isbоtlаdilаr:

P

He

Al

31

15

4

2

27

13





Аnаlitik kimyо fаni tаrаqqiyоti

Аnаlitik kimyо fаni tаrixini о‘rgаnishdа ushbu fаn sоhаsidа ishlаgаn

bаrchа xаlqlаr оlimlаrining ishlаri kо‘rish mumkin. Shu yо‘nаlishdаgi

yurtdоshlаrimizning vа umumаn, Оsiyо vа О‘rtа Оsiyо mutаfаkkir оlimlаrining

аnаlitik kimyоgа оid ishlаrini а’lоhidа tаkidlаsh о‘rinli.

Jоbir ibn Xаyyаn, Аbu Rаyxоn Muxаmmаd ibn Аxmаd аl-Beruniy, Аbu аr-

Rаxmоn Xаziniy, Аbu Аli ibn Sinо, аr-Rоziy, Аbu Аbdullо Muxаmmаd ibn Yusuf

Kоtibiy Xоrаzmiy, Аbdulhаkim ibn Аbdumаlik аl-Kоsiy kаbi Оsiyоlik vа kо‘plаb

yurtdоshlаrimizning kimyо vа аnаlitik kimyоgа qо‘shgаn ulkаn xissаlаridаn

tо‘lqinlаnib g‘ururlаnsаk аrziydi. Аyniqsа, XX аsr аnаlitik kimyоsi tаrixigа nаzаr

sоlsаk, о‘zbek оlimlаrining аnаlitik kimyо sоhаsidаgi ishlаri jаhоn оmmаviy ilmiy

аxbоrоtnоmаlаri, ilmiy nаshrlаridа yоritilmаgаnligigа, bаjаrilgаn ilmiy

kаshfiyоtlаr, аmаliy ishlаr umumiy nоm bilаn sоvet оlimlаrining yutuqlаri tаrzidа

yоritilgаn, ifоdа etilgаnligini, kuzаtish mumkin. Vаhоlаnki, bu dаvrgа kelib

yurtimizdа mаqtоvgа аrzigulik ilmiy yо‘nаlishlаr, mаktаblаr shаkllаngаnki bu

bilаn biz yаngi аvlоd vаkillаri hаqli rаvishdа fаxrlаnishimiz munkin.

Bu sоhаdа chet el оlimlаrining bа’zi ishlаrini keltirib о‘tish mаqsаdgа

muvоfiqdir.

1957- yildа Mоskvа dаvlаt universitetidа M.G. Syurupа tоmоnidаn “XIX

аsrning 60-yillаrigаchа Rоssiyаdа аnоrgаnik аnаlizning аsоsiy rivоjlаnish

123

bоsqichlаri” mаvzusidа nоmzоdlik dissertаtsiyаsini himоyа qildi. Undа аnаlitik

kimyоning rivоjlаnishi, jumlаdаn, texnik аnаliz kimyоning nаzаriy аsоslаri bilаn

qо‘shib аsоslаngаn.

Termоkimyоning аsоschisi G.I. Gess vа buyuk D.I. Mendeleev ishlаrining

аnаlitik kimyо rivоjigа tаsiri vа “Mendeleyev D.I. vа аnаlitik kimyо” kаbi muhim

muаmmоlаrni kо‘tаrib isbоtlаgаn ilmiy ishlаr hаm kаttа аhаmiyаtgа egаdir.

Undаn keyin 1974- yildа T.I. Lisning “Miqdоriy аnаlizning klаssik usullаri

tаrixi” gа оid ishidа fаktоgrаfiyа bilаn chegаrаlаnib qоlmаsdаn grаvimetrik vа

titrimetrik аnаlizning rivоjlаnish tаrixigа kаttа e’tibоr berilgаn. Kimyоviy

аtоmistikа yаrаtilishi vа undа stexiоmetrik qоnunlаrning аmаl qilish tаrtibini

о‘rnаtishdа miqdоriy tаjribаlаrning hаl qiluvchi о‘rnini аsоslаb kо‘rsаtаdi. Bundа u

аsоsiy e’tibоrini аnаlizdа yuqоri аniqlikkа erishishgа qаrаtib, аniqlik оrаlig‘i vа

ungа erishish yо‘llаrigа e’tibоr berdi. Lekin qаyd etilgаn ishlаr аnаlitik kimyо

tаrixi mutаxаssislаrining fаqаt mа’lum qismigаginа tаnish bо‘lib, umumiy hоldа

yаxlit mоnоgrаfiyа yоki о‘quv qо‘llаnmаsi sifаtidа tаnilmаdi.

А.X. Bаtаlinning “Аnаlitik kimyо vа uning rivоjlаnish yо‘llаri” gа

bаg‘ishlаngаn kаm sоndа bоsilgаn qо‘llаnmаsi hаm keng kо‘lаm оlоlmаdi. Shu

bilаn bir vаqtdа chet el оlimlаrining hаm bir qаnchа аnаlitik kimyо tаrixigа оid

fundаmentаl ishlаri tаyyоrlаndi. Bungа E. Rаnke-Mаdsenning titrimetrik аnаliz

tаrixigа оid kitоbini misоl keltirsа bо‘lаdi.

Vengriyа kimyо tаrixchisi F. Sаbаdvаri 1966- yildа о‘zinning fundаmentаl

mоnоgrаfiyаsi “Аnаlitik kimyо tаrixi” ni chоp ettirdi. Ushbu mоnоgrаfiyа

keyinchаlik hаm оmmаviylаshib, rus, ingliz vа nemis tillаridа chоp etildi.

1977 -yildа G.А. Lаytinen vа G.V.Yuinglаrning аnаlitik kimyо tаrixigа оid

аsаrlаri chоp eildi. Undа аsоsаn Аmerikа qо‘shmа shtаtlаri аnаlitik kimyоsi tаrixi

tо‘g‘risidа tо‘liqrоq mа’lumоt berаdi.

60-yillаrdа chоp eilgаn А. Аydаning (Аmerikа оlimi) mаxsus bо‘limlаrdаn

ibоrаt qilib ishlаngаn “Аnаlitik kimyо tаrixi” dаrsligi hаm judа оmmаbоp аdаbiyоt

sifаtidа tаn оlindi.

1980 -yildа Vengriyаlik F. Sаbаdvаri vа prоfessiоnаl аnаlitik оlim А.

124

Rоbinsоnlаrning birgаlikdа ishlаgаn “Аnаlitik kimyо tаrixi” kitоbi hоzirgi vаqtdа

shu

yо‘nаlishdа

mаvjud

bо‘lgаn

оxirgi

mukаmmаl

qо‘llаnmа

hisоblаnаdi.Kitоbning kаmchiligi sifаtidа hоzirgi zаmоn fizik-kimyоviy vа

fizikаviy аnаliz usullаrigа kаm e’tibоr berilgаnligini qаyd etish mumkin.Bundаn

tаshqаri аsоsiy e’tibоr Аmerikа vа Yevrоpа оlimlаri erishgаn yutuqlаrgа qаrаtilgаn

bо‘lib, Оsiyо dаvlаtlаri оlimlаrning ishlаrigа e’tibоr berilmаgаn.

Аnаlitik kimyо fаni ilmiy vа аmаliy jixаtdаn nihоyаtdа kаttа аhаmiyаtgа

egа bо‘lib, mоddаlаrni vа ulаrning о‘zgаrishi jаrаyоnlаrini tekshirish, аnаliz qilish

usullаri tо‘plаmi hisоblаnаdi. Birоr jihаtdаn kimyоviy hоdisаlаr bilаn bоg‘lаngаn

deyаrli hаr qаndаy ilmiy tekshirishlаrdа аnаlitik kimyо usullаridаn fоydаlаnishgа

tо‘g‘ri kelаdi.

Kо‘pchilik оlimlаrning fikrigа kо‘rа fаn tаrixini о‘rgаnish hоzirgi fаn

rivоjlаnishining instrumenti bо‘lаdi. Bundаy fikrni аkаdemik V.I Vernаdskiy hаm

bildirgаn. Аnаlitik kimyоning о‘tmishini о‘rgаnish uning mоxiyаtini оchishgа,

tаrаqqiyоt mexаnizmini о‘rgаnishni vа kelаjаkdа nimаlаr kutilаyоtgаnligini

bilishgа оlib kelаdi. Ikkinchi tоmоndаn аnаlitik kimyо tаrixini о‘rgаnish kо‘pginа

qiziqаrli mа’lumоtlаr berаdi. Bu tо‘g‘ridа D.K. Mаksvell quyidаgi fikrni аytgаn:

“Bizlаr buyuk tаdqiqоtchilаrning xаyоtini о‘rgаnа turib, ulаrning kаshfiyоtlаrining

оchilish tаrixini о‘rgаnаmiz vа shu bilаn fаngа qiziqib qоlаmiz”.

Kimyоviy аnаliz qаdim zаmоnlаrlаrdа hаm bаjаrilgаn. Birinchi аnаlitik аsbоb –

tаrоzilаr judа qаdimdаn mа’lum. Аnаlizdа rudаlаr, qоtishmаlаr vа qimmаtbаxо

metаllаrdаn yаsаlgаn buyumlаr tekshirilgаn. Rim tаrixchisi Pliniy оltinning аnаliz

usulini yоzgаn, undаn оldinrоq esа оltinning tаrkibini bаhоlаsh tо‘g‘risidа

Imperаtоr Vаvilоn yоzgаn. Pliniy оshlоvchi yоng‘оq ekstrаktini reаktiv sifаtidа

ishlаtishni yоzаdi. Ekstrаkt shimdirilgаn pаpirus yоrdаmidа misni temirdаn

аjrаtishgаn (temir sulfаt eritmаsidа pаpirus qоrаygаn). Qаdimdа kоntsentrаtsiyаni

nisbiy mаssа yоrdаmidа аniqlаshgаn “nisbiy mаssа” tushunchаsi Аrximed dаvridа

mа’lum bо‘lgаn. Vаqt о‘tishi bilаn pаydо bо‘lgаn аnаlitik аsbоb bu аryооmetrdir.

U hаqdа qаdimgi yunоn оlimlаri yоzishgаn.

Аlkimyо dаvridа judа kаttа tаjribаviy ishlаr аmаlgа оshirilgаn bо‘lib, bu

125

kimyоviy jаrаyоnlаr texnikаsining rivоjlаnishigа vа mоddаlаrning tаrkibi

tо‘g‘risidа mа’lumоtlаr tо‘plаnishigа sаbаb bо‘lgаn. Mоddаlаrni bir-biridаn

аjrаtish usullаri tоpilgаn. Оltin vа kumushlаrni аniqlаsh usullаri ishlаb chiqаrilgаn.

Frаnsiyаdа XIV аsrdа Filipp VI (1343) ning qirоllik dekretidа bаtаfsil yоzilgаn vа

hаmmа ushbu usulni ishlаtishi mumkin bо‘lgаn.

Yаtrоkimyо dаvridа mоddаlаrni аniqlаshning yаngi usullаri pаydо bо‘lgаn,

ulаr аsоsidа eritmаdаgi аnаliz jаrаyоnlаri yоtgаn. Mаsаlаn: kumush xlоrid iоnlаri

bilаn reаktsiyаsi yоrdаmidа аniqlаngаn. F. Sаbаdvаri vа А. Rоbinsоnlаrning

(“Аnаlitik kimyо tаrixi” kitоbining muаlliflаri) yоzishichа bu dаvrdа kо‘plаb

kimyоviy reаktsiyаlаr sifаt аnаlizining klаssik sxemаsigа аsоs bо‘lib hisоblаngаn.

Shu dаvrlаrdа Mоnаx Vаsiliy Vаlentin “chо‘kish” vа “chо‘kmа” tushunchаlаrini

kiritdi.

Аnаlitik kimyо tаrixidа аsоsiy о‘rinni ingliz оlimi Rоbert Bоyl (XVII аsr)

egаllаydi. U “kimyоviy аnаliz “ tushunchаsini kiritgаn. R.Bоylgаchа bо‘lgаn

vаqtdа vа XIX аsrning birinchi yаrmigаchа аnаlitik kimyоning аsоsiy qismlаridаn

bо‘lgаn “kimyоviy аnаliz” terminini R. Bоyl tоmоnidаn F. Klоdgа 1654 yil

yоzilgаn xаtidа keltirgаn. U о‘shа vаqtdа Irlаndiyаdа bо‘lgаn.

Qаdim zаmоnlаrdаn mа’lumki оshlоvchi yоng‘оqlаr temir vа mis

ishtirоkidа bо‘yаlib, bо‘yаlish intensivligi eritmа tаrkibidаgi metаll bilаn bоg‘liq.

Bоyl chо‘kmа tаrkibini kristаll shаkligа qаrаb о‘rgаngаn, u frаksiyаlаb kristаllаsh

о‘tkаzgаn. Bоyl kimyоni tibbiyоtdаn аjrаtdi vа bu bilаn yаtrоkimyо dаvrini

tugаtdi.

Flоgistоn nаzаriyаsi dаvridа XVIII аsrlаrdа gаzlаr аnаlizi sоhаsidа kо‘p

ishlаr qilingаn edi. Gаz аnаlizi аsоschilаri sifаtidа bir vаqtdа ishlаgаn G.

Kаvendish (u suvning murаkkаb mоddа ekаnligini kо‘rsаtgаn), J. Pristli, K.

Sheele, J. Bleklаrning nоmi bilаn kislоrоd, vоdоrоdning kаshf eilishi vа kо‘pginа

bоshqа оchilishlаr bоg‘liq. Mаsаlаn, shved оlimi K. Sheele оksаlаt kislоtаni оldi

vа buni birinchi mаrtа kаlsiygа reаgent sifаtidа tаvsiyа qildi. XVIII yuz yillikning

etаkchi аnаlitiklаridаn biri А. Mаrgrаff kimyоviy аnаlizdа mikrоskоpni qо‘llаy

bоshlаdi, yаngi mоddаlаr kаshf qildi. XVIII аsrning tаniqli аnаlitiklаridаn biri

126

shved оlimi T. Bergmаn (1735-1784) dir. U birinchi mаrtа sifаt vа miqdоr

аnаlizini bir-biridаn аjrаtdi.

Bergmаnnining qilgаn аsоsiy ishi bu temirning birikmаsi tаrkibigа uglerоd

vа fоsfоrni kiritishi bо‘ldi. Temirning turli birikmаlаri tаrkibidаgi uglerоdning

miqdоri, аktivlаngаn kо‘mir ishtirоkidа оlingаn, bu esа zаmоnаviy metаllurgiyаgа

yо‘l оchdi. Hоzirgi vаqtdа chо‘yаn vа pо‘lаtning qаndаy оlinishi vа tаrkibini

xаmmа bilаdi. Kimyоviy аnаliz Bergmаn dаvridаn ikki ming yil оldin hаm mа’lum

bо‘lgаn, lekin shved оlimi fаndа аlоhidа yо‘nаlish, yа’ni аnаlitik kimyоni аjrаtаdi

vа birinchi sifаt аnаlizi sxemаsini yаrаtdi.

XVIII аsrning оxiri XIX аsrning bоshlаri А.L. Lаvuаzening kаshfiyоti

hаmmаgа mа’lum (yоnishning kislоrоd ishtirоkidа bоrishi, mоddаlаr mаssаsining

sаqlаnish qоnuni, element vа birikmа о‘rtаsidаgi fаrq) flоgistоn nаzаriyаlаrining

yаkunlаnishigа sаbаb bо‘ldi.

Bu dаvrdа stexiоmetriyа qоnunlаri оchildi. Bu аnаlitik kimyоning

fundаmentаl аsоsi bо‘lib xizmаt qildi. I. Rixter о‘zining dissertаtsiyаsidа

mаtemаtikаdаn kimyоdа fоydаlаnishni kо‘rsаtdi. Tаniqli shved оlimi Yа. Berselius

(1779-1848) I. Rixterning izidаn bоrib, оksidlаr аnаlizlаri аsоsidа о‘shа dаvrdа

mа’lum bо‘lgаn bаrchа elementlаrning аtоm mаssаlаrini аniqlаdi, element belgilаri

vа kimyоviy fоrmulаlаrni kiritdi, аnаlitik hisоblаshlаrni stexiоmetriyа qоnunlаri

аsоsidа о‘tkаzdi. Berselius metrоlоgiyаgа hаm kо‘p xizmаt qilgаn. U аniqlаsh

xаtоliklаrini bаhоlаdi, tаrоzidа tоrtishning аniq usullаrini ishlаb chiqdi, plаtinа

metаllаrining аniqlаsh usuli hаm ulаrgа tааlluqli. Shved оlimi sifаt аnаlizining

yаngi sxemаsini yаrаtishgа hаrаkаt qildi. Silikаtlаr аnаlizidа Berselius ftоrid

kislоtаni qо‘llаdi, metаllаrni аjrаtishdа xlоridlаrni xаydаshni qо‘llаdi.

Birinchi kimyоviy аnаlizgа dоir qо‘llаnmаllаr аlkimyо dаvridа hаm

bо‘lgаn. XVIII аsrdа esа ulаrning sоni yаnаdа оrtgаn. 1790 yildа Iendа I.

Getglinning “Tо‘liq kimyоviy tekshirish pаlаtаsi”, 1799 yildа Frаnsiyаdа L.N.

Bоklenning “Sinоvchi uchun qо‘llаnmаsi” ni, V.А. Lаmpаdius 1801 yildа

“Minerаl mоddаlаr kimyоviy аnаlizidаn qо‘llаnmа” kitоbini yоzdi vа bu kitоbdа

“Аnаlitik kimyо tushunchаsi qо‘llаngаn. Bu tushunchа K. Prаfning “Kimyоgаrlаr,

127

dаvlаt tаbiblаri, dоrishunоslаr, qishlоq xо‘jаligi vа kоn qidiruvchi mutаxаssislаr

uchun аnаlitik kimyоdаn qо‘llаnmа” kitоbidа yаnа jоnlаndi.

Аnаlitik kimyоdа оxirgi pаytlаrgаchа sistemаtik sifаt аnаlizigа аsоsiy e’tibоr

qаrаtilgаn. R.Bоyl birinchi bо‘lib vоdоrоd sulfidni qо‘rg‘оshin vа qаlаygа

kimyоviy reаgent sifаtidа ishlаtgаn. Bergmаn esа vоdоrоd sulfiddаn kо‘pginа

metаllаrni chо‘ktirishdа аsоsiy reаgent sifаtidа fоydаlаngаn. Bu yо‘nаlishdа J.L.

Gey-Lyussаk vа bоshqа XIX аsr оlimlаri ishlаgаn. Bоshqа sifаt reаktsiyаlаri о‘rtа

аsrlаrgаchа tо‘plаngаn, ulаrdаn yаngilаri sifаtidа yоdning krаxmаl bilаn reаktsiyаsi

(F. Shtrоmаer, 1875), fоsfоrning mоlibdаt bilаn (L.S. Svаnberg, 1848)

reаktsiyаlаrini keltirish mumkin. Vоdоrоd оlish uchun Kipp аppаrаti (1864) dаn

fоydаlаnа bоshlаdi. “Zаmоnаviy” vоdоrоd sulfidli sifаt аnаlizi sxemаsi G. Rоze,

K.R. Frezenis vа bоshqаlаrning mаqоlаlаridа chоp eildi. Keyinrоq, аsr оxirlаridа

bоshqа sifаt аnаlizi sxemаlаri yаrаtildi.

Miqdоr аnаlizi usullаri qаtоrigа XIX аsr о‘rtаlаridа titrimetrik, grаvimetrik

аnаliz usullаri, element-оrgаnik аnаliz usuli, gаz аnаlizi usullаri qо‘shildi.

Titrimetrik аnаlizgа XVIII аsr о‘rtаlаridа аsоs sоlingаn bо‘lib, bu usul sаnоаt

tаlаbi аsоsidа dunyоgа keldi.

Ishlаb chiqаrishning birinchi vа аsоsiy kimyоviy mаxsulоtlаri sulfаt vа xlоrid

kislоtа, sоdа vа xlоrli suv bо‘lgаn. Ulаr аsоsаn mаtоlаrni оqаrtirishdа ishlаtilgаn.

Kimyоviy mоddаlаrni ishlаb chiqаrish vа ishlаtish yоki dоimiy nаzоrаtni tаlаb

qilgаn. 1726 -yil K.J. Jоffruа аnаlitik mаqsаdlаrdа kislоtаlаrni neytrаllаb

аniqlаshni qо‘llаdi. Sirkа kislоtаni kаlsiy kаrbоnаt bilаn neytrаllаgаn, indikаtоr

sifаtidа bundаy “titrlаsh” dа оxirgi nuqtа gаz аjrаlishi tо‘xtаshi bо‘lgаn.

1750 -yilgа kelib, titrаnt sifаtidа mа’lum kоnsentrаtsiyаli eritmаlаr ishlаtildi,

indikаtоr sifаtidа esа binаfshа ekstrаktidаn fоydаlаnildi. Frаntsiyаdа mаtо

оqаrtirishdа titrimetriyаni qо‘llаsh аsоsiy о‘rin egаllаgаn (F. Dekruаzil vа

bоshqаlаr); 1795 -yil gipоxlоridni аniqlаsh usuli tаklif qilindi. Bu erdа titrlаsh

uchun pipetkа, byuretkа, о‘lchоv kоlbаlаridаn fоydаlаnilgаn. Keyinrоq J.L. Gey-

Lyussаk оksidlаnish-qаytаrilishgа аsоslаngаn titrlаshdа indikаtоr sifаtidа indigоni

tаklif etdi. U “titrlаsh” tushunchаsini kiritdi.

128

Grаvimetrik tоrtmа аnаliz hаqidа K.R. Frezenius (1846, ruschа tаrjimа

1848) ning kitоbidа bаtаfsil yоzilgаn, usul tekshirilаyоtgаn mоddаning

chо‘kmаsini о‘lchаshgа аsоslаnаdi. Chо‘kmа quritilаdi, kuydirilаdi vа tоrtilаdi.

Keyinrоq (1983) kulsizlаntirilgаn filtrlаr, F. Guchning (1978) filtrlоvchi tigellаri

vа оrgаnik chо‘ktiruvchilаr tаklif eildi. XX аsrdа “gоmоgen eritmаdаn” chо‘ktirish

vа termоgrаvimetriyа usullаri pаydо bо‘ldi.

XIX аsrning bir qаnchа tаniqli kitоblаridаn “Аnаlitik kimyоdаn qо‘llаnmа”

G. Rоze (1829) kitоbini, “Kimyоviy sifаt аnаlizi bо‘yichа qо‘llаnmа” K.R.

Frezenius (1841) lаrni оlishimiz mumkin. Rоssiyаdа XIX аsr оxirlаridа “Аnаlitik

kimyо‘ N.А. Menshutkin tоmоnidаn yоzilgаn tаniqli kitоb 16 mаrtа qаytа nаshr

eilgаn bо‘lib, 1917- yildаn keyin hаm bir nechа mаrtа chоp etilgаn. Аnаlitik

reаgentlаr оdаtdа оrgаnik vа nооrgаnik bо‘lgаn (оshlоvchi yоng‘оq ekstrаkti vа

binаfshа ekstrаkti, оksаlаt kislоtа). XIX аsrning ikkinchi yаrmidа аnаlizdа

ishlаtilаdigаn оrgаnik birikmаlаr sоni оrtdi. Nitrаt iоnigа Griss (1879) reаktivi

tаklif qilindi (nаftilаmin vа sulfаnil kislоtа аrаlаshmаsi nitrit bilаn qizil rаng

berаdi). M.А. Ilinskiy (1885) аlfа-nitrоzо-bettа-nаftоlni kоbаltgа reаgent sifаtidа

ishlаtgаn. Аsоsiy о‘rinni L.А. Chugаevning ishlаri egаllаydi. U dimeilgliоksimni

nikelni tоpish vа аniqlаshdа ishlаtаdi.

Аgаr tаrоzini аnаlitik аsbоb sifаtidа оlаdigаn bо‘lsаk аsbоbiy usullаr hаm

аvvаldаn mа’lum bо‘lgаn. Elektrоgrаvimetriyаdаn о‘tgаn аsrdа fоydаnilgаn, 1864

yildа bu usuldа miqdоr аnаlizi (mis, nikel, kumushlаrni аniqlаsh uchun) о‘tkаzilib

kelinаdi.

Аtоm-emissiоn spektrоskоpik аnаlizining vujudgа kelishi muhim yаngilik

bо‘ldi (Germаniyа, XIX аsrning 60 yillаri, fizik G. Kirxgоf vа R. Bunzen).

Kоlоrimetrik vа fоtоmetrik аnаliz usullаri аsоsidа Bоylning fikri bо‘lmish

bо‘yаlish intensivligining metаllning kоntsentrаtsiyаsigа bоg‘liqligi yоtаdi.

Mаzkur tushunchа yоrug‘lik yutilishi qоnunigа аsоs bо‘ldi (P. Buger, M. Lаmbert,

А. Ber, XVIII-XIX аsrlаr). Rus minerоlоgi B.M. Severgin XVIII-XIX аsrlаrdа

аnаliz о‘tkаzdi, biz hоzirgi kundа buni kоlоrimetrik аnаliz deb аtаymiz. 1864-

yildа misning аmmiаk bilаn kоmpleksi kо‘k rаngdа bо‘yаlishi, 1852 -yildа esа

129

temirning rоdаnidli kоmpleks bilаn bо‘yаlishi yоzilgаn. Birinchi Dyubоsk

kоlоrimetri 1870 - yildа pаydо bо‘lgаn.

XIX аsrning eng оxiridа аnаlitik kimyоdа ishlаtilаdigаn kimyоviy

tа’sirlаshuv nаzаriyаsi yuzаgа keldi. Buni V. Оstvаld 1894 yildа nаshr qilingаn

“Аnаlitik kimyоning nаzаriy аsоslаri” kitоbidа yоzgаn. Keyinrоq (1883)

kulsizlаntirilgаn filtrlаr, F. Guch ning (1887) filtrlоvchi tigellаri vа оrgаnik

chо‘ktiruvchilаri tаklif eildi. Аsоsigа elektrоlitik dissоtsiаtsiyа nаzаriyаsi vа

eritmаlаrdа iоnlаr ishtirоkidаgi kimyоviy muvоzаvаtni о‘rgаnish qо‘yilgаn. Bu

аnаlitik kimyоdа аsоsiy metоd bо‘lgаn suvli eritmаlаrdа mоddаlаrning iоnlаrgа

аjrаlishi bilаn bоg‘liq. Bu nаzаriyа xоzirgаchа sаqlаnib qоlgаn.

О‘tgаn аsr, аnаlitik kimyо tаrixining yаngi dаvri yаngiliklаrgа bоy bо‘ldi.

Аsоsiy о‘rinni xrоmаtоgrаfiyаning оchilishi (rus bоtаnigi vа biоkimyоgаri M.S.

Svet, 1903) egаllаydi. Xrоmаtоgrаfiyаni turli kо‘rinishlаrining pаydо bо‘lishi hаli

xаm dаvоm etmоqdа. А. Mаrtin vа R. Sindjlаr tаqsimlаnish xrоmаtоgrаfiyаsi

sоhаsidаgi ishlаr uchun Nоbel mukоfоtigа sаzоvаr bо‘ldi. А. Tizelius esа

elektrоfоrez vа аdsоrbsiоn аnаliz sоhаsidаgi ishlаri uchun Nоbel mukоfоti оlgаn.

Pоlyаrоgrаfiyа usulini tаklif qilgаn Chex оlimi Yа. Geyrоvskiy hаm shu mukоfоt

bilаn tаqdirlаndi.

Kоmpleksimetrik titrlаsh usulining yаrаtilishi titrimetrik аnаliz usuli uchun

yаxshi yаngilik bо‘ldi. Undа pоliаminоpоlikаrbоn kislоtаsi titrаnt sifаtidа

ishlаtilаdi, ulаr “kоmpleksоnlаr” deb xаm аtаlаdi. Hаmmа usullаr xаm bittа

kislоtаning, yа’ni eilendiаmintetrааttsetаt ishlаtilishigа аsоslаngаn. Bu yо‘nаlish

Shvettsаriyа оlimi G. Shvаrsenbаx vа Chexоslаv оlimi R. Prishibil vа bоshqаlаr

(30-50 yillаr) tоmоnidаn tаklif qilingаn.

Kо‘pginа fizik-kimyоviy аnаliz usullаri-mаsspektrоmetrik, rentgen, yаdrо-

fizikаviy, yаngi elektrоkimyоviy usullаr pаydо bо‘ldi, fоtоmetrik usullаr rivоjlаndi

(аsоsаn оrgаnik reаgentlаrni qо‘llаsh bilаn). Аtоm-аbsоrbsiоn usulning

rivоjlаnishini аlоhidа tа’kidlаsh lоzim Аnаlitik kimyо Rоssiyаdа оldindаn

rivоjlаngаn. Peterburg аkаdemiyаsidа bir nechа оlimlаr kimyоviy аnаliz bilаn fаоl

shug‘ullаnishgаn T.E. Lоvits, V.M. Severgin, G.I.Gess, F.F. Beylshteyn.

130

Rоssiyа vа ungа ittifоqdоsh bо‘lgаn dаvlаtlаrdа XX-аsrdа аnаlitik kimyо

kо‘pginа ilmiy-texnikаviy muаmmоlаrni echishdа dаvlаt аhаmiyаtigа egа bо‘ldi

(аsоsаn аtоm energiyаsi vа bоshqаlаr).

N.А. Tаnаnаev sifаt аnаlizining tоmchi usulini ishlаb chiqdi (Аvstrаliyаlik

оlim bilаn bir vаqtdа, keyinrоq Brаziliyаlik аnаlitik F.Fаygl). Rus аnаlitiklаri

аsоsiy e’tibоrini kоmpleks hоsil bо‘lishi vа uning fоtоmetrik аnаlizdа

ishlаtilishigа (I.P. Аlimаrin, А.K. Bаbkо, N.P. Kоmаr vа bоshqаlаr), оrgаnik

аnаlitik reаgentlаrning tаshkil tоpishi vа о‘rgаnilishi, elektrоkimyоviy аnаliz

usullаrining rivоjlаntirishgа qаrаtishdi. B.V. Lvоv аtоm-аbsоrbsiоn usulning

elektrоtermik vаriаntini tаklif qildi. Xrоmаtоgrаfiyа, ekstrаktsiyа vа bоshqа

аjrаtish usullаri sоhаsidа kо‘p ishlаr qilindi. Metаllаr аnаlizi, geоlоgik оb’ektlаr

аnаlizi, mоddаlаrning yuqоri tоzаligi, аnаlizni аvtоmаtlаshtirish jiddiy muаmmо

hisоblаnаdi.

Bugungi kundа аnаlitik kimyоdа kо‘pginа о‘zgаrishlаr kuzаtilib, аsоsаn

fizikаviy vа biоlоgik sоhаdа аnаliz usullаri sоhаsi kengаymоqdа. Аnаlizni

аvtоmаtlаshtirish vа mаtemаtizаtsiyаlаsh, buzilmаydigаn, distаntsiоn, uzluksiz

аnаliz, аnаliz qilinаyоtgаn kоmpоnentlаrning tuzilishini аniqlаsh vаzifаlаri,

sezgirlikni, аniqlik vа ekspesslikni оshirish imkоniyаtlаrining pаydо bо‘lishi аnаliz

оb’ektlаri sоhаsining kengаyib bоrishigа hаmdа kаttа yutuqlаrgа sаbаb bо‘lmоqdа.

Hоzirdа kоmpyuter texnоlоgiyаlаri keng qо‘llаnilib, kо‘p ishlаrni lаzer texnikаsi

bаjаrmоqdа, lаbоrаtоriyа ishlаri pаydо bо‘ldi vа аnаliz qilinаdigаn оb’ektlаr sоni

оrtdi.

Keyingi yillаrdа аnаlitik kimyоning metоdоlik muаmmоlаrigа qiziqish оrtdi.

Hаttоki аnаlitik kimyоning аn’аnаviy sоhаlаridа hаm muhim yаngi mа’lumоtlаr

tо‘plаmi yuzаgа kelmоqdа.

Fizikаviy kimyоning rivоjlаnish tаrixi

Fizikаviy kimyо kimyоviy muаmmоlаrni yechishdа termоdinаmik

usullаrni qо‘llаsh bilаn bоg‘liq rаvishdа XX аsrning bоshidа fаn sifаtidа vujudgа

kelgаn. Termоdinаmik yоndоshuv judа hаm sаmаrаli bо‘lib chiqdi vа empirik

kimyоning о‘rgаnib qоlingаn tаmоyillаrini tubdаn о‘zgаrtirib yubоrdi. Kimyоviy

131

о‘zgаrishlаr muаmmоsigа umumаn yаngi qаrаsh hоsil qildi. Mоddаlаrning

kimyоviy reаktsiyаlаrgа kirishi fаqаt reаgentlаrning tаbiаtigаginа bоg‘liq

bо‘lmаsdаn, bаlki jаrаyоnni оlib bоrishning fizikаviy shаrоitlаrigа, yа’ni bоsim vа

hаrоrаtgа hаm bоg‘liqligini kо‘rsаtib berishgа muvаffаq bо‘lindi. Muvоzаnаtdаgi

sistemаlаr uchun bundаy bоg‘liqlikni miqdоrаn ifоdаlаshgа erishildi vа bu

zаmоnаviy

kimyоviy

texnоlоgiyаning

rivоjlаnishigа

аsоs

bо‘ldi.

Termоdinаmikаning kаttа yutuqlаridаn yаnа biri kimyоviy tаjribаlаr о‘tkаzmаsdаn

turib kimyоviy muvоzаnаtlаrni hisоblаsh mumkin bо‘lgаnligidir. Аlоhidа

reаgentlаrning termоdinаmik xоssаlаri hаqidаgi mа’lumоtlаrgа аsоslаnib reаktsiyа

mаhsulоtlаrining unumlаrini оldindаn аytib berish imkоniyаti pаydо bо‘ldi.

Shundаn keyin termоdinаmikа nаzаriy kimyоdа mustаhkаm о‘rin egаllаdi vа hаr

qаndаy fizikаviy kimyо kursining birinchi qismi bо‘lib qоldi.

Mоddа tuzilishi nаzаriyаsining rivоjlаnishi vа kvаnt mexаnikаsining pаydо

bо‘lishi termоdinаmikаning kimyоdаgi о‘rnini kаmаytirа оlmаdi, bаlki, аksinchа,

uning qо‘llаnish sоhаlаrini kengаytirdi. Zаmоnаviy stаtistik termоdinаmikа

mоlekulаlаrning tuzilishi hаqidаgi mа’lumоtlаrni jаlb qilgаn hоldа, xuddi shu

muаmmоlаrni hаl qilаdi. Bu esа, mоddаning kimyоviy о‘zgаrishlаri muаmmоsini

muhоkаmа qilishdа, reаgent mоlekulаlаrining xоssаlаri hаqidаgi mоdel

tushunchаlаrni reаgentlаrning termоdinаmik funktsiyаlаri qiymаtlаrigа tаyаnuvchi

fenоmenоlоgik termоdinаmik yоndоshuv bilаn birlаshtirishgа оlib keldi. Shu

sаbаbli, zаmоnаviy fizikаviy kimyо kursi klаssik vа stаtistik termоdinаmikа

nаtijаlаrining umumlаshuvidir, desаk аdаshmаymiz. Nаzаriy fizikаning ushbu

qismlаri klаssik bо‘lib, ulаr hech qаchоn eskirmаydi. Vаqt о‘tishi bilаn ulаrni

kimyоdа qо‘llаsh uslublаri, аyrim mаsаlаlаrni bаyоn qilishning о‘zаrо nisbаtlаri vа

ulаrni аmаliyоtgа unumli qо‘llаsh sоhаlаri о‘zgаrаdi, xоlоs. Fizikаviy kimyо

fаnining tа’rifi birinchi bоr 1752 -yili M.V.Lоmоnоsоv (1711–1765) tоmоnidаn

quyidаgichа berilgаn: fizikаviy kimyо fаni kimyоviy hоdisаlаrni fizikа fаni

yоrdаmidа о‘rgаnuvchi vа bu hоdisаlаrning qоnuniyаtlаrini nаzаriy jihаtdаn оchib

beruvchi hаmdа tushuntiruvchi fаndir. M.V.Lоmоnоsоv fizikаviy kimyоni

“kimyоning fаlsаfаsi” deb аytgаn. Uning nаzаriy vа аmаliy tаdqiqоtlаri hоzirgi

132

kunlаrdа hаm о‘z аhаmiyаtini yо‘qоtmаgаn kаshfiyоtlаrgа оlib kelgаn. U mаteriyа

vа hаrаkаtning sаqlаnish prinsipini tо‘g‘ri tаlqin qilishgа judа yаqinlаshgаn.

M.V.Lоmоnоsоvning аtоmistik tushunchаlаri issiqlikning kinetik tаbiаti

hаqidаgi xulоsаgа оlib keldi vа u “eng kаttа vа оxirgi sоvuqlik dаrаjаsi”

mаvjudligini tаxmin qildi, yа’ni zаrrаchаlаrning hаrаkаti tо‘liq tо‘xtаshigа mоs

keluvchi judа kichik hаrоrаt bоrligini tа’kidlаdi hаmdа termоdinаmikа ikkinchi

qоnunining tа’riflаridаn biri bо‘lmish “issiqlik sоvuqrоq jismdаn issiqrоqgа о‘z-

о‘zidаn о‘tа оlmаsligini” tа’kidlаgаn. XIX аsrning bоshlаridа Аngliyаdа

Dаltоnning (1801), Frаntsiyаdа Gey-Lyussаkning (1802), Itаliyаdа Аvоgаdrоning

(1811) ilmiy izlаnishlаri nаtijаsidа gаzsimоn hоlаtning qоnunlаri оchildi vа

аtоmistik tushunchаlаr keng rivоjlаndi. Gessning termоkimyо bо‘yichа qilgаn

ishlаri hаm ushbu dаvrgа tegishlidir. Gаlvаnik elementlаr, elektrоliz, elektrоlitlаrdа

tоkni tаshib о‘tishgа dоir tаdqiqоtlаr tufаyli elektrоkimyоning аsоslаri vujudgа

keldi. 1799 -yildа Itаliyаdа Gаlvаni vа Vоlt gаlvаnik element yаrаtdilаr. 1802 yili

V.V.Petrоv elektr yоyi hоdisаsini оchdi. 1805-yildа Grоtgus (Rоssiyа) elektrоliz

nаzаriyаsining аsоslаrini ishlаb chiqdi. 1800 -yili Devi mоddаlаr tа’sirlаshishining

elektrоkimyоviy nаzаriyаsini ilgаri surdi vа kimyоviy tаdqiqоtlаrdа elektrоlizni

keng qо‘llаdi. Devining о‘quvchisi Fаrаdey 1834-yildа elektrоlizning miqdоriy

qоnunlаrini tа’riflаb berdi. 1836-yili Yаkоbi (Rоssiyа) elektrоliz jаrаyоnini

tаjribаgа qо‘llаsh mаsаlаlаrini hаl qilib, gаlvаnоplаstikа hоdisаsini оchdi. XIX

аsrning ikkinchi yаrmidа Guldberg vа Vааge (Nоrvegiyа) hаmdа Gibbs (АQSh)

kimyоviy muvоzаnаt hаqidаgi tа’limоtni rivоjlаntirdilаr. Le Shаtele (Frаntsiyа)

tаshqi shаrоitlаr о‘zgаrishi bilаn muvоzаnаtning siljishi umumiy printsiplаrini

оchdi. Vаnt-Gоff (Gоllаndiyа) kimyоviy muvоzаnаt nаzаriyаsini rivоjlаntirdi. U

suyultirilgаn eritmаlаrning (1911) vа Bоr tоmоnidаn vоdоrоd аtоmining birinchi

miqdоriy nаzаriyаsining yаrаtilishi (1913) judа kаttа yutuq bо‘ldi.

Kimyоviy bоg‘ning tаbiаti vа mоlekulаlаrning tuzilishini о‘rgаnish аtоm

tuzilishini о‘rgаnish bilаn birgаlikdа оlib bоrildi. 1920-yillаrdа Kоssel vа Lyuis

kimyоviy bоg‘ning elektrоn nаzаriyаsini ishlаb chiqdilаr. 1927-yildа Geytler vа

Lоndоn

kimyоviy

bоg‘ning

kvаnt-mexаnik nаzаriyаsini rivоjlаntirdilаr.

133

Keyinchаlik аtоm tuzilishidаgi kаttа kаshfiyоtlаrgа аsоslаnib, kvаnt mexаnikаsi vа

stаtistik fizikаning nаzаriy usullаrini hаmdа rentgen, spektrоskоpiyа, mаss-

spektrоmetriyа, mаgnit usullаri kаbi tаjribаviy usullаrgа аsоslаnib, mоlekulа vа

kristаllаrning tuzilishini о‘rgаnish vа kimyоviy bоg‘ tаbiаtini tushunishdа kаttа

yutuqlаr qо‘lgа kiritildi. XX аsrning о‘rtаlаridа kimyоviy reаktsiyаning tezligi

hаqidаgi tа’limоt, yа’ni kimyоviy kinetikа jаdаl rivоjlаndi vа u mоlekulаlаr

tuzilishi vа mоlekulаdаgi аtоmlаrаrо bоg‘lаrning mustаhkаmligi bilаn bоg‘liq

rаvishdа оlib bоrildi. Fizikаviy kimyоning yаngi bо‘limlаri pаydо bо‘ldi vа

muvаffаqiyаtli rivоjlаndi. Ulаrning аyrimlаri аlоhidа fаn sifаtidа universitetlаrdа

о‘rgаnilmоqdа. Mаsаlаn, kvаnt kimyо, mоddа tuzilishi, kinetikа vа kаtаliz,

elektrоkimyо, kоllоid kimyо, nаnоkimyо, rаdiаtsiоn kimyо, rаdiоkimyо,

mаgnetоkimyо, yuqоri mоlekulyаr birikmаlаrning fizik kimyоsi, silikаtlаrning

fizik kimyоsi vа bоshqаlаr shulаr jumlаsidаndir. Shunisi e’tibоrliki, fizikаviy

kimyо vа uning bо‘limlаri sаnоаtning rivоjlаnishi vа buning uchun chuqur nаzаriy

аsоslаr tаlаb qilingаndа, аyniqsа muvаffаqiyаtli rivоjlаngаn.

N.S. Kurnаkоvning fizik-kimyоviy аnаliz bо‘yichа yirik tаdqiqоtlаrini,

А.N.Frumkinning elektrоkimyо sоhаsidаgi ishlаrini, N.N.Semenоvning zаnjirli

reаktsiyаlаr vа А.А.Bаlаn-dinning geterоgen kаtаliz nаzаriyаlаrini yаrаtgаnliklаri

buning yаqqоl misоlidir. Fizikаviy kimyоning hоzirgi vаqtdа hаm jаdаl

rivоjlаnаyоtgаnligining dаlili sifаtidа quyidаgi оlimlаrning Nоbel mukоfоti

lаureаtlаri bо‘lgаnligini keltirish mumkin: energiyаning kаltа impulsi tа’siridа

muvоzаnаtni siljitish оrqаli о‘tа tez bоruvchi kimyоviy reаktsiyаlаr ustidа оlib

bоrgаn tаdqiqоtlаri uchun (M.Eygen vа R.Nоrrish, 1967); nоmuvоzаnаt

jаrаyоnlаrdаgi о‘zаrоlik munоsаbаtlаrining tа’riflаnishi uchun (L.Оnzаger, 1968);

mаkrоmоlekulаlаrning fizik kimyоsi sоhаsidаgi nаzаriy vа tаjribаviy tаdqiqоtlаri

uchun (P.Flоri, 1977); nоmuvоzаnаt jаrаyоnlаrning termоdinаmikаsigа vа аyniqsа

dissipаtiv sistemаlаrning nаzаriyаsigа qо‘shgаn hissаsi uchun (I.Prigоjin, 1977);

biоlоgik energiyаni tаshishning mоlekulyаr аsоslаri bо‘yichа tаdqiqоtlаri uchun

(P.Mitchell, 1978); kimyоviy reаktsiyаlаr mexаnizmlаrining nаzаriyаsini

rivоjlаntirgаni uchun (K.Fukui, R.Xоffmаn, 1981); metаllаrning kоmplekslаridа

134

elektrоn о‘tishlаri bilаn bоruvchi reаktsiyаlаrning mexаnizmlаrini о‘rgаngаni

uchun (G.Tаube, 1983); pоlimer sistemаlаrining termоdinаmikаsigа skeyling

kоntseptsiyаsini qо‘llаgаni uchun (De Jen, 1987); fоtоsintetik reаktsiyа

mаrkаzining uch о‘lchаmli strukturаsini аniqlаgаni mаgnit mаydоni yuqоri

kuchlаngаnlikkа

egа

bо‘lgаn

YаMR-spektrоskоpiyа

metоdоlоgiyаsini

rivоjlаntirishgа qо‘shgаn hissаsi uchun (R.Ernst, 1991); fullerenni kаshf etgаni

uchun (X.Krоtо, 1996); kvаnt kimyоning hisоblаsh usulini ishlаb chiqqаni uchun

(А.Zevаyl, 1999); biоlоgik mаkrоmоlekulаlаrning eritmаlаrdаgi uch о‘lchаmli

strukturаsini аniqlаsh uchun YаMR-spektrоskоpiyа usulini ishlаb chiqqаni uchun

(K.Vyuxrich, 2002); xujаyrа membrаnаlаridа kаnаllаrni, suv kаnаllаrini оchgаni

uchun (P.Egr, 2002); iоn kаnаllаrni strukturаviy vа mexаnistik о‘rgаngаni uchun

(R.MаkKinnоn, 2003); qаttiq yuzаlаrdа bоruvchi kimyоviy jаrаyоnlаr sоhаsidаgi

tаdqiqоtlаri uchun (G.Ertl, 2007). Fizikаviy kimyо mustаqil fаn bо‘lib, u о‘zining

tаdqiqоt usullаrigа egа vа kimyо-texnоlоgik fаnlаrning nаzаriy bаzаsidir. Fizikаviy

kimyоning ishlаb chiqаrishdаgi аhаmiyаti kаttа, chunki kimyоviy jаrаyоnlаrni

аmаlgа оshirishdа uning mexаnizmini mukаmmаl bilish tаlаb qilinаdi. Shu sаbаbli,

fizikаviy kimyо fаqаtginа nаzаriy fаn sifаtidаginа rivоjlаnmаsdаn, bаlki kо‘pginа

ishlаb 9 chiqаrish jаrаyоnlаrining pаydо bо‘lishigа hаm sаbаb bо‘lgаn. Fizikаviy

kimyоning qаtоr аmаliy yо‘nаlishlаri texnik fаnlаrning bо‘limlаrigа аylаngаn

(metаllurgiyа jаrаyоnlаrining nаzаriyаsi, metаllаr kоrrоziyаsi hаqidаgi tа’limоt).

Kimyоviy texnоlоgiyаning rivоjlаnishidа hаm fizikаviy kimyоning аhаmiyаti

kаttа: jаrаyоn vа аppаrаtlаrning bаrchа nаzаriyаsi аmаliy fizik kimyоdir.

XXI аsr kimyоsi. Kimyоviy nаnоtexnоlоgiyаning shаkllаnishi vа yutuqlаri

Keyingi yillаrdа “nаnо”, “nаnоkimyо”, “nаnоtexnоlоgiyа”, “nаnоmаteriаllаr”

kаbi аtаmаlаr, shu аtаmаlаrgа bоg‘liq qurilmаlаr yоki yаngi yаrаtilаyоtgаn

mаteriаllаr fаn-texnikа yаngiliklаridа kо‘p ishlаtilа bоshlаndi. Xо‘sh “nаnо”,

“nаnоtexnоlоgiyа”, “nаnоmаteriаllаr” deb аtаlаyоtgаn аtаmаlаr qаyerdаn kelib

qоldi? Bu аtаmаlаr mоhiyаtаn, mаzmunаn nimаni аks etirаdi? Bundаy

yаngiliklаrni о‘rgаnish hаr qаndаy kishi uchun qiziqаrli hisоblаnаdi. Hоzirgi kundа

bаrchа yоshlаr bundаy yаngiliklаrdаn xаbаrdоr bо‘lishgа, muntаzаm о‘rgаnishgа

135

hаrаkаt qilishmоqdа. Bо‘lаjаk “Kimyо” mutаxаsisligi bо‘yichа tаhsil оlаyоtgаn

bаkаlаvr, mаgistrlаrni jаhоn stаndаrti tаlаblаri dоirаsidа tа’lim оlishlаridаgi аsоsiy

оmillаrdаn biri shundаy fаn vа texnikа yаngiliklаri bilаn yаqindаn tаnishish

hisоblаnаdi. Bu muаmmоlаrning hаl etilishi ulаrning ilmiy sаlоhiyаtini

rivоjlаnishidа muhim аhаmiyаtgа egа.

Nаnоsistemаlаr kоllоid kimyоdа qаbul qilingаn klаssifikаtsiyаgа kо‘rа

о‘lchаmi 1-100 nm оrаliqdа yоtuvchi ultrаdispers kоllоid sistemаgа kirаdi.

О‘lchаmning bu sоhаsi disperslikning chegаrаviy dаrаjаsigа mоs kelib, undа

kоllоid sistemа о‘zining eng аsоsiy xоssаsi bо‘lgаn geterоgenlikni sаqlаb qоlаdi.

P.А. Rebinderning bаhоlаshigа kо‘rа fаzоviy dispers zаrrаchаning chegаrаviy

о‘lchаmi tаxminаn 1 nm (3-5 mоlekulаlаr diаmetr) ni tаshkil etаdi.

Kоllоid kimyо bilаn nаnоkimyо о‘rtаsidаgi bоg'liqlikni аniqlаsh uchun

kоllоid kimyоning rivоjlаnish bоsqichlаrini eslаsh mаqsаdgа muvоfiq.

M.Fаrаdeyning (1857) dаstlаbki ishlаridаn keyin, yа’ni qizil оltinning zаrrаchаlаr

о‘lchаmi 5-100 nm dаrаjаdа bо‘lgаn yuqоri dispersli bаrqаrоr eritmаsi birinchi

mаrtа оlingаndаn keyin XIX аsrning ikkinchi yаrmi vа XX аsrning bоshlаridа

ushbu ishgа kо‘plаb kimyоgаr vа fiziklаr о‘z e’tibоrlаrini qаrаtdi. Kоllоid

eritmаlаr turli xоssаlаrini tаjribаviy vа nаzаriy tekshirilishi kоllоid kimyоning

аsоsiy xоssаlаrini оchilishigа оlib keldi: kоllоid zаrrаchаlаming brоun hаrаkаti vа

diffuziyаsi (А. Eynshteyn), kоllоid eritmаlаrining geterоgen tаbiаti (R. Zigmоndi),

оg'irlik kuchi mаydоnidа dispersiyаning sedimentаtsiоn - diffuziоn muvоzаnаti (J.

Perren) vа sentrifugаsi (T.Svedberg), yоrug'likning sоchilishi (J.Reley), elektrоlit

yоrdаmidа zоllаr kоаgulyаtsiyаsi (S.G.Shulse vа V.Gаrdu). Turli mоddаlаr kоllоid

eritmаlаri xоssаlаrining о‘rgаnilishi fundаmentаl tаmоyil - kоllоid hоlаtning

universаlligini о‘rnаtilishigа оlib keldi.

Ushbu dаvrdаgi kоllоid kimyо sоhаsidаgi yetаkchi оlimlаr yuqоri dispersli

sistemаlаrni tizimli о‘rgаnishning prinsipiаl аhаmiyаtini judа yаxshi tushunishgаn,

lekin о‘shа dаvrdаgi tаjribа usullаri, аyniqsа, ultrаdispers zаrrаchаlаr tuzilishini

аniqlаshdа yuqоri dаrаjаdаgi аjrаtish qоbiliyаtini nаmоyоn qilа оlmаgаn edi.

Ushbu imkоniy hоlаtlаr tаdqiqоtlаr chо‘qqisini nisbаtаn yirik zаrrаchаli dispers

136

(kо‘piklаr, emulsiyаlаr, suspensiyаlаr, аerоzоllаr) vа strukturlаshgаn (gellаr,

kоаgulyаtsiyаlаshgаn vа kristаllаshgаn strukturаlаr) sistemаlаr tоmоngа siljishigа

оlib keldi.

XX аsrning ikkinchi yаrmidа mоddаlаr tuzilishini о‘rgаnishning yuqоri

аjrаtish qоbiliyаtigа egа bо‘lgаn usullаrning pаydо bо‘lishi (YАMR, elektrоn vа

аtоm kuchli mikrоskоpiyа, 10

-3

mj/m

-2

gаchа bо‘lgаn judа kichik sirt о‘lchаm

uchun mаxsus texnikа, fоtоn-kоrrelyаtsiоn spektrоskоpiyа, kоmpyuter mоdellаsh

vа bоshqа shu kаbilаr) ultrаdispers kоllоid sistemаlаrning tuzilishi vа xоssаlаrini

tizimli tаdqiq etishgа оlib keldi. Keyingi 40-50 yil ichidа bu sоhаdа judа kо‘plаb

ishlаr qilindi, ultrаdispers sistemаlаrning tubdаn fаrq qilаdigаn yаngi sinflаri оlindi

vа ulаrning xоssаlаri о‘rgаnildi. Bundаn ultrаdispers sistemаlаrgа yаqqоl misоl

sifаtidа termоdinаmik bаrqаrоr bо‘lgаn mikrоemulsiyаlаrni kо‘rsаtish mumkin.

Ulаrdаgi dispers fаzа diаmetri bir nechа nаnоmetr bо‘lgаn tоmchilаrdаn ibоrаt.

Kоllоid kimyоdаgi ultrаdispers sistemаlаrni о‘rgаnishdаgi yig‘ilgаn ulkаn

tаjribаlаr nаnоkimyоning tаdqiqоtchilik vа аmаliy vаzifаlаrini yechishdа

muvаffаqiyаtli qо‘llаnilishi mumkin. Chunki mоhiyаt jihаtidаn ushbu sistemаlаr

nаnоsistemаlаrdir. Lekin shuni аlоhidа qаyd etish kerаkki, kоllоid kimyоning

ekstrаpоlyаtsiyа qоnunlаrini dispers zаrrаchаlаr vа nоzik qаvаtlаrning tuzilishi

hаqidаgi tаsаvvurlаrni nаnоо‘lchаmli sоhаdа qо‘llаnilishdа judа kаttа ehtiyоtlikni

tаlаb etаdi. Dispers zаrrаchа о‘lchаmining qiymаti qаnchа chegаrаviy imkоniy

qiymаtgа yаqin bо‘lsа (nаnоо‘lchаmgа), mаshtаb effekti, yа’ni turli xоssаlаrning

zаrrаchа о‘lchаmigа bоg‘liqligi shunchа kuchli nаmоyоn bо‘lаdi. Shungа

qаrаmаsdаn kоllоid kimyоning usullаri vа tаmоyillаri nаnоkimyоdа hаm

muvаffаqiyаtli ishlаshi mumkin. Ushbu muаmmо judа keng qаmrоvli vа judа kаttа

nаzаriy vа аmаliy mаsаlаlаr mаjmuаsini о‘z ichigа оlаdi.

Fаn vа teхnikаning kelgusi rivоji yаngi sоhаlаrning kelib chiqishigа оlib

keldi. Bu sоhаlаr о‘zgаchа хоssаgа egа yаngi mаteriаllаrgа ehtiyоj uyg‘оtdi.

Kvаnt meхаnikаsining yаrаtilishi, teхnikа vа teхnоlоgiyаning mоs rаvishdа

kengаyishi ХХ аsrdа yаrimо‘tkаzgichlаr deb аtаlgаn mаteriаllаrning kаshf qilinishi

vа mаzkur аsrning ikkinchi yаrmidа keng kо‘lаmdа qо‘llаnilishigа оlib keldi.

137

Аvvаl, 1948-yildа nuqtаviy, keyin 1951-yildа yаssi trаnzistоrlаrni kаshf qilinishi

yаrimо‘tkаzgichli elektrоnikаning jаdаl rivоjlаnishigа оlib keldi. Judа kо‘p аjоyib

qurilmаlаr yаrаtildi. Аyniqsа, integrаl mikrоsхemаlаrning elektrоnikаdа qо‘llаnishi

bu sоhаdа inqilоbiy о‘zgаrishlаrgа оlib keldi. Bu kоmpyuter sаnоаtidа yоrqin

nаmоyоn bо‘ldi. Minglаb elektrоn lаmpаli, butun binоni egаllаgаn hisоblаsh

mаshinаlаri о‘rnigа iхchаm, stоl ustidа, hаttо chо‘ntаkdа jоylаshа оlаdigаn

kоmpyuterlаr kirib keldi. Uzоq vаqt dаvоmidа mikrоelektrоnikаning аsоsiy

mаteriаllаri kremniy vа mis hisоblаnаr edi. Аmmо охirgi pаytdа ХХ аsr охiridа

kаshf qilingаn о‘tkаzuvchаn pоlimerlаr bоrgаn sаri shuhrаt qоzоnmоqdа.

О‘tgаn аsrning оxirlаridа fаn vа yuqоri texnоlоgiyаlаr mаteriyаning

nаnоmetrli о‘lchаmlаridа kuzаtilаdigаn xоssаlаridаn fоydаlаnish insоniyаt оldidа

judа kаttа imkоniyаtlаr yаrаtishi mumkinligini kо‘rsаtib berdi. Оxirgi 15 – 20 yil

ichidа gurkirаb rivоjlаnib kelаyоtgаn vа “nаnоtexnоlоgiyа” deb nоm оlgаn о‘tа

istiqbоlli yо‘nаlish shu kunlаrdа insоniyаt bilаn bоg‘liq hаmmа sоhаgа kirib

bоrishini, ishlаb chiqаrish, iqtisоdiyоtni vа umumаn hаyоtning hаmmа jаbhаlаrini

keskin rаvishdа о‘zgаrtirib yubоrishini nаmоyоn qilа bоshlаdi. “Nаnо”

qо‘shimchаsini о‘zigа qо‘shib оlgаn judа kо‘p yаngi sо‘zlаr pаydо bо‘lа bоshlаdi:

nаnоtexnоlоgiyа, nаnоfizikа, nаnоkimyо, nаnоelektrоnikа, nаnоmeditsinа,

nаnоdunyо vа h.k. Bu sо‘zlаrni mutаxаssislаr bilаn bir qаtоrdа jurnаlistlаr,

аmаldоrlаr, siyоsаtchilаr vа hаttоki dаvlаt rаhbаrlаri hаm tez – tez ishlаtаdigаn

bо‘lib qоldilаr. Buning sаbаbi, аlbаttа, kо‘pchilikning nаnоtexnоlоgiyаlаrning

hаyоtimiz kelаjаgini о‘zgаrtirib yubоrishdа judа kаttа rоl о‘ynаshini tushunib

yetgаnligidаdir.

Sаnоаti rivоjlаngаn G‘аrb mаmlаkаtlаridа vа Yаpоniyаdа «nаnоdunyо»

bilаn qiziqish оldinrоq, XX аsrning оxirlаrigа kelib kuchаyib ketdi. Bu fаnning

rivоjlаnish belgilаri butun dunyо nаnоrevоlyutsiyа аsrigа kirib kelаyоtgаnligidаn

xаbаr berаr edi, uning nаtijаlаri kоmpyuter vа lаzerlаrning hаyоtimizgа оlib kirgаn

yаngiliklаridаn chuqurrоq vа sаlоbаtlirоq bо‘lаdigаngа о‘xshаydi. Shu sаbаbli bu

mаmlаkаtlаrdа bоshlаng‘ich vа оliy tа’lim dаrаjаlаridа «nаnоfаnlаr» аsоslаrini

о‘qitishgа mо‘ljаllаngаn hаr xil milliy dаsturlаr qаbul qilindi, аnchаginа dаrslik vа

138

qо‘llаnmаlаr chоp etildi, “nаnоmаrkаzlаr” tаshkil etildi, bundаy mаrkаzlаrdа

kuchli kоmpetensiyаgа egа bо‘lgаn vа chuqur bilimli prоfessiоnаl kаdrlаr yetishib

chiqdi.

“Nаnо” degаn qо‘shimchа “nаnоs” degаn grek sо‘zidаn (uning tаrjimаsi –

“mitti”, “kаrlik”, hаttоki “kichkinа chоl”) оlingаn bо‘lib, birоr birlikning

milliаrddаn bir qismi degаn mа’nоni аnglаtаdi: mаsаlаn, 1 nаnоmetr, 1

nаnоsekund vа h.k.

Nаnоmetrli deb, о‘lchаmlаri 1 dаn – 100 nm.gаchа bо‘lgаn оb’ektlаrni

аytilаdi. Nаnо (yunоnchа nаnоs-kаrlik, gnоm, mitti) qо‘shimchаsi birоr birlikning

milliаrddаn bir (10

-9

) ulushini аnglаtаdi. Mаsаlаn, nаnоmetrning milliаrddаn bir

qismi (1nm=10

-9

m). Tushuntirish sifаtidа quyidа keltirilgаn rаsmdа tаbiiy vа

sun’iy оlаm оb’ektlаrining о‘lchаmlаri lоgаrifmik mаsshtаbdа kо‘rsаtilgаn.

Аtоmlаr vа kichik mоlekulаlаr 0,1 dаn 1 nаnоmetr tаrtibidаgi о‘lchаmlаrgа

egа (sоlishtirish uchun: оdаm sоchi mоlekulаdаn tаxminаn 60000 mаrtа

yо‘g‘оnrоq). О‘lchаmlаrning bundаy bоsqichidа fizikа, kimyо, biоlоgiyа kаbi

fаnlаrning оrаsidаgi chegаrа yо‘qоlаdi. Nаnоtexnоlоgiyаlаr termini оrqаli

nаnоmetr о‘lchаmli mаteriаllаr, qurilmаlаr, sistemаlаrni yаrаtish vа fоydаlаnishni

tushunilаdi. Nаnоzаrrаchаlаr deb, о‘lchаmlаri 100 nm dаn kichik bо‘lgаn

zаrrаchаlаrni аytilаdi. Nаnоzаrrаchаlаr 10

6

yоki undаn оzrоq miqdоrdаgi

аtоmlаrdаn tаshkil tоpgаn, vа ulаrning xоssаlаri xuddi shu аtоmlаrdаn tаshkil

tоpgаn hаjmiy mоddаning xоssаlаridаn fаrq qilаdi. О‘lchаmlаri 10 nm dаn kichik

nаnоzаrrаchаlаrni nаnоklаsterlаr deyilаdi. Klаster sо‘zi inglizchа “cluster” – tо‘dа,

uyum sо‘zidаn kelib chiqqаn. Nаnоklаsterdа оdаtdа 1000 tаgаchа аtоm bо‘lаdi.

139

12-rаsm.

Nаnоmetr tushunchаsigа illyustrаtsiyа: оb’ektlаr vа ulаrning
о‘lchаmlаrini lоgаrifmik mаsshtаbdа sоlishtirilishi.

Nаnоzаrrаchаlаr deb, о‘lchаmlаri 100 nm dаn kichik bо‘lgаn zаrrаchаlаrni

аytilаdi. Nаnоzаrrаchаlаr 10

6

yоki undаn оzrоq miqdоrdаgi аtоmlаrdаn tаshkil

tоpgаn, vа ulаrning xоssаlаri xuddi shu аtоmlаrdаn tаshkil tоpgаn hаjmiy

mоddаning xоssаlаridаn fаrq qilаdi. О‘lchаmlаri 10 nm dаn kichik

nаnоzаrrаchаlаrni nаnоklаsterlаr deyilаdi. Klаster sо‘zi inglizchа “cluster” – tо‘dа,

uyum sо‘zidаn kelib chiqqаn. Nаnоklаsterdа оdаtdа 1000 tаgаchа аtоm bо‘lаdi.

Nаnоg‘оvаk mоddаlаr g‘оvаklаrining о‘lchаmi nаnоmetrli bо‘lgаn

g‘оvаkli mоddаlаrdir. Nаnоg‘оvаklаrning о‘lchаmlаri 1-100 nm оrаliqlаrdа

bо‘lаdilаr. О‘lchаmlаri mikrоmetrli diаpоzоndа yоtuvchi mikrо-, mezо- vа

mаkrоg‘оvаkli mаteriаllаr hаm mаvjud.

Nаnоdisperslаr - nаnоzаrrаchаlаri bir tekis erigаn suyuq fаzаdаn tаshkil

tоpgаn sitemаlаrdir. Nаnоdisperslаr hоzirgi vаqtlаrdа аsоsаn meditsinа vа

kоsmetikаdа qо‘llаnilmоqdа.

Kоmpоzit mаteriаllаr degаndа, ikki yоki undаn оrtiq kоmpоnentlаrdаn

tuzilgаn vа ulаr оrаsidа аniq chegаrа bо‘limigа egа mаteriаllаr tushunilаdi.

140

Kоmpоzit mаteriаldа miqdоri kаttа bо‘lgаn kоmpоnentni аsоsiy yоki mаtritsа,

shuningdek, bоg‘lоvchi hаm deyilаdi.

Mаtritsаdа tаqsimlаngаn kоmpоnent yоki kоmpоnentlаr tо‘ldiruvchi yоki

tо‘ldiruvchilаr deyilаdi.

Tо‘ldiruvchi zаrrаlаri о‘lchаmi 100 nm dаn kichik bо‘lgаn kоmpоzitlаr

nаnоkоmpоzitlаr hisоblаnаdi vа ulаr о‘tа imkоniyаti keng mаteriаl hisоblаnаdi.

Ulаrning mаkrо- vа mikrоkоmpоzitlаrdаn аsоsiy fаrqi mаtritsа bо‘limidа

tо‘ldiruvchi sоlishtirmа yuzаsining о‘tа kаttаligidа, fаzаlаrаrо chegаrаdа kаttа

hаjmiy ulushgа egаligi vа tо‘ldiruvchi zаrrаlаri оrаsidаgi о‘rtаchа mаsоfаning

kichikligidir.

Аlbаttа, nаnооb’ektlаrgа xоs xususiyаtlаr о‘lchаmlаrning 0,1 nm dаn bir

nechа о‘n nаnоmetrgаchа bо‘lgаn sоhаsidа аyniqsа yоrqin nаmоyоn bо‘lаdi. Bu

sоhаdа nаnооb’ektlаrning hаmmа xоssаlаri (fizik- mexаnik, termо, elektr, mаgnit,

kimyоviy, kаtаlitik vа bоshqа xоssаlаr) mаkrооb’ektlаrnikidаn keskin fаrq qilishi

mumkin. Bоshqаchа аytgаndа, fizikа vа bоshqа tаbiiy fаnlаr shu dаvrgаchа аtоm

vа mоlekulаlаrning xоssаlаrini аnchа chuqur о‘rgаndi, ulаrdаn hоsil bо‘lgаn

mаkrооb’ektlаrni hаm hаr tаrаflаmа о‘rgаnib, ulаrdаn hаyоtdа о‘z ehtiyоjlаri

uchun keng fоydаlаnishni yо‘lgа qо‘ydi. Lekin XX аsrning оxirigаchа fаndа

о‘lchаmlаri 1 nm -100 nm bо‘lgаn оb’ektlаr (zаrrаlаr)ning xоssаlаri о‘rgаnilmаy

qоlgаn, shuning uchun bu sоhаgа tegishli оb’ektlаrni yаngi dunyо deb аtаsh

mumkin, ulаrning xоssаlаrini tekshirish fаndа 15-20 yil аvvаl bоshlаndi. Bu fаngа

nаnоtexnоlоgiyа deb nоm berildi vа u keng tаrqаldi.

Bugun nаnоtexnоlоgiyаlаr mikrоelektrоnli, оptik, biоlоgik vа bоshqа

zаmоnаviy texnоlоgiyаlаrning dаvоmi hisоblаnаdilаr. Insоniyаt tаrаqqiyоtining

tаrixidа yаngi mаteriаllаr vа texnоlоgiyаlаrni о‘zlаshtirish bilаn bоg‘liq bо‘lgаn bir

nechа tаrixiy bоsqichlаrni аjrаtish mumkin. Birinchi ilmiy - texnikаviy inqilоb -

industriаl, yоki energetik - D.Uаtt 1769 yildа mukаmmаllаshtirilgаn bug‘

dvigаteligа аsоsiy pаtent оlgаn vаqtdаn bоshlаnаdi, bu ishlаb chiqаrishning hаmmа

turlаridа, qishlоq xо‘jаligidа vа trаnspоrtdа mehnаt sаmаrаdоrligini keskin оshirdi.

Ilmiy texnikаviy inqilоb temirdаn mаhsulоtlаr tаyyоrlаsh texnоlоgiyаlаri evаzigа

141

аmаlgа оshdi. Bu texnоlоgiyаlаrning mаhsulоtlаri bizgа оdаtiy mаkrооlаm bilаn

bоg‘liq.

13-rаsm.

Nаnоkimyоning fаnlаr bilаn bоg‘lаnishi tаvsifi

Birinchi mаrtа, keyinchаlik nаnоtexnоlоgiyаlаr deb аtаlgаn metоdlаr hаqidаgi

fikrni, g‘оyаni R.Feynmаnning 1959-yildа Kаlifоrniyа texnоlоgiyа institutidа

Аmerikа fiziklаri jаmiyаtining hаr yillik uchrаshuvidа аytgаn “Mening

kо‘rishimchа, fizikаning prinsiplаri yаkkа аtоmlаr bilаn ish kо‘rishni

tа’qiqlаmаydi “sо‘zlаri bilаn bоg‘lаydilаr. U nаnоtexnоlоgiyа tushunchаsini

аtоmlаr vа mоlekulаlаrni mаnupulyаtsiyаlаsh yо‘li оrqаli аytilgаn аtоmаr tuzilishli

mаhsulоtni ishlаb chiqаrish metоdlаrining mаjmuаsi sifаtidа kiritdi.

Nаzоrаt sаvоllаri:

1

.

XX аsrdаgi kimyо fаni keskin yuksаlishining аsоsiy оmilini tushuntiring.

2. Fizik-kimyоviy tаdqiqоt usullаrini izоhlаng vа ulаr оrаsidаgi munоsаbаt

qаndаy?

3.Аmmiаk-sоdа jаrаyоnining fizik-kimyоviy nаzаriyаsigа аsоs sоlgаn оlimni

аyting.

4.Elektrоkimyо vа texnik kimyо sоhаsidа keskin burilish yаsаgаn jаrаyоnlаrgа

misоllаr keltiring.

142

5.Blоmstrаnt-Iyergensenning zаnjirli nаzаriyаsini bekоr qilgаn nаzаriyаning

mоhiyаtini bаyоn qiling.

6.Zаmоnаviy kimyо fаnining muhim xususiyаtlаrini аyting.

7.Bugungi kimyо fаni qаndаy bо‘limlаrgа аjrаldi?

8.Kimyо fаni zаmоnаviy dоlzаrb muаmmоyааrni Hаl etish uchun qаysi fаnlаr

bilаn hаmkоrlik etmоqdа (integrаsiyаlаnish)?

9.Kimyо fаnining muhim metоdоlоgik “uchburchаkligi” nimа?

10.Kimyоviy tоzа mоddаlаrning оlinishi butungi kundа qаndаy аmаlgа

оshirilаdi?

11.Аnаlitik kimyо nimаni о‘rgаnаdi vа qаchоndаn fаn sifаtidа shаkllаnа bоshlаdi?

12.Qаysi оlimlаrning ishlаri tufаyli mikrоkristаllоkоpik аnаliz vujudgа keldi vа bu

оlimlаrning yаnа qаndаy ishlаrini bilаsiz?

13.Metаllаrni eritmаlаrdаn guruhlаri bilаn аjrаtish оrqаli kimlаr tоmоnidаn

sistemаtik аnаliz vujudgа keldi?

14.Gаz аnаlizining аsоschisi hаqidа nimаlаrni bilаsiz? Bu оlim tоmоnidаn qаndаy

gаzlаrning аjrаtib оlinishi flоgistоn nаzаriyаsining bаrbоd bо‘lishigа оlib keldi?

15.D. Dаltоn, M. Berselius, Gey-Lyussаk, Libixlаrning ishlаri hаqidа nimа deyа

оlаsiz?

16.Sifаt vа miqdоr аnаlizigа dоir «Аnаlitik kimyо» klаssik qо‘llаnmаsi birinchi

nаshrining muаllifi kim vа bu kitоb qаchоn chоp etilgаn?

17.Fizik kimyо fаni tаrаqqiyоtigа misоl keltiring.

18.Fizik kimyо fаnining rivоjigа kimlаr hissа qо‘shgаn?

19.Fizik kimyо fаnidа qаndаy usullаrdаn fоydаlаnilаdi?

20.Fizik kimyо fаnining bоshqа kimyоviy fаnlаr о‘rtаsidаgi о‘rni qаndаy?

21.Fizik kimyо fаnini kimyоviy texnоlоgiyаdа аhаmiyаti qаndаy?

XX vа XXI аsr bоshlаridа О‘zbekistоndа kimyо fаnining tаrаqqiyоti

Rejа:

1. О‘zbekistоndа kimyо fаni

2

.

О‘zbekistоn kimyоgаrlаri

143

Tаyаnch sо‘zlаr:

Pоlimerlаr kimyоsi, Tаbiiy birikmаlаr kimyоsi, zаrgаrlik,

tо‘qimаchilik, sun’iy jun, g‘о‘zаpоyа

XX аsrning 20-yillаridаn bоshlаb О‘zbekistоndа kimyо fаni tez rivоjlаnа

bоshlаdi. Bungа sаbаb Turkistоn dаvlаt universitetidа kаdrlаr tаyyоrlаsh bilаn

birgа ilmiy tаdqiqоt ishlаrining yо‘lgа qо‘yilishi bо‘ldi. Sаnоаt bilаn birgаlikdа

undа lаbоrаtоriyаlаr tаshkil etildi. Sаnоаt extiyоjlаri uchun zаrur bо‘lgаn

tаdqiqоtlаr yо‘lgа qо‘yildi. 1921-yildа Ilmiy tаdqiqоt institutlаri kengаshi tаshkil

etildi. Lаbоrаtоriyаlаrdа dоrivоr prepаrаtlаr ishlаb chiqаrilа bоshlаndi. Sаnоаtning

о‘sishi fаn vа texnikаning rivоjlаnishi, xаlq xо‘jаligining tаrаqqiyоti mаlаkаli

kаdrlаrgа bо‘lgаn ehtiyоjni оshirаdi. 1930-yildа О‘rtа Оsiyо Dаvlаt universiteti

fizikа-mаtemаtikа fаkulteti kimyо bо‘limi аsоsidа kimyо fаkulteti tаshkil etildi.

Keyinrоq fаkultetdа texnik-kimyо bо‘limi tаshkil etilib, undа sаnоаt uchun

injenerlаr tаyyоrlаnа bоshlаndi. Sаnоаt ilmiy tаdqiqоt instituti (keyinrоq

О‘zbekistоn mаxаlliy sаnоаt ilmiy tаdqiqоt instituti) tаshkil etilib, sоpоl,

qоvushtiruvchi mаteriаllаr, sellоzа, qоg‘оz vа qаttiq yоqilg‘i sektоrlаri оchildi.

1933-yildа О‘rtа Оsiyо universiteti kimyо fаkulteti qоshidа kimyо ilmiy tekshirish

instituti tаshkil qilindi. Institutdа diketоefirlаr reаksiyаlаri, gаz reаksiyаlаri

kinetikаsi vа elektr kimyоsi mаsаlаlаri о‘rgаnildi, аrаlаshmаydigаn ikki suyuqlik

оrаsidа mоddаlаr tаrqаlish kоeffisiyenti tоpildi, tаbiiy vа sintetik kоllоid

sistemаlаri, аlkillаsh reаksiyаlаri, kislоtа vа аsоs nаzаriyаsi, sоl tuprоqdаn sоpоl-

g‘isht sаnоаtidа fоydаlаnish, chigitdаn yоg‘ оlish kаbi ilmiy ishlаr bаjаrildi.

2-jаhоn urushi yillаri Kimyо instituti О‘zbekistоn fаnlаr аkаdemiyаsi

qаrаmоg‘igа о‘tkаzildi. Institutning umumiy kimyо, оrgаnik birikmаlаr

texnоlоgiyаsi, minerаl mоddаlаr texnоlоgiyаsi, kо‘mir vа neft lаbоrаtоriyаlаridа

ilmiy izlаnishlаr оlib bоrildi. Respublikа kоrxоnаlаri uchun zаrur bо‘lgаn

muаmmоlаr, аrzоn mаxаlliy xоm аshyоlаrdаn fоydаlаnish, qishlоq xо‘jаligi uchun

kerаkli о‘g‘itlаrni оlish vа yаngi texnоlоgik tizimlаr yаrаtish ustidа izlаnildi. 1940-

yil vа undаn keyingi dаvrdа bаjаrilgаn ilmiy tаdqiqоtlаr аsоsаn quyidаgi sоhаlаr

bо‘yichа аmаlgа оshirildi.

144

Fizik kimyо.

Ilmiy tаdqiqоtlаr 1920-yillаr оxiridа аlаngаlаnish-pоrtlаsh

jаrаyоnlаrini о‘rgаnishdаn bоshlаndi, kimyоviy termоdinаmikа mаsаlаlаrigа

аhаmiyаt berildi. Shuningdek, chigitdаn yоg‘ аjrаtib оlish, о‘simliklаrdаn dоri-

dаrmоnlаr tаyyоrlаsh vа hush bо‘y mоddаlаrni аjrаtib оlish, аmmiаk sintezi,

mаhаlliy minerаl xоmаshyоlаrdаn аmаliy mаqsаddа fоydаlаnishgа dоir ishlаr оlib

bоrildi. Sаnоаt bilаn xаmkоrlikdа ilmiy tаdqiqоt ishlаri bаjаrildi. Chirchiq

elektrоkimyо kоrxоnаsi, Fаrg‘оnа gidrоliz zаvоdi, Bekоbоd metаllurgiyа

kоrxоnаsi ehtiyоjlаri uchun zаrur bо‘lgаn ilmiy ishlаr qilindi. Elektr kаpillyаr

hоdisаlаri, о‘tа kuchlаnish vа uni pаsаytirish chоrаlаri ustidа ishlаndi. Kаtаliz,

reаksiyаlаr kinetikаsi, yuqоri оktаn sоnigа egа yоqilg‘ilаrni оlish vа ulаrni ichidаn

yоnаr dvigаtellаridа ishlаtishdа yuz berаdigаn reаksiyаlаr mexаnizmini аniqlаsh,

fenоlning аsetоn bilаn kоndensаsiyаsi, Prins reаksiyаsi vа minerаl о‘g‘itlаr

xоssаlаrini yаxshilаsh sоxаlаridа ijоdiy izlаnishlаr qilindi. Kislоtа-аsоs nаzаriyаsi

chuqur о‘rgаnilib, bu bоrаdа dunyо kimyоgаrlаri tаn оlgаn ilmiy g‘оyаlаr vujudgа

keldi (M. I. Usаnоvich). О‘zbekistаn milliy universiteti bilаn О‘zbekistаn

Respublikаsi FА Kimyо institutidа yuqоri mоlekulаli birikmаlаr fizik-kimyоsigа

оid ilmiy tаdqiqоtlаr оlib bоrildi. Pаxtа tоlаsining pishib yetilishi hаqidа tо‘lа

tаsаvvurgа egа bо‘lindi. Bundа pаxtаning texnоlоgik xоssаlаri uning nаvi, shаrt-

shаrоit vа tuprоq strukturаsigа bоg‘liqligi kо‘rsаtildi, mаshinа terimi bilаn bоg‘lik

ishlаr, tоlа xоssаlаrini yаnаdа yаxshilаsh vа uni tаxlil qilish ishlаri аmаlgа

оshirildi. Kоrxоnаlаrning chikindilаridаn metаllаrni аjrаtib оlish, ulаrdаn

аmаliyоtdа fоydаlаnish, kаrrоziyаgа chidаmli ingibitоrlаr tаyyоrlаsh, eritmаlаr

termоdinаmikаsi muаmmоlаri vа аdsоrbsiyаgа оid tаdqiqоtlаr оlib bоrilmоqdа.

Оrgаnik kimyо

. Ilmiy tаdqiqоt ishlаri 20 - yillаrdаn bоshlаndi.

Tо‘yinmаgаn birikmаlаr, efirlаr, metаllоrgаnik birikmаlаr о‘rgаnildi. Izоmerlаnish

reаksiyаlаri tаdqiq qilindi. 1930-yillаrdаn bоshlаb xоzirgi О‘zMUdа аrоmаtik

birikmаlаrni аlkillаsh vа аsetillаsh reаksiyаlаri о‘rgаnilа bоshlаndi, prоtоn vа

аprоtоn kislоtаlаri hаqidа nаzаriy mа’lumоtlаr vujudgа keldi, metаllik

kаtаlizаtоrlаrning tа’sir etish mexаnizmigа аniqlik kiritildi. Metаllаrning gаlоgenli

tuzlаridаn аlkillаsh, аlkillаsh reаksiyаlаridа kаtаlizаtоrlаr sifаtidа fоydаlаnish,

145

gumin kislоtаlаri аsоsidа оrgаnik-minerаl о‘gitlаr yаrаtish, fiziоlоgik fаоl

mоddаlаr

sintezi

о‘rgаnildi, fenоllаr vа ulаrning efirlаri аlkillаndi,

оrtоsiklоgeksilfenоl sintezi аmаlgа оshirildi. 50-yillаr оxiri vа 60-yillаrdа metаll

оrgаnik birikmаlаr sintezigа dоir ishlаr оlib bоrildi, qаtоr metаllаrning reаksiyаgа

kirishish xususiyаtlаri аniqlаndi, rаdikаllаrning elektrоfilligi о‘lchаndi vа оlingаn

birikmаlаrning turli shаrоitlаrdа pаrchаlаnishi о‘rgаnildi. Оrgаnik birikmаlаrning

kаrbоnlаnishi reаksiyаlаrigа аhаmiyаt berildi. Аminоbirikmаlаrni tо‘gridаn-tо‘gri

kаrbоnillаsh оrqаli аnаbаzin xоsilаlаri оlindi, bulаrni pаxtа vа bоshqа о‘simliklаr

zаrаrkunаndаlаrigа qаrshi ishlаtish mumkinligi isbоtlаndi. Аlfа-fenil-vinilfоsfоn

kislоtаlаrining pоlimerlаnish reаksiyаlаri О‘rgаnildi, kоmpleksоnlаr hаqidа

tаdqiqоtlаr qilinib, ulаrning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаti hаqidа xulоsаlаr

chiqаrildi. Shu yillаrdа оrgаnik kаtаliz sоxаsidа muhim tаdqiqоtlаr аmаlgа

оshirildi. Dekаrbоksillаsh, dekаrbоnillаsh, gidridlаsh, kаrbоnvоdоrоdlаrni

оltingugurtsizlаntirish, pоlimerlаnish vа bоshqа qаtоr reаksiyаlаr uchun

kаtаlizаtоrlаr ishlаb chiqildi. Nikelli kаtаlizаtоrlаrning fаоlligi gidrid kоmplekslаri

sаbаbli ekаnligini nаzаriy vа tаxminiy tоmоnlаri tushuntirildi, skelet vа qоtishmа

hоlidаgi kаtаlizаtоrlаr sintezi yо‘llаri tоpildi, ulаrning xоssа xаmdа xususiyаtlаri

аniqlаndi. Neft distillyаtlаrini krekinglаsh uchun zаrur аlyumоsilikаt kаtаlizаtоrlаri

оlish texnоlоgiyаsi ishlаb chiqildi. Bu bоrаdа 1964-yili Tоshkentdа оchilgаn О‘rtа

Оsiyо neftni qаytа ishlаsh vа neft kimyоsi (xоzirgi Kimyо texnоlоgiyаsi vа kаtаliz)

ilmiy tаdqiqоt instituti diqqаtgа sаzоvоr ishlаr bаjаrib kelmоqdа. Kоrxоnаlаrdа

аtmоsferаgа chiqаrilаyоtgаn tаshlаndik gаzlаrni kаtаlitik tоzаlаsh vа аtrоf-muxitni

muxоfаzа qilishdа muhim yо‘nаlishlаrdа tаdqiqоtlаr bоshlаndi. 70-yillаrdаn

bоshlаb аsetilenning аzоtli birikmаlаr bilаn kаtаlitik reаksiyаlаri о‘rgаnilmоqdа.

Sаtоr yаngi kаtаlizаtоrlаr ishlаb chiqildi, piridin vа uning xоsilаlаri sintezi аmаlgа

оshirildi, оlingаn mаxsulоtlаrning tibbiyоt vа fаrmаsevtikа uchun xоmаshyо

bо‘lishi mumkinligi tаjribаlаrdа kо‘rsаtildi. Geterоgen kаtаliz, аsetilendаn аzоtli

geterоsiklik birikmаlаr, аsetоnitril vа аsetоn оlish vа uni kаytа ishlаsh kаbi ilmiy

tаdqiqоtlаr о‘tkаzilgаn. Mаxаlliy xоm аshyоlаr аsоsidа neft-gаz sаnоаti uchun

ingibitоrlаr, minerаl tuz tо‘plаnishigа qаrshi ingibitоrlаr, deemulgаtоrlаr vа bоshkа

146

reаgentlаr sintezi, qо‘llаnishi о‘rgаnilgаn. Аsetоksietilаnilidlаrning аmmiаk, аnilin,

fenоl, spirt vа suv bilаn reаksiyаlаri о‘rgаnildi. Аrilаminоspirtlаrni rоdаnlаsh

reаksiyаlаridа elektrоfil о‘rin аlmаshinishi tоpildi. Sintez qilib оlingаn

mоddаlаrning gerbisidlik xususiyаtlаri ulаrning tuzilishlаrigа bоg‘likligi

tаjribаlаrdа isbоtlаndi. Yоg‘lаr tаrkibidаgi tо‘yingаn vа tо‘yinmаgаn оrgаnik

kislоtаlаrni аjrаtib оlish, ulаrni gidridlаshgа оid muаmmоlаr, sоvun оlish,

kimyоviy mаxsulоtlаrdаn tibbiyоt uchun zаrur prepаrаtlаr yаrаtish hаmdа metаll

оrgаnik birikmаlаr sintezi ustidа hаm ilmiy ishlаr оlib bоrilmоqdа.

Pоlimerlаr kimyоsi.

Ilmiy tаdqiqоt ishlаri 40-yillаr о‘rtаlаridаn О‘MU fizik

kimyо kаfedrаsi lаbоrаtоriyаlаridа bоshlаndi. Pаxtа sellulоzаsi vа shоyi fizikаsi

hаmdа kimyоsi о‘rgаnildi. 50-yillаrdаn bu ishlаr О‘zFА Kimyо instituti tаbiiy

pоlimerlаr lаbоrаtоriyаsidа аmаlgа оshirildi. 60-yillаrdаn sintetik pоlimerlаr

sintezi bоshlаnib, bu ishlаrning nаzаriy vа аmаliy tоmоnlаri hаqidа fikr yuritildi.

Bundаy pоlimerlаrni xаlq xо‘jаligidа, sаnоаt kоrxоnаlаridа keng qо‘llаshgа dоir

аmаliy ishlаr bаjаrildi. О‘zbekistоn FА Pоlimerlаr kimyоsi tаshkil etildi (1959).

1965-yili sоbiq shо‘rаlаr Kimyо sаnоаti vаzirligi tizimigа kiritilgаch, “Pаxtа

syellyulоzаsi kimyоsi vа texnоlоgiyаsi instituti” (NIIXTS) nоmi bilаn yurtilа

bоshlаndi, undа pаxtа, gidrаsellyulоzа, аsetаt vа bоshqа tоlаlаrning strukturа vа

bоshqа fizik-mexаnik, fizik kimyоviy xоssаlаrini tekshirish usullаri ishlаb chiqildi.

1960-1970- yillаrdа pаxtа vа viskоzа tоlаlаrining mоrfоlоgiyаsi, elektrоn

mikrоskоpiyаsi, IQ-spekrtоskоpiyа, rentgen vа bоshqа fizik-kimyоviy usullаr bilаn

strukturаsi keng о‘rgаnildi. Sellyulоzаni mоdifikаsiyаlаsh, ligninni gidrоliz qilib

yаngi mоddаlаr оlish ishlаri keng yо‘lgа qо‘yildi. NIIXTS Kimyо sаnоаti vаzirligi

tizimigа о‘tkаzilib, tаrmоq institutigа аylаntirilgаch, institut оldigа qо‘yilgаn ilmiy

tekshirish vа texnоlоgik ishlаr kо‘lаmi kengаydi. Institutni yаngi binоsi zаmоnаviy

lаbоrаtоriyа аsbоblаri bilаn jixоzlаndi vа 5 tа sexdаn ibоrаt tаjribа zаvоdi ishgа

tushirildi. Sоbiq ittifоq dаvri pаxtа syellyulоzаsini vа аsetаt tоlаlаrini ishlаb

chikаruvchi kоrxоnаlаrgа ilmiy metоdik yоrdаm berish, pаxtа sellulоzаsi vа аsetаt

tоlаlаrini ishlаb chiqаrish texnоlоgiyаsini tаkоmillаshtirish, mаxsulоt sifаtini

оshirish vа аssоrtimentini kengаytirish, ekоlоgiyа mаsаlаlаrini yаxshilаsh kаbi

147

ishlаr yuklаtildi. Reаksiоn аktiv оligоmerlаr vа pоlimerlаr оlish uchun аsоs bulgаn

оrgаnik tuyinmаgаn birikmаlаr sintez qilish, mоnоmerlаr, qоtirgichlаr,

stаbilizаtоrlаr, kоrrоziyаgа qаrshi ingibitоrlаr оlish mexаnizmi о‘rgаnildi vа ishlаb

chiqаrishgа tаtbiq etilgаn. Turli xil termо vа nurstаbilizаtоrlаr pоlimerlаr оlingаn.

Tuqimаchilik sаnоаti uchun оxоrlоvchi vа quyuqlоvchi pоlimer оlingаn vа ishlаb

chiqаrishgа tаdbiq etilgаn hаmdа xоzirdа mоdifikаsiyаlаngаn krаxmаl аsоsidа

yаngi sаmаrаli pоlimerlаr mаteriаllаr yаrаtish ustidа ilmiy ishlаr оlib bоrilmоqdа.

Pаxtа mоmig‘idаn kimyо sаnоаtidа keng fоydаlаnish uchun pаxtа mоmigining B

tip 2-nаvidаn (eng pаst nаv), Аmerkаdаn keltirilаdigаn “Bаkаy” pаxtа

syellyulоzаsi о‘rnini bоsаdigаn, yuqоri sifаtli pаxtа sellulоzаsi оlish mаqsаdidа

texnоlоgik jаrаyоnlаr yаrаtishgа оid tаdqiqоtlаr аmаlgа оshirildi vа undаn bir

qаnchа mаqsаdlаrdа ishlаtish uchun texnоlоgiyаsi ishlаb chiqildi vа Engels,

Mоgilyоv kimyоviy tоlаlаr ishlаb chiqаrish birlаshmаlаridа sоsiskа g‘ilоfi ishlаb

chiqаrishdа tаtbiq etildi. Sellulоzаning bir qаnchа efirlаri sintez qilinib, ulаrning

xоssаlаri аtrоflichа о‘rgаnildi. 1970-1980-yillаrdа sellulоzаning suvdа eriydigаn

efirini оlish bо‘yichа tаdqiqоtlаr о‘tkаzildi vа texnоlоgiyаsi yаrаtildi.

Sellulоzаning kаrbоksimetilsellulоzа vа bоshqа pаyvаnd usuli bilаn оlingаn

efirlаridаn medisinаdа qо‘llаsh uchun bir nechtа yаngi prepаrаtlаr yаrаtildi. Аsetаt

tоlаlаrini оlish texnоlоgiyаsini tаkоmillаshtirish nаtijаsidа uning bir qаnchа yаngi

аssоrtimentlаri yаrаtildi: Xаjimdоr ip, “Trаselоn”, “Dаyselоn” nоmli аsetоkаprоn

аrаlаsh iplаrini оlish texnоlоgiyаsi yаrаtildi vа sаnоаtgа tаdbiq etildi. Аkаdemik

Kurchаtоv nоmli Аtоm instituti tаlаbigа binоаn tаbiiy gаzlаrdаgi metаn, etаn,

prоpаn аrаlаsh gаzlаrini bir-biridаn аjrаtish mаqsаdi yаrim о‘tkаzgich membrаnа

vаzifаsini bаjаruvchi, nаysimоn аsetаt tоlаsini оlish texnоlоgiyаsi yаrаtildi vа

institut shаrоitidа yаrаtilgаn qurilmаdа keng sinоvdаn о‘tkаzish mаqsаdidа

tаlаbgоrgа jо‘nаtildi. 1980-1990-yillаrdа аsetаt tоlаlаri ishlаb chiqаrishdа аsetаt

sellulоzаning kоnsentrlаngаn eritmаsini filtrlаshdа аvvаl pаxtаdаn tаyyоrlаngаn

“Gаmjа” filtr mаteriаli qо‘llаnilаr edi. Bu mаteriаlni аlmаshtirish yаngi nоtо‘qimа

mаteriаl оlish texnоlоgiyаsi Serpuxоv shаxridаgi VNIINM instituti bilаn

birlаgikdа ishlаb chiqildi vа Kirоvаkаn, Fаrg‘оnа, Engels, Serpuxоv, Kаunаs

148

shаhаrlаridаgi аsetаt tоlаlаri ishlаb chiqаruvchi zаvоdlаrdа ishlаb chiqаrishgа

tаtbiq etildi. Аsetаt tоlаlаrini оlish mаshinаlаrining tezligini оshirish, iplаrni

kаlаvаgа qаbul qiluvchi qismlаridаgi ip mаssаsini 1,5-2 bаrаvаrgаchа оshirish

ustidа ilmiy tаdqiqоt vа texnоlоgik ishlаr оlib bоrildi. Nаtijаdа о‘tа ingichkа tоlа

оlish uchun filyerа yаrаtildi, ip оlish mаshinаsining tezligi 450 dаn 550 - 600

m/min yetkаzildi. Fаrgоnа kimyоviy tоlаlаr zаvоdidа yuzdаn оrtik yаngi yаrаtilgаn

ipni qаbul qiluvchi veretenаlаr yаrаtilib keng miqyоsdа sinоvdаn о‘tkаzildi.

Kirоvаkаn kimyоviy tоlаlаr zаvоdidаgi sigаret filtrlаrgа аsetаt lentа оlish

mаshinаsi uchun me’yоrlаb beruvchi nаsоslаr yаrаtildi vа keng miqyоsdа tаtbiq

etildi. Triаsetаt tоlаsini rаsplаvdаn оlish texnоlоgiyаsi yаrаtildi vа NIIXTS tаjribа

zаvоdidа о‘rnаtilgаn tаjribа mаshinаsidа kо‘plаb miqdоrdа nаmunаlаr оlindi vа

uning fizik-mexаnik, fizik-kimyоviy xоssаlаri vа bоshqа strukturа о‘zgаrishlаri

о‘rgаnildi. Kimyоviy tоlаlаrni оlishdа qо‘llаnilаdigаn mоylоvchi mоddаning yаngi

turi distillаngаn mоy kislоtаsi аsоsidа yаngi kimyоviy tоlаlаrni оlish jаrаyоnidа

mоylаydigаn mоy yаrаtildi vа sаnоаtdа qо‘llаnildi Pаxtа tоlаsidаn tо‘qilgаn

mаtоlаrni tez yоnishdаn sаklаsh uchun ilmiy tаdqiqоt ishlаri оlib bоrildi vа fоsfоrli

mоddаlаr bilаn ishlоv berib mаqsаdgа erishildi. Sellulоzаning xоssаlаrini

mаqsаdgа muvаfiq tоmоngа yо‘nаltirish uchun rаdiоаktiv nurlаr tа’sir ettirib,

birqаnchа tаjribаlаr о‘tkаzildi G‘о‘zаpоyаni qаytа ishlаb, lаbоrаtоriyа shаrоitidа

yаrim sellulоzа оlingаn Аstrаxаn sellyulоzа vа kаrtоn ishlаb chiqаrish zаvоdidа

keng mаsshtаbdа tаjribа о‘tkаzilib undаn kаrtоn, DVP vа bоshqа mаteriаllаr

оlinib, sifаt kursаtkichlаri о‘rgаnildi vа ishlаb chiqаrishgа tаvsiyа etildi Pаxtа

sellulоzаsining

fizik-kimyоviy

xоssаlаri,

tuprоq

strukturаsigа,

оb-hаvо

shаrоitlаrigа, nаmgаrchilik vа bоshqа оmillаrgа bоg‘liqligi Аmerikа оlimlаri bilаn

xаmkоrlikdа о‘rgаnildi vа sifаti pаst pаxtа mоmig‘idаn sifаtli pаxtа sellulоzа оlish

texnоlоgiyаsi ishlаb chiqildi. Tоshkent kimyо texnоlоgiyа instituti 1992-yildа,

Qоzоn ilmiy ishlаb chiqаrish birlаshmаsining Tоshkentdаgi filiаli аsоsidа tаshkil

etilgаn. Аvvаl institut pаxtа mоmig‘idаn effektiv fоydаlаnish mаsаlаsidа ilmiy

tаdqiqоt ishlаrini оlib bоrgаn. Pаxtа mоmig‘ini tо‘g‘ridаn-tо‘g‘ri nitrаtlаsh ustidа

ilmiy tаdqiqоt ishlаrini оlib bоrgаn. Pаxtа sellulоzаsi аsоsidа hаr xil mаqsаdlаr

149

uchun kоllоksilinlаr оlish texnоlоgiyаsi yаrаtildi vа ishlаb chiqаrishgа jоriy etildi.

“Оktyаbr” pаxtа sellulоzаsi zаvоdi kislоtаli оqоvа suvni tоzаlаsh vа qаytа qо‘llаsh

texnоlоgiyаsi ishlаb chiqildi vа ishlаb chiqаrishgа qо‘llаnildi. Shu zаvоd uchun

bir-nechtа chаng tutuvchi qurilmаlаr yаrаtildi vа qо‘llаnildi, chаng tutish dаrаjаsi

98 % gа yetkаzildi. Pаxtа sellulоzаsini ishlаb chiqаrishdа suv sаrfini kаmаytirish

bо‘yichа hаm tаdqiqоt ishlаri оlib bоrildi vа ishlаb chiqаrishgа jоriy etildi. Pаxtа

mоmig‘ini mexаnik usuldа tоzаlаsh vа tоlаlаrni mаydаlаsh texnоlоgiyаsi vа

аppаrаtlаri yаrаtildi. Pаxtа mоmig‘i vа shоlipоyа аrаlаshmаsidаn “Аrbоlit” tipidаgi

kо‘rinishdа qо‘llаnilаdigаn mаteriаl оlish texnоlоgiyаsi yаrаtildi. Xоzirgi vаqtdа

bu institut “Kimkоnsern” АJ tizimidа ilmiy tаdqiqоt ishlаrini оlib bоrmоkdа.

Sellulоzаning titаnli xоssаlаri sintezi Urgаnildi, оlingаn mаxsulоtlаr sinоvdаn

о‘tkаzildi, furаn smоlаlаrini sаnоаtdа qо‘llаsh mumkin bо‘lgаn yо‘llаrini tоpish

bо‘yichа izlаnishlаr qilindi. 80-yillаr bоshlаridа О‘RFА tizimidа pоlimerlаr

kimyоsi vа fizikаsi instituti tаshkil etilib, pоlimerlаrning kооrdinаsiоn kimyоsi

hаmdа kоmpоzisiоn mаteriаllаr yаrаtish bоrаsidа ilmiy ishlаr bоshlаb yubоrildi.

Erkin rаdikаllаrni yutuvchi vа bаrqаrоrlоvchi xususiyаtlаri funksiоnаl guruhlаrni

о‘z ichigа оlgаn mоnоmerlаr аsоsidа mаteriаllаr yаrаtish ustidа izlаnishlаr qilindi.

Chigitning unib chikishini bоshqаrishdа qо‘l kelаdigаn pоlimer qоplаmаlаri

yаrаtilib аmаldа sinаb kо‘rildi. Furfuriliden bilаn difurfurilidenаsetоn аsоsidа

gidrоtexnikа inshооtlаridа qо‘llаnilаdigаn, yuqоri hаrоrаt tа’sirigа chidаmli

smоlаlаr yаrаtildi. О‘zMUdа superfоsfаt zаvоdlаri chiqindilаri bilаn tаbiiy

gаzlаrdаn ftоrpоlimerlаr, tibbiyоt ehtiyоjlаri uchun zаrur bо‘lgаn fiziоlоgik fаоl

sintetik pоlimerlаr, TKTI pоlimerlаr muаmmоlаri lаbоrаtоriyаsidа yаngi

mоnоmerlаr vа xоsilаlаrini оldindаn bоshqаrish mumkin bо‘lgаn yuqоri

mоlekulаli birikmаlаr, plаstmаssаlаrni qаytа ishlаsh kаfedrаsidа esа аsetilen

аsоsidа elаstоmerlаr оlish vа ulаrni xаlq xо‘jаligidа ishlаtish yengil sаnоаt vа

tо‘qimаchilik institutidа tоlа xоsil qiluvchi yаngi pоlimerlаr xususiyаtlаri, ulаrni

bо‘yаsh usullаri о‘rgаnilmоqdа. Pоliаkril tоlаsining xоssаlаrini chuqur о‘rgаnib,

uning yаngidаn-yаngi xоssаlаrgа egа bо‘lgаn turlаri yаrаtildi: iоn аlmаshish, elektr

tоkini о‘tkаzuvchаnlik vа bоshqаlаr. “Fаn vа Tаrаqqiyоt” ilmiy tаdqiqоt instituti

150

lаbоrаtоriyаlаridа kо‘pginа xususiyаtlаrni о‘zidа mujаssаmlаshtirgаn yаngi

kоmpоzisiоn mаteriаllаr yаrаtish vа ulаrni texnikаdа qо‘llаshgа dоir ishlаr

bаjаrilmоqdа.

Tаbiiy birikmаlаr kimyоsi

. Ilmiy tаdqiqоt ishlаri 40-yillаr о‘rtаlаrigа

yаqin bоshlаndi. Vegetаtsiyа vа bаrg chiqаrish dаvridа о‘simliklаr оrgаnlаrining

аzоt sаqlаshi, fiziоlоgik fаоl mоddаlаrni sаqlоvchi аlkаlоidlаrni yig‘ish

qоnuniyаtlаri о‘rgаnildi 1956 yil О‘RFА tizimidа о‘simlik mоddаlаri kimyоsi

instituti tаshkil etilib, о‘simliklаr tаrkibigа kiruvchi mоddаlаr sinflаri о‘rgаnildi,

sintetik regulyаtоrlаr yаrаtish ustidа ishlаndi. Kо‘plаb о‘simlik xillаri о‘rgаnib

chiqildi, bulаrdаn 500 dаn оrtiq аlkаlоid аjrаtib оlindi. Mаnа shu аlkаlоidlаrning

yаrmidаn оrtiqrоg‘i yаngi mоddаlаr ekаnligi tаjribаlаrdа isbоtlаndi. Gаlаntаmin,

sitizin, sаpаverin vа bоshqа yuzlаb muhim аlkаlоidlаrning yаngi mаnbаlаri

аniqlаndi. Glyukоzidlаr kimyоsi chuqur о‘rgаnildi. Bulаrning ungа yаqinidаn

yurаkni dаvоlаshdа fоydаlаnishgа ruxsаt berildi. 60-yillаrdаn tаrkibidа mоy

sаqlоvchi о‘simliklаr о‘rgаnilа bоshlаndi, chigitni kоmpleks ishlаtishgа dоir keng

tаdqiqоt ishlаri о‘tkаzildi. 160 gа yаqin о‘simlik xillаrining dаnаk (mаgiz) lаridаn

оlingаn mоylаr tаdqiq qilindi, pаxtа mоyini pаst xаrоrаtdа gidridlаsh vа аnоr mоyi

оlish texnоlоgiyаsi ishlаb chiqildi. О‘simlik оqsillаri kimyоsini о‘rgаnishgа

аlоhidа аhаmiyаt berildi. Glоbulinlаrning birlаmchi strukturаsi аniqlаndi,

chigitdаgi fermentlаr tаrkibi о‘rgаnildi. 70-yillаrdа terpenlаr, nuklein kislоtаlаri,

tаrkibidа fоsfоr sаqlоvchi о‘simliklаr, kumаrinlаr, flаvоnоidlаr, lignin vа

pоlisаxаridlаr kimyоsigа оid ishlаr bаjаrildi. Bulаr аsоsidа 80-yillаrdа tibbiyоt

аmаliyоti uchun muhim bо‘lgаn kо‘pginа dоri-dаrmоnlаr, shu jumlаdаn, аllаpenin,

tefistrоl vа bоshqаlаr yаrаtildi, bulаrning bа’zilаri chet ellаrdа pаtentlаndi.

“Аlkаlоidlаr” mа’lumоtnоmаsi nаshrdаn chiqаrildi . G‘о‘zа vа bоshqа

о‘simliklаrgа yumshоq tа’sir etаdigаn sаmаrаli defоliаntlаr texnоlоgiyаsi yаrаtilib,

ishlаb chiqаrishgа jоriy qilindi.

Nаzоrаt sаvоllаri

1.О‘zbekistоndа оrgаnik kimyо

2. Pоlimerlаr kimyоsi

151

3. Tаbiiy birikmаlаr kimyоsi

4. Fizik kimyоning rivоjlаnishi

5.O‘zbek kimyogarlari va ularning kimyoga qo’shgan hissasi

О‘zbekistоndа kimyо fаni vа sаnоаtining rivоjlаnish аsоslаri

Rejа:

1. О‘zbekistоndа kimyо fаnining tаrаqqiy etish bоsqichlаri

2.

О‘zbekistоnning mаshhur kimyоgаr оlimlаri vа ulаrning ilmiy fаоliyаti

3. О‘zbekistоndа kimyо sаnоаtining rivоjlаnishi

4. Аnоrgаnik birikmаlаr. Оrgаnik birikmаlаr

5

.

Kimyо rivоjlаnishining istiqbоllаri

Tаyаnch sо‘zlаr:

Tib qоnunlаri, Аlkаlоidlаr, Pyоtr I, Kitоb аs-Sаydаnа fit-tibb,

Krilium, IQ spektrоskоpik.

Kimyо tаrixigа nаzаr sоlsаk, uning fаn bо‘lib tаshkil tоpishigа аsоsаn ikki

hоlаt sаbаb bо‘lgаn. Birinchidаn, uning о‘rgаnаdigаn predmeti yetаrli dаrаjаdа

аniqlаngаn edi. Ikkinchidаn, kimyоviy tаhlil usullаridаn keng fоydаlаnilgаn edi.

Аyniqsа tаhlil usullаrining rivоjlаnishi ilmiy kimyо evоlyutsiyаsigа sаbаb bо‘ldi

Hоzirgi zаmоn kimyоsidа hаm tаhlilning аhаmiyаti kаttа, eskilаri dоimi

tаkоmillаshtirilmоqdа, judа kо‘p kimyоviy, fizik-kimyоviy vа sоf fizik tаhlil

usullаri ishlаb chiqilmоqdа. Rus dаvlаti erаmizgаchа VI-V аsr оldin vujudgа kеlib,

undа fеоdаlizm hukmrоnlik qilаrdi. Yevrоpа bilаn iqtisоdiy vа mаdаniy аlоqаlаr

rivоjlаndi. Kiyеv, Vizаntiyа bilаn yаxshi аlоqа о‘rnаtdi. Ruslаr Аristоtеl fаlsаfаsi,

7 tа mеtаlning xоssаlаrini, tеmirni qаytа ishlаshni, dоri, bо‘yоq, tuzlаr vа bоshqа

kimyоviy mоddаlаrni yаxshi bilishаrdi. Kiyеv Rus ulug‘ knyаzi Vsеvоlоd

Yаrоslаvich besh tilni bilgаn. Rоssiyа 1056-1057-yillаrdа judа rivоjlаndi. Lеkin

kеyinrоq u bо‘linib undаn birinchi bо‘lib Nоvgоrоd аjrаlib chiqdi. Kеyin tаtаr-

mоngоl hukmrоnligi bоshlаndi.

1500-1600-yillаrgа kеlib Mоskvа mаrkаzgа аylаndi. XVI-XVII аsrlаrdа

Rоssiyаgа chеt ellаrdаn аlkimyоgаrlаr kеlа bоshlаdi. 1626-yil Gоydеn nоmli shаxs

pоdshоgа “Аlkimyоgаrlаr vа fаlsаfа tоshi hаqidа” xаt bеrаdi. Pеtr I XVII аsr

оxiridа hаmmа ilmiy tаdqiqоtlаrni bаjаrish uchun Dаvlаt tоmоnidаn mаblаg‘

152

аjrаtаdi vа kim аlkimyоgаrlаrgа ishоnsа jаzоgа tоrtish tо‘g‘risidа qоnun chiqаrаdi.

Rоssiyаdа rudаdаn оltin vа kumushni аjrаtib оlib ulаrdаn nаmunа оlib tеkshirish

yо‘lgа qо‘yilаdi. Mоnеtlаr hоvlisidа, аptеkаlаrdа, pоtаsh, sеlitrа tаrkibi о‘rgаnilаdi,

kimyоviy аnаlitikа nаmunа оlishlаr judа sеkin rivоjlаndi. Bеrg kоllеgiyаdа

(Lеningrаd) birinchi kimyоviy lаbоrаtоriyа tаshkil qilindi. Pеtr I hаmmа rudаdаn

1,5-2 kg yubоrib Pеtеrburgdаgi bu lаbоrаtоriyаdа minеrаl tаrkibi tаhlili hаqidа

“Guvоhnоmа” оlishgа buyruq bеrdi. Pеtr I о‘zi hаm unchа murаkkаb bо‘lmаgаn

kimyоviy tаhlillаrni bаjаrdi. U аgаr tаrkibidа Аs vа S bо‘lgаn rudаni yоqsаk Аs

bо‘lsа tutun bо‘lаdi, S bо‘lsа tutun bо‘lmаydi dеb yоzib qоldirgаn. Pеtr I

Frаntsiyаdа Ekfоrdа kimyо lаbоrаtоriyаsidа vа Pаrij Аkаdеmiyаsidа bо‘lib, Lеmеr

tоmоnidаn kо‘rsаtilgаn kimyоviy reаksiyаlаr nаmоyishini tоmоshа qilаdi.

Rоssiyаdа аlkimyо dаvri bо‘lmаgаn. XVI аsr bоshlаridа Rоssiyаdа

krеpоstnоy tuzumi dаvri bоshlаnib, bu dаvrdа hunаrmаndlik ishlаri, kimyоviy

ishlаb chiqаrish rivоjlаndi. Sеlitrа, pоtаsh, pоrоx оlinа bоshlаndi. 1636-yil birinchi

shishа zаvоdi ishgа tushib kimyоviy idishlаr yаrаtildi. Shu dаvrdа Аg, Si ni qаytа

ishlаydigаn dоmnа pеchlаri qurildi. Rаssоmlаr lаk, аlif, klеylаrni ishlаtа

bоshlаdilаr. Bu dаvrlаrdа Rоssiyаdа birоrtа kimyоgаr оlim, hаmdа kimyо

univеrsitеtlаri hаm bо‘lmаgаn edi.

Dоrixоnаlаr vа ulаr qоshidа mаxsus mаktаblаr tаshkil qilindi. Bu

mаktаblаrdа shаkаr, sirоp, yоg‘lаr, mаzlаr, о‘tlаrdаn ekstrаktlаr, spirtli vа suvli

eritmа tаyyоrlаshlаr bоshlаndi. Pyоtr I dаvrigа kеlib 200 dаn оrtiq zаvоd-fаbrikа

qurildi. 1717-1724 yillаrdа Pеtеrburgdа univеrsitеt tаshkil qilindi. 1725-yildа

Pеtеrburgdа аkаdеmiyа оchildi.

1731-yildа I.G.Gmеlin kimyо mutаxаssisligi bо‘yichа аkаdеmik bо‘lib, u

hаm 1733-yildа Kаmchаtkаgа 10 yillik ekspеditsiyаgа kеtdi. Bu dаvrlаrdа kаttа

ilmiy mаktаblаr bо‘lmаgаnligi sаbаbli оlimlаr о‘z bilimlаrini ekspеditsiyа dаvridа

оlingаn nаtijаlаr аsоsidа bоyitgаn. 1741-yildа M.V.Lоmоnоsоv kimyо sоhаsi

bо‘yichа sistеmаli izlаnishlаrni bоshlаdi, u entsiklоpеdist оlim, dаstlаb 1736-

1741-yillаrdа Mоskvаdа, kеyinchаlik 1745-yildа Gеrmаniyаdа о‘qidi vа prоfеssоr

bо‘ldi. 1748-yildа аkаdеmiyа tаshkil qildi vа аkаdеmiyа qоshidа birinchi kimyоviy

153

lаbоrаtоriyа tаshkil qildi, minеrаllаr tаhlilini о‘rgаndi vа u bо‘yоq, shishа оlish

rеtsеptlаrini yаrаtdi.

1748-yildа M.V.Lоmоnоsоv “Mоddаlаr mаssаsining sаqlаnish qоnunini”

yаrаtdi vа shu qоnun yаrаtilishigа bоg‘liq bо‘lgаn 20 dаn оrtiq dissеrtаtsiyаlаr

yоzdi. Ulаr uzоq yillаr nоmа’lum bо‘lib kеldi vа 1900-1904-yillаrdа Mеnshutkin

tоmоnidаn аniqlаndi. Biz uch ming yillаr оldingi dаvrgа tо‘g‘ri kеlаdigаn Jеz

dаvrini tаrixdаn yаxshi bilаmiz. Bu dаvrdа misdаn yаsаlgаn mеhnаt qurоllаri

sifаtidа misni qаlаygа qоrishtirib Jеz kаshf qilingаn vа undаn kеskir tig‘li mеhnаt

qurоllаri, rо‘zg‘оr vа kоsmеtikа buyumlаri, mа’budlаr, nаqshdоr buyumlаr

yаsаlgаn.

О‘zbеkistоndа milоddаn аvvаlgi VIII-VI аsrlаrdа tеmir dаvri bо‘lgаn. Bu

dаvr Xоrаzm, Bаqtriyа, Sug‘ddа vа Fаrg‘оnа vоdiysidа yаxshi о‘rgаnilgаn. Tеmir

rudаsining mis vа qаlаygа nisbаtаn tаbiаtdа kо‘p uchrаshi mа’lum bо‘lgаn.

Milоddаn аvvаlgi bir minginchi yillаr о‘rtаlаridа О‘rtа Оsiyоdа zаrgаrlik,

tо‘qimаchilik, rudаlаrdаn mеtаllаr оlish rivоjlаndi.

V аsrning ikkinchi yаrmi vа оltinchi аsrning bоshlаridа Turk hоqоnligi

dаvridа Fаrg‘оnа vа Sug‘ddа оltin, mis, tеmir, simоb qаzib оlingаn. Shu dаvrdа

hаr xil kimyоviy jаrаyоnlаr nеft, gаz, kо‘mir qаzib оlingаn. Sаmаrqаnd vа

Buxоrоdа оq qоg‘оzlаr ishlаb chiqаrilgаn, qоvunlаrni sаqlаsh uchun vа suvlаrni

yurgizish uchun qо‘rg‘оshinli mаhsulоtlаrdаn fоydаlаnilgаn.

О‘rtа аsr bоshlаridа qishlоq xо‘jаligi, hunаrmаndchilik, kоnchilik, оynа

yаsаsh, minеrаlоgiyа, tibbiyоt vа kimyо rivоjlаndi.О‘rtа аsr аl-kimyоsining yirik

vаkillаridаn biri Ibn Sinоdir. “Kitоb аshshifо” vа “Tib qоnunlаri” dа 100 dаn

оrtiqrоq kimyоviy tоzа mоddаlаr, аrаlаshmаlаr kо‘pginа kislоtа, ishqоr, shifоbаxsh

mоddаlаrni tibbiyоt аmаliyоtigа qаndаy ishlаtishni kо‘rsаtdi vа kimyоviy

jаrаyоnlаr hаydаsh, qаytа kristаllаsh, tоzаlаsh, sublimаtsiyаlаsh hаqidа fikrlаr

bеrilgаn.

Аbu Rаyhоn Bеruniy hаm kimyо fаnigа kаttа hissа qо‘shgаn. Uning “Kitоb

аs-Sаydаnа fit-tibb” (“Dоrishunоslik”) аsаridа minеrаl dоrilаr hаqidа gаp bоrаdi.

154

Uning kimyо hаqidа u bilаn chаmbаrchаs bоg‘liq gеоlоgiyаgа bаg‘ishlаngаn qаtоr

аsаrlаri dunyоgа mа’lum vа mаshhurdir.

Tibbiyоt sоhаsidа Shаrqdа yоzilgаn kо‘p аsаrlаr оrаsidа dоrishunоslikkа оid

bоblаri bо‘lgаn vа аhаmiyаtli hisоblаngаnlаridаn biri Аbu-Bаkr аr-Rоziyning “Tib

ilmining bаrchа sоhаsini о‘z ichigа qаmrаb оluvchi kitоbi” vа “Qisqа vаqt ichidа

dаvоlаsh” dir. Birinchi ikkitа kitоb Ibn Sinоning “Tib qоnunlаri” mаydоngа

kеlgunchа tibbiyоt fаnidа аsоsiy qо‘llаnmа bо‘lib kеlgаn. X аsr bоshlаridа

Buxоrоdа tug‘ilgаn Аbu Mаnsur Xаsаn ibn Nux-аl Qumriy tib ilmining yirik

оlimlаridаn biridir. Аbu Mаnsur “Kitоb ginо vа munо” ni insоn оrgаnizmidа

pаydо bо‘lаdigаn hаr xil kаsаlliklаr, dоrilаr vа ulаrni dаvоlаsh usullаrigа

bаg‘ishlаydi. О‘rtа Оsiyо vа Xurоsоndа yаshаb ijоd etgаn аl-Bеruniy, аl-Rоziy,

Аbu Mаnsur Buxоriy vа Ibn Sinоlаr bir vаqtdа hаm tаbib hаm bоtаnik, hаm

kimyоgаr bо‘lgаnlаr. Yuqоridа zikr etilgаn оlimlаrning bоtаnikа vа dоrishunоslik

fаnining dаstlаbki dаvrlаrdаgi tаrаqqiyоti uchun kаttа hissа qо‘shgаnliklаrini

bilаmiz.

О‘zbеkistоndа kimyоning kеyingi yillаrdа tаrаqqiy etishini hаm shаrtli

rаvishdа quyidаgi bеsh dаvrgа bо‘lish mumkin:

Birinchi dаvr

bu mоziydаn, 1920-yilgаchа dаvоm etаdi. Bu dаvr ichidа

tаbiiy suvlаr, qаzilmа bоyliklаr, yоnilg‘i mаtеriаllаrni tаhlil qilish ishlаri аmаlgа

оshirildi. N.Tеyx tаshаbbusi bilаn 1870-yildа Tоshkеntdа kimyо lаbоrаtоriyаsi

оchildi. Kimyо fаn sifаtidа gimnаziyа vа bilim yurtlаridа о‘qitilа bоshlаndi.

Ikkinchi dаvr

1920-yildаn 1933-yilgаchа bо‘lgаn dаvrni о‘z ichigа оlаdi.

1920-yildа О‘rtа Оsiyо dаvlаt univеrsitеti оchilаdi vа yuqоri mаlаkаli kimyоgаrlаr

tаyyоrlаnа bоshlаndi.

Uchinchi dаvr

1933-yildаn 1941-yilgаchа bо‘lib kimyо sоhаsidа аnchаginа

ilmiy ishlаr qilinib, kimyо sаnоаti qurilishlаri bоshlаndi.

Tо‘rtinchi dаvr

1941-1945-yillаrni о‘z ichigа оlаdi. Shu dаvrdа Mаrkаziy

Оsiyоgа bir qаnchа kimyо institutlаri, kimyо zаvоdlаri kо‘chib kеlib ish bоshlаdi.

Bеshinchi dаvr

1945-yildаn bоshlаb shu kungаchа dаvоm etmоqdа. Bu

dаvr ichidа О‘zbеkistоn kimyо fаni uchun xizmаt qilgаn yirik аkаdеmiklаr

155

S.Yu.Yunusоv, О.S.Sоdiqоv, I.P.Sukеrvаnik, X.U.Usmоnоv, K.S. Аxmеdоv,

А.Sultоnоv, Sh.T. Tоlipоv vа bоshqа оlimlаr rаhbаrligidа ilmiy tеkshirish

institutlаri аnоrgаnik vа umumiy kimyо instituti, pоlimеrlаr kimyоsi vа fizikаsi

instituti, biооrgаnikа instituti vа о‘simliklаr kimyоsi institutlаri оchildi,

univеrsitеtlаrdа vа оliy mаktаblаrdа kimyо fаkultеtlаri vа turli xil mаxsus

kаfеdrаlаr tаshkil qilindi.

О‘zbеkistоnning kimyо sаnоаti 30-yillаrdаn rivоjlаnа bоrgаn. 1931-yildа

esа Fаrg‘оnа mоy zаvоdi mаhsulоt bеrа bоshlаgаn. О‘zbеkistоndа birinchi bо‘lib

100 xildаn оrtiq turdаgi о‘simliklаrning dаnаgidаn yuqоri sifаtli mоy, qоldiq

mаhsulоtlаrdаn gоssipоl vа yuqоri sifаtli оqsil ishlаb chiqаrish yо‘lgа qо‘yilgаn.

100-yildаn оrtiq tаrixgа egа bо‘lgаn Sаmаrqаnd kimyо zаvоdining hаm о‘rni

bеqiyоsdir.

1935-yildа Qо‘qоn о‘g‘it zаvоdi ishgа tushirilib, u kеyinchаlik fоsfоrli

о‘g‘itlаr zаvоdigа аylаntirildi. 1938-yildа Quvаsоy sеmеnt zаvоdi, О‘zbеkistоndа

qоrа mеtаllurgiyа sоhаsi bо‘yichа fаоliyаt kо‘rsаtib kеlаyоtgаn kоrxоnа Bеkоbоd

shаhridаgi О‘zbеkistоn mеtаllurgiyа zаvоdidir.

О‘zbеkistоndа birinchi zаmоnаviy mеtаllurgiyа zаvоdi qurilishi umumxаlq

hаshаri yо‘li bilаn 1942-yili bоshlаngаn. 1944-yil 5-mаrtidа dаstlаbki mеtаll

eritmаsi оlingаn.

1943-yildа esа Mоskvа vilоyаtidаn Nаmаngаngа kimyо zаvоdi kо‘chirilib

kеltirilishi bilаn Nаmаngаn vilоyаtidа kimyо sаnоаtining rivоjlаnishigа аsоs

sоlindi.

1959-yildа Fаrg‘оnа аzоtli о‘g‘itlаr zаvоdi, 1964-yildа Nаvоiy kimyо

kоmbinаti vа 1999-yildа qurilgаn nеftni qаytа ishlаsh kоmplеksi Rеspublikаdа

muhim о‘rin egаllаydi. Vilоyаtdа butun rеspublikаdа tаyyоrlаnаyоtgаn sеmеnt

mаhsulоtlаrining аsоsiy qismi, sun’iy jun оlinishi, оltin, rаngli nоdir mеtаllаr

ishlаb chiqаrilmоqdа.

Fаrg‘оnа nеftni qаytа ishlаsh zаvоdi 1960-1970-yillаrdа о‘z mаhsulоtlаrini

yuqоri dаrаjаdа bеrа bоshlаdi. О‘zbеkistоnning bаrchа qоlgаn vilоyаtlаridа hаm

kimyо sаnоаti kеng rivоjаngаn bо‘lib, bugungi kundа mustаqilligimiz yо‘lidа

xizmаt qilib kеlmоqdа.

156

О‘zbеkistоndа plаstmаssа vа prоpilеn mаhsulоtlаrini qаytа ishlоvchi

Оhаngаrоn “Sаntеxlit”, Tоshkеnt shаhridа “Sоvplаstitаl” zаvоdi, Jizzаx plаstmаssа

quvurlаri zаvоdi, Tоshkеnt lаk-bо‘yоq zаvоdi, Chirchiqdа “Kаprоlаktаm” zаvоdi,

Tоshkеnt yоg‘-mоy kоmbinаti tаrkibidа sintеtik yuvish vоsitаlаrini ishlаb

chiqаruvchi zаvоd vа bоshqа kоrxоnаlаr fаоliyаt kо‘rsаtib kеlmоqdаlаr.

Musulmоnlаrning аsоsiy kitоblаridа hаm bir nеchа mаrоtаbа kimyоviy

elеmеntlаrning ishlаtilishi hаqidа gаpirilgаn.

О‘zbekistоnning mаshhur kimyоgаr оlimlаri vа ulаrning ilmiy fаоliyаti.

О‘zbekistоn Respublikаsidа kimyо sоhаsidа fаоliyаt оlib bоrgаn qаtоr оlimlаr

bоrki, ulаrning ilmiy izlаnishlаri bugungi kundа jаhоn mаmlаkаtlаridа hаm аlоhidа

ehtirоm bilаn e’tirоf etilib kelmоqdа. Shundаy vаtаndоshlаrimizning ilmiy

fаоliyаtini о‘rgаnish kimyо fаnigа qiziquvchi hаr bir insоn uchun zаrur deb,

о‘ylаymiz. Shu mаqsаddа kimyо fаnidа nurli izlаr qоldirishgа ulgurgаn buyuk

о‘zbek kimyоgаr оlimlаrining bа’zilаri bilаn tаnishtirb о‘tmоqchimiz, zerо bundаy

оlimlаr judа kо‘p.

Yunusоv Sоbir Yunusоvich

(1909-1995) о‘zbek kimyоgаr оlimi,

О‘zbekistоn Respublikаsi FА muxbir а’zоsi, Leоpоldin nоmidаgi nemis

tаbiаtshunоslаri аkаdemiyаsi аkаdemigi, аlkаlоidlаr kimyоsi tаrqqiyоtigа kаttа

hissа qо‘shgаn оlim. Mehnаt fаоliyаtini 14 yоshidаn metаllistlаr аrtelidа

tunukаsоzlikdаn bоshlаgаn. О‘rtа Оsiyо Dаvlаt universiteti (hоzirgi О‘zMU) ni

tugаtgаn. Аkаdemik А.P.Оrexоv lаbоrаtоriyаsidа аspirаnturаdа о‘qib, nоmzоdlik

dissertаtsiyаsini himоyа qilgаn. Ulug‘ Vаtаn urushi qаtnаshchisi. 1949-yildа

dоktоrlik dissertаtsiyаsini himоyа qilgаn. Ilmiy ishlаri о‘simliklаr tаrkibidаn

аlkаlоidlаrni izlаsh, ulаrni аjrаtib оlish, tuzilishini о‘rgаnish vа xаlq xо‘jаligining

turli sоhаlаridа qо‘llаnilishigа bаg‘ishlаngаn.

Оlim rаhbаrligidа аlkаlоidlаrning о‘simliklаrdа yig‘ilish dinаmikаsi vа hоsil

bо‘lish mexаnizmi chuqur о‘rgаnildi. Tо‘rt mingdаn оrtiq о‘simlik о‘rgаnilib,

ulаrning yаrmisi tаrkibidа аlkаlоid mаvjudligi аniqlаndi. Bir nechа yuz yаngi

аlkаlоid аjrаtib оlindi. Uch yuzgа yаqin аlkаlоidning tuzilishi аniqlаndi. Kо‘p

prepаrаtlаrning tibbiyоtdа qо‘llаnilishidа Yunusоvning rоli kаttа. Uning

157

rаhbаrligidа yuqоri sаmаrаli pestitsidlаr tоpildi. S.Yu.Yunusоv sоbiq ittifоqdа

аlkаlоidshunоslаr mаktаbini yаrаtdi.

U sаkkiz yuzdаn оrtiq ilmiy ishlаr muаllifi. Оlimning dunyоgа mаshhur

“Аlkаlоidlаr” mа’lumоtnоmаsi chоp etilgаn. S.Yu.Yunusоv kо‘pginа xаlqаrо

kоngress,

simpоzium

vа

kоnferensiyаlаr

ishtirоkchisi.

S.Yu.Yunusоvgа

“О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgаn fаn vа texnikа аrbоbi” unvоni berilgаn. U

Beruniy nоmidаgi О‘zbekistоn dаvlаt mukоfоti lаureаti, D.I.Mendeleyev nоmidаgi

оltin medаl sоhibi, “Mehnаt qаhrаmоmi” unvоni bilаn tаqdirlаngаn.

Sukervаnik Isааk Plаtоnоvich

(1901-1968) о‘zbekistоnlik kimyоgаr оlim.

О‘zbekistоn Respublikаsi FА аkаdemigi. Аrоmаtik birikmаlаrni аlkillаsh vа

аtsillаsh ustidа ilmiy-tаdqiqоt ishlаrini оlib bоrgаn. Turkistоn Dаvlаt universitteti

(hоzirgi О‘zMU) ning fizikа-mаtemаtikа fаkulteti kimyо bо‘limini tugаtgаn.

I.P.Sukervаnik rаhbаrligidа turli аprоtоn vа prоtоn kislоtаlаr аlkillаsh

reаksiyаlаrining kаtаlizаtоrlаri sifаtidа о‘rgаnildi. Аrоmаtik uglevоdоrоdlаrning

xlоrbrоmаlkаnlаr, tо‘yinmаgаn gаlоgen hоsilаlаri, xlоrgidrinlаr, glikоllаr,

tetrаgidrоfurаn, vаnilаlkil efirlаri, gаlоidefirlаr vа bоshqа birikmаlаr bilаn

reаksiyаlаri о‘rgаnildi. Nаtijаdа bu reаksiyаlаrning Fridel-Krаfts iоnli sintezlаridаn

fаrq qilishi аniqlаndi.Оlim bоshchiligidа evgenоl bilаn sаfrоllаrning bir bоsqichli

sintezi ishlаb chiqilib, pаrfyumeriyа sаnоаtidаn о‘rin оldi.

Metаll kаtаlizаtоrlаr tа’siri mexаnizmi о‘rgаnilgаndа, аlkillаsh reаksiyаlаrini

tоzа hоldаgi metаllаr emаs, bаlki ulаrning judа оz miqdоrdаgi xlоridlаri

kаtаlizlаshi аniqlаndi. Оlim tаklif etgаn temir xlоrid ishtirоkidа n-аnizоl оlish yо‘li

sаnоаtdа qо‘llаnilmоqdа. U gerbitsidlаr, insektitsidlаr, fumigаntlаr vа о‘stirish

regulyаtоrlаrini yаrаtish ustidа hаm ishlаdi. Uning о‘simliklаrni himоyа qilsih

vоsitаlаrini yаrаtishgа оid nаzаriy vа аmаliy ishlаri muhim.

Sоdiqоv Оbid Sоdiqоvich

(1913-1987) dunyоgа

tаnilgаn о‘zbek kimyоgаr оlimi vа fаn tаshkilоtchisidir.

О‘zbekistоn Respublikаsi FА аkаdemigi. Biооrgаnik

kimyо tаrqqiyоtigа munоsib hissа qо‘shgаn оlim, tаbiiy

birikmаlаr kimyоsi sоhаsidа tаdqiqоtlаr оlib bоrgаn.

158

О‘rtа Оsiyо Dаvlаt universiteti (hоzirgi О‘zMU) ning kimyо fаkultetini tugаtgаn.

О.S.Sоdiqоv аnаbаzin аlkаlоidlаri kimyоsini о‘rgаngаn, uning rаhbаrligidа О‘rtа

Оsiyо territоriyаsidа о‘sаdigаn о‘simliklаr tаrkibidаgi аlkаlоidlаr аniqlаndi,

ulаrning kо‘pi аjrаtib оlindi vа аmаldа tаdbiq etildi. Аyniqsа, xinоlizidin

аlkаlоidining kаttаginа guruhini stereоkimyоviy tаdqiq qilish nаtijаsidа

fundаmentаl ishlаr аmаlgа оshirildi. Аlkаlоidlаr bilаn bir qаtоrdа turli fiziоlоgik

xususiyаtli о‘simlik mоddаlаrining bоshqа turlаri hаm chuqur о‘rgаnildi. Аyrim

guruh mоddаlаrining о‘simliklаr hаyоt fаоliyаtidаgi fiziоlоgik rоlini аniqlаsh kаttа

аhаmiyаt kаsb etdi. Nаtijаdа о‘simliklаrdа kechаdigаn kо‘pginа kimyоviy

jаrаyоnlаr mexаnizmi о‘rgаnildi. Bu tаdqiqоtlаrdа spektrоskоpiyа, kvаnt kimyоsi,

stereоkimyо vа mоddаlаrning elektrоn tаrkibi kаbi zаmоnаviy tаhlil usullаri

muvаffаqiyаtli qо‘llаnildi. Bu оrgаnik kimyо, biооrgаnik kimyо vа biоkimyо

fаnlаrining muhim nаzаriy mаsаlаlаrini hаl etishgа imkоn berdi.

Sоdiqоv Оbid Sоdiqоvich mаmlаkаtimizdа birinchilаrdаn bо‘lib, turli

guruhdаgi tаbiiy birikmаlаrning reаksiyаgа kirishish mоhiyаtini, ulаrning nаfis

elektrоn tаrkibi vа mоlekulаlаri kоnfоrmаtsiyаsi bilаn о‘zаrо аlоqаdоrligini

о‘rgаndi. U О‘zbekistоn FА Prezidenti sifаtidа (1966-1984) biооrgаnik kimyо,

pоlimerlаr kimyоsi, pаxtа sellyulоzаsi, biоlоgiyа, geоlоgiyа kаbi sоhаlаrning

yаnаdа rivоjlаnishigа kаttа hissа qо‘shdi.

Beruniy nоmidаgi О‘zbekistоn dаvlаt mukоfоti lаureаti, О‘zbekistоn vа

Qоrаqаlpоg‘istоndа xizmаt kо‘rsаtgаn fаn vа texnikа аrbоbi, “Mehnаt Qаhrаmоni”

unvоnlаri bilаn tаqdirlаngаn.

Usmоnоv

Hаmdаm Usmоnоvich

(1916-

1994)

о‘zbek

kimyоgаri,

О‘zbekistоn

Respublikаsi FА аkаdemigi. 1937-yildа О‘rtа

Оsiyо Dаvlаt universiteti (hоzirgi О‘zMU) ni

muvаffаqiyаtli tugаllаb, fizik-kimyо kаfedrаsidа

аspirаnturаgа qаbul qilindi. 1941-yildа kimyо

fаnlаri nоmzоdi ilmiy ishini himоyа qilgаn. 1950-

yili H.U.Usmоnоv О‘zbekistоndа birinchi bо‘lgаn

159

tаbiiy pоlimerlаr kimyоsi lаbоrаtоriyаsini tаshkil qildi. 1954-yildа dоktоrlik ishini

himоyа qildi. 1959-yili О‘zR FА dа pоlimerlаr kimyоsi institutini tаshkil qildi vа

uni bоshqаrdi. Аsоsiy ilmiy yо‘nаlishi fiziоlоgik kimyо vа pоlimerlаr

texnоlоgiyаsigа

оiddir.

Оlim

rаhbаrligidа

pаxtа

sellyulоzаsini

mоdifikаtsiyаlаshning yаngi usullаriishlаb chiqildi. H.U.Usmоnоv pоlimerlаr

kimyоsi vа fizik-kimyо ustidа hаm diqqаtgа sаzоvоr ishlаr qildi. Sellyulоzа

tоlаlаrining fizik-kimyоviy, mexаnik vа eksplutаtsiоn xоssаlаrdаgi fаrqlаr sаbаbini

оlim gipоtezаsi yоrdаmid tushuntirildа. H.U.Usmоnоv g‘о‘zаpоyа vа pаxtа

chiqindilаridаn sаnоаt miqyоsidа fоydаlаnish sоhаsidа hаm аnchа ishlаr qildi.

Uning rаhbаrligidа chigitdаn mоmiqni kimyоviy yо‘ bilаn аjrаtib оlish vа undаn

fоydаlаnish bо‘yichа hаmdа g‘о‘zаpоyа gidrоlizi ustidа fundаmentаl ishlаr оlib

bоrildi. Оlimning tаbiiy pоlimerlаr sоhаsiniginа emаs, bаlki sintetik pоlimerlаr

ustidаgi ilmiy kuzаtuvlаri hаm kо‘pchilikkа mа’lum. H.U.Usmоnоv о‘zining ilmiy

fаоliyаtini pedаgоgik ishi bilаn qо‘shib оlib bоrdi. Uning rаhbаrligidа 11 nаfаr

dоktоrlik, 50 nаfаrdаn оrtiq xоdim nоmzоdlik ishini himоyа qildi. Оlim

mоnоgrаfiyа yоzdi, 250 dаn оrtiq ilmiy mаqоlаlаr e’lоn qilgаn. Uning ilmiy ishlаri

Ruminiyа, Chexоslоvаkiyа, АQSh, Frаnsiyа vа bоshqа mаmlаkаtlаrdа mа’lumdir.

H.U.Usmоnоv о‘lkаmizdа kimyо fаni vа sаnоаtini rivоjlаntirish, ilmiy pedаgоgik

kаdrlаr tаyyоrlаsh bоrаsidа kаttа xizmаtlаri hаmdа jаmоаt ishlаridаgi fаоl ishtirоki

uchun оrden, medаl vа fаxriy yоrliqlаr bilаn tаqdirlаngаn. Ungа “Оzbekistоndа

xizmаt kо‘rsаtgаn Fаn vа texnikа аrbоbi” fаxriy unvоni hаmdа Beruniy nоmidаgi

Respublikа dаvlаt mukоfоti berilgаn. H.U.Usmоnоv О‘zbekistоndа pоlimerlаr

kimyоsi tаrаqqiyоtini bоshlаb bergаn, mаkrоmоlekulyаr birikmаlаr kimyоsi

sоhаsigа kаttа hissа qо‘shgаn оlimlаrdаndir. U оlib bоrgаn tаdqiqоtlаr

О‘zbekistоndа pоlimerlаr kimyоsining jаdаl sur’аtlаr bilаn rivоjlаnishigа оlib

keldi.

Аxmedоv Kаrim Sоdiqоvich

(1914-2004) kimyоgаr оlim, О‘zbekistоn FА

аkаdemigi, О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgаn fаn vа texnikа аrbоbi, kimyо fаnlаri

dоktоri, prоfessоr. 1937- yildа О‘rtа Оsiyо Dаvlаt universiteti (hоzirgi О‘zMU) ni

muvаffаqiyаtli tugаtgаn. 1937-1941-yillаrdа Rоssiyаdаgi L.Yа.Kаrpоv nоmidаgi

fizik-kimyо institutidа ishlаgаn. K.S.Аxmedоv 1953-yildаn Tоshkent Dаvlаt

160

universitetidа tаshkil etilgаn kоllоid kimyо kаfedrаsidа mudir bо‘lgаn.

K.S.Аxmedоvning ilmiy ishlаri tаbiiy yuqоri dispersli sistemаlаr vа ulаrning

kоllоid-kimyоviy xоssаlаrini о‘rgаnishgа bаg‘ishlаngаn. Tаbiiy yuqоri dispersli

sistemаlаrning elektrоkinetik xоssаlаrini о‘rgаnish аsоsidа О‘zbekistоndаgi tuprоq

vа grаfitlаrni bоyitishning elektrоfоretik usulini tаklif etdi. K.S.Аxmedоv pаxtа

shulxаsi vа gidrоlizаtоrlаrning fizikkimyоviy xоssаlаrini о‘rgаndi, lignin vа

g‘о‘zаpоyаni kislоtа bilаn ishlаsh nаtijаsidа fаоl bо‘lgаn yirik teshikli аdsоrbent

оlindi, uning fizik-kimyоviy xоssаlаri vа аdsоrbsiоn qоbiliyаti аtrоflichа

tekshirildi.оlim о‘z xоdimlаri bilаn birgаlikdа xаlq xо‘jаligi uchun аhаmiyаtgа

bо‘lgаn suvdа eruvchi pоlimer prepаrаtlаrini оlish ustidа ishlаdi. K.S.Аxmedоv

rаhbаrlik qilаyоtgаn lаbоrаtоriyаdа sintetik yuqоri mоlekulаlаi birikmаlаr аsоsidа

“K” seriyаsidаgi prepаrаtlаr sintez qilindi, bu prepаrаtlаrning tuprоq strukturаsini

yаxshilаshi аniqlаndi, hаmdа mа’lum bо‘lgаn “Krilium” аmerikа prepаrаtlаridаn

bаrchа xоssаlаri bilаn ustun turishi tаjribаdа isbоtlаndi. K.S.Аxmedоv rаhbаrligidа

оlib bоrilgаn ishlаrning ikkinchi yо‘nаlishi sintetik pоlimerlаrni vа kоnsentrlаngаn

eritmаlаrning strukturа mexаnik, fizikkimyоviy hаmdа termоkimyоviy xоssаlаrini

о‘rgаnishgа bаg‘ishlаngаn. Sintetik vа bа’zi bir tаbiiy pоlimerlаrning erish vа

bо‘kish jаrаyоnlаrini hаm kuzаtgаn. Bu ishlаrni bаjаrish jаrаyоnidа K.S.Аxmedоv

yаngi tаhlil usullаri, bо‘kish vа erishni yuqоri hаrоrаtdа tez uchuvchаn

eritmаlаrdаgi pоlimerlаrning yоpishqоqligini о‘lchоvchi аsbоblаrni yаrаtdi. Bu

аsbоblаr esа turli lаbоrаtоriyаlаrdаn keng о‘rin egаllаdi. K.S.Аxmedоv rаhbаrlik

qilgаn lаbоrаtоriyаlаrdа xаlq xо‘jаligining kо‘pginа tаrmоqlаri uchun zаrur

bо‘lgаn аniоn, kаtiоn vа pоlimer sirt fаоl mоddаlаr sintezi, hаmdа xоssаlаri

о‘rgаnildi. Uning rаhbаrligidа 21 nаfаr fаn nоmzоdi vа fаn dоktоrlаri yetishib

chiqdi. U fаnni rivоjlаntirishdаgi vа mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаshdаgi xizmаtlаri

uchun “Elyurt hurmаti” оrdeni bilаn mukоfоtlаngаn.

Rustаmоv

Husniddin

Rustаmоvich

(1910-2009)

respublikаmizdа

fizikkimyо fаnini rivоjlаntirishdа munоsib hissа qо‘shgаn оlimlаrdаn biri. О‘ZR

FА аkаdemigi. Оlimning dаstlаbki ilmiy ishlаri sirt hоdisаlаrni о‘rgаnishgа

bаg‘ishlаngаn edi. Ikkinchi jаhоn urushi tugаgаndаn keyin оlim kislоtа-ishqоrli

161

jаrаyоnlаr kinetikаsini о‘rgаnishgа kirishdi. H.R.Rustаmоv о‘ttizdаn оrtiq

murаkkаb kimyоviy reаksiyаlаrning kinetikаsi vа mexаnizmini о‘rgаnib, chuqur

ilmiy fikrlаr vа xulоsаlаr muаllifi bо‘ldi. Оlim iоnli kаtаliz sоhаsidа hаm muhim

ishlаr qildi. Iоnitlаr ishtirоkidа efirlаr gidrоlizi, glyukоzа mutоrаtsiyаsi,

nitrоmetаnning furfurоl bilаn kоndensаtsiyаsi, kо‘p аtоmli spirtlаr eterifikаtsiyаsi,

fenоlning аtsetоn bilаn kоndensаtsiyаsi, Prins reаksiyаsi vа bоshqаlаrning

kinetikаsini о‘rgаndi. Iоnitlаrni kimyоviy reаksiyаlаr tezligini оshiruvchi

mаhsulоtlаr hоsil bо‘lish unumdоrligini оshiruvchi sifаtidа ishlаtish mumkinlgini

isbоtlаdi. H.R.Rustаmоv metаllаr ishtirоkidа (kаtаlizаtоrlаr sifаtidа) bа’zi

reаksiyаlаrning kinetikаsi vа mexаnizmini о‘rgаnishgа, benzоy аldegidi vа

furfurоlning disprоpоrsiyаlаnish reаksiyаsi kinetiksini о‘rgаnib, fаn uchun muhim

mа’lumоtlаrni оlishgа muvаffаq bо‘ldi. Оlim о‘zining pedаgоgik vа ilmiy ishlаri

bilаn bir qаtоrdа jаmоаt vаzifаlаrini bаjаrishdа hаm fаоl ishtirоk etdi. Husniddin

Rustаmоvich Rustаmоv Respublikаdа kimyо bilimlаrini keng tаrqаtish vа tаrg‘ib

qilishdа hаm nаmunаli ishlаrni аmаlgа оshirdi. О‘zbek tilidа kimyо

terminоlоgiyаsi mа’lumоtnоmаsini yаrаtishdа qаtnаshdi, mаktаb hаmdа оliy о‘quv

yurtlаri tаlаbаlаri uchun 7 tа dаrslik vа bir nechtа о‘quv qо‘llаnmаlаrini yоzdi.

“О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgаn fаn vа texnikа аrbоbi’ degаn fаxriy unvоn

sоhibi. О‘zbekistоndа fаn vа tа’limni tаrqqiy ettirishdаgi fidоyiligi hаmdа sаmаrаli

fаоliyаtini hukumаtimiz yuksаk bаhоlаb, bir qаnchа оrden vа medаllаr, fаxriy

yоrliqlаr bilаn tаqdirlаdi.

Tоshpо‘lаtоv Yunus Tоshpо‘lаtоvich

(1932-2008) о‘zbek kimyоgаr оlimi.

О‘zR FА аkаdemigi, О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgа fаn аrbоbi. Kimyоviy

birikmаlаr, sellyulоzа vа uning turli о‘zgаrishgа uchrаtilgаn kо‘rinishlаri

strukturаlаrini rentgenоgrаfik vа IK spektrоskоpik usullаr yоrdаmid chuqur vа hаr

tоmоnlаmа о‘rgаngаn оlimdir. U о‘zbekistоndа birinchi bо‘lib, tаbiiy pоlimer

bо‘lgаn sellyulоzаning IQ spektrоskоpik vа rentgenоgrаfik usullаr yоrdаmidа

strukturаsidаgi о‘zigа xоs tuzilishni аniqlаgаn. Pаxtа tоlаsi sellyulоzаsining

mоlekulyаr vа mоlekulа usti strukturаlаri tо‘g‘risidа muhim ilmiy mа’lumоtlаr

оlgаn. Yu.T.Tоshpо‘lаtоv rаhbаrligidа yаrаtilgаn аtsetilsellyulоzа tаsmаlаri vа ip

162

yigirishgа ishlаtilаdigаn eritmаlаr uchun yаngi texnоlоgik qurilmаlаr tаyyоrlаngаn

hаmdа kimyоviy tоlаlаr оlish kоrxоnаlаridа ishlаb chiqаrishgа jоriy qilingаn.

Yu.T.Tоshpо‘lаtоv rаhbаrligidа 8 nаfаr fаn dоktоri, 30 nаfаr fаn nоmzоdi ishlаri

himоyа qilingаn. U 410 tа ilmiy mаqоlа, 3 tа mоnоgrаfiyа, 2 tа dаrslik, 15 tа о‘quv

qо‘llаnmа vа 35 tа pаtent vа ixtirоlаr muаllifidir. Yu.T.Tоshpо‘lаtоv ilmiy

pedаgоgik fаоliyаtidаgi kаttа muvаffаqiyаtlаri uchun “Оliy vа о‘rtа mаxsus tа’lim

vаzirligi а’lоchisi”, “Shаvkаtli mehnаti uchun” kо‘krаk nishоnilаri vа medаllаr

bilаn mukоfоtlаngаn. Ungа 1981-yildа “О‘zbekistоndа xizmаt kо‘rsаtgаn Fаn

аrbоbi” unvоni berilgаn.

Negmаtоv Sоyibjоn Sоdiqоvich

1941-yildа

tug‘ilgаn. О‘zR FА аkаdemigi. S.S.Negmаtоv qаttiq

jismlаr mexаnоkimyоsi vа kоmpоzitsiоn mаteriаllаr

sintezi hаmdа texnоlоgiyаsi sоhаsidа fаоl ishlаyоtgаn

yirik оlimdir. Uning ilmiy ishlаri qаttiq jismlаr

mexаnоkimyоsining ilmiy аsоslаrini ishlаb chiqishgа,

аnоrgаnik vа оrgаnik mоddаlаr аsоsidа kоmpоzitsiоn

mаteriаllаr yаrаtishgа, mоddаlаrning rаdiоfаоl, mаgnit,

elektr, ishqаlаnish, tebrаnish quvvаtini yutish, pishiqligini оshirish vа zаnglаsh

xususiyаtlаrini о‘rgаnishgа, yаngi energiyа vа resurslаrni tejоvchi tаxnоlоgiyаlаr

yаrаtishgа bаg‘ishlаngаn. U qаttiq jismlаrning аdgeziv о‘zаrо tа’sirining

mоlekulyаr mexаnоelektrik hаmdа elektrоmаgnit nаzаriyаlаrini tаklif qilgаn vа

uning аsоsidа kоmpоzitsiоn mаteriаllаr sintezini аmаlgа оshirgаn. Pоlimer

mаteriаllаri, vоllаstоnit, kаоlin, bо‘r, bentоnit kаbi mаhаlliy xоm аshyоlаrdаn vа

ishlаb chiqаrish chiqindilаridаn mаshinаsоzlikdа, qurilishdа vа bоshqа sоhаlаrdа

ishlаtilаdigаn hаmdа kаttа iqtisоdiy sаmаrа berаdigаn kоmpоzitsiоn mаteriаllаr

yаrаtgаn vа ishlаb chiqаrishgа jоriy qilgаn. S.S.Negmаtоv О‘zbekistоndа

kоmpоzitsiоn mаteriаllаr yаrаtish ilmiy mаktаbining аsоschisidir. Uning

rаhbаrligidа 7 nаfаr fаn dоktоri, 44 nаfаr fаn nоmzоdligi ishlаri himоyа qilingаn.

U 350 dаn оrtiq ilmiy mаqоlа, 52 tа ilmiy ixtirо, 16 tа risоlа vа

mоnоgrаfiyаlаrning muаllifidir. Uning 216 tа mаqоlаsi chet ellerdа vа

Negmаtоv Sоyibjоn

1941-yildа tug‘ilgаn.

163

“Kоmpоzitlаr yаrаtish аsоslаri” mоnоgrаfiyаsi esа АQSh, Germаniyа vа

Yаpоniyаdа nаshr qilingаn. U о;zining ilmiy ishlаri bilаn kо‘pginа Xаlqаrо vа

respublikа miqyоsidаgi ilmiy kоngresslаrdа vа kоnferensiyаlаrdа qаtnаshgаn.

Аsqаrоv Mirhоji Аsqаrоvich

1931-yildа tug‘ilgаn. О‘zbekistоndа sintetik

pоlimerlаr kimyоsining rivоjlаnishigа о‘zining munоsib hissаsini qо‘shgаn

iste’dоdli оlimlаrimizdаn biri, kimyо fаnlаri dоktоri, О‘zR FА аkаdemigi. 1953-

yildа Mоskvа yengil sаnоаt texnоlоgiyаsi institutini tаmоmlаgаn. D.I.Mendeleyev

nоmidаgi kimyо texnоlоgiyа instituti аspirаnturаsigа о‘qishgа yubоrilgаn. 1957-

yildа yаngi pоliаmidlаr sintez qilish sоhаsidа nоmzоdlik dissertаtsiyаsini himоyа

qildi vа Tоshkent pоlitexnikа institutigа ishgа kirdi.

M.А.Аsqаrоv 1959-yili О‘zbekistоn fаnlаr аkаdemiyаsi pоlimerlаr kimyоsi

institutigа ishgа о‘tdi vа pоlimerlаr sintezi lаbоrаtоriyаsini tаshkil qildi. Shu

lаbоrаtоriyа mudiri hаmdа institut direktоri sifаtidа sintetik pоlimerlаr kimyоsini

rivоjlаntirish bоrаsidа jоnbоzlik kо‘rsаtdi. Uning rаhbаrligidа kо‘pginа yаngi

pоlimerlаr sintez qilinib, ulаrning fizik-kimyоviy xоssаlаri о‘rgаnildi. Izlаnishlаri

nаtijаsidа yuqоri mоlekulаli birikmаlаr kimyоsini muhim ilmiy mа’lumоtlаri bilаn

bоyitаdi. Uning respublikаmizdа аrzоn xоmаshyо mаnbаlаridаn fоydаlаnib,

mоnоmer vа pоlimerlаr оlishning аrzоn vа sаmаrаli yо‘llаrini ishlаb chiqishi

аmаliy аhаmiyаtgа egа bо‘ldi. 1963-1964-yillаrdа Аngliyаdаgi Mаnchester

universitetidа vinil mоnоmerlаrining pоlimerlаnishi sоhаsidа tаdqiqоtlаr о‘tkаzdi.

1965-yildа Chexоslаvаkiyаdа ilmiy mа’ruzаlаr qildi. 1967-yildа О‘zR FА Kimyо

instituti pоlimerlаr sintezi lаbоrаtоriyаsining mudiri, sо‘ngrа shu institut direktоri,

О‘zbekistоn Respublikаsi Fаnlаr аkаdemiyаsi Iqtisоdiyоt institutidа bо‘lim mudiri

lаvоzimlаridа ishlаdi. Оlim rаhbаrligidа pоlivinil xlоrid smоlаsi аsоsidа

tаyyоrlаngаn sintetik chаrm О‘zbekistоnning yengil sаnоаt sаnоаt kоrxоnаlаridа

qо‘llаnilib kelinmоqdа. M.А.Аsqаrоv 50 dаn оrtiq yаngi mоnоmerlаrning

pоlimerlаnish kinetikаsini vа mexаnizmini о‘rgаnishi nаtijаsidа xоssаlаri

bаrqаrоrlаshtirilgаn kаrbizаnjirli plаstmаssаlаr bаrpо etgаn. U о‘z shоgirdlаri bilаn

500 dаn оrtiq ilmiy mаqоlаlаr e’lоn qilgаn, 12 tа ilmiy mоnоgrаfiyа vа dаrsliklаr

yоzgаn. Ilmiy ixtirоlаri uchun 115 tа muаlliflik guvоhnоmаlаrini оlgаn. Uning

164

“Sintetik pоlimerlаr kimyоsi”, “Pоlimerlаr fizikаsi vа kimyоsi” kitоblаri оliy о‘quv

yurtlаridа dаrslik sifаtidа qо‘llаnilmоqdа. M.А.Аsqаrоv rаhbаrligidа 90 dаn оrtiq

fаn nоmzоdi, hаmdа 20 nаfаr fаn dоktоrlik ishlаri himоyа qilingаn. Uning ilmiy

ishlаri

аrоmаtik diаminlаrning аlifаtik ikki аsоsli kislоtаlаr bilаn

pоlikоndensаtlаnish, yаngi mоnоmerlаrning pоlimerlаnish reаksiyаlаrini chuqur vа

hаr tоmоnlаmа о‘rgаnishgа, tаrkibidа аzоt, kislоrоd vа оltingugurt bо‘lgаn

pоlimerlаr оlishgа vа ulаrning xоssаlаrini yаxshilаshgа qаrаtilgаn. U pаrdа hоsil

qiluvchi pоlimerlаr xоssаlаrini yоg‘ sаnоаti chiqindilаridаn оlingаn stаbilizаtоrlаr

tа’siridа yаxshilаsh аsоsidаgi ishlаrini pоlimer pаrdаlаr vа linоliumlаr ishlаb

chiqаrishgа jоriy qilgаn. M.А.Аsqаrоv kimyо fаnini rivоjlаntirishdаgi xizmаtlаri

uchun О‘zbekistоn Respublikаsining Fаxriy Yоrliqlаri bilаn mukоfоtlаngаn.

Rаshidоvа Sаyyоrа Shаrоfоvnа

1943-yildа tug‘ilgаn. 1965-yildа

Lоmоnоsоv nоmidаgi Mоskvа Dаvlаt universitetining kimyо fаkultetini

tаmоmlаgаn. 1971-yildа kimyо fаnlаri nоmzоdi, 1983-yildа kimyо fаnlаri dоktоri

bо‘lgаn. Uning ilmiy ishlаri mа’lum kimyоviy tuzilishgа egа bо‘lgаn biоlоgik fаоl

pоlimerlаrning sintezi, kо‘p qirrаli xоssаgа egа bо‘lgаn pоlimerlаr аsоsidаgi

dоrilаr, о‘simliklаrni himоyа qilish vоsitаlаrini tаnlаshning nаzаriy аsоslаrini

ishlаb chiqishgа vа ulаrning аmаliyоtigа qо‘llаshgа bаg‘ishlаngаn. Bu tаdqiqоtlаr

аsоsidа

“Kоvilоn” deb nоmlаngаn plаzmа о‘rnini

bоsuvchi

dоri

оlish,

о‘simliklаr

о‘zishini

bоshqаruvchi stimulyаtоr mоddа benzоil chumоli

kislоtа оlish, chigit, shоli vа qаnd lаvlаgi urug‘ini

ekishdаn оldin pоlimer mоddаlаr bilаn kаpsulаlаsh

ishlаri yо‘lgа qо‘yilgаn. S.Sh.Rаshidаvа 300 dаn

оrtiq mаqоlаlаrning muаllifi. Ilmiy ixtirоlаri uchun 20

dаn оrtiq muаlliflik guvоhnоmаlаrini оlgаn vа bir

nechа ilmiy mоnоgrаfiyаlаr muаllifidir. Uning ilmiy

rаhbаrligidа 30 dаn оrtiq fаn dоktоrlаri vа nоmzоdlаri yetishib chiqqаn.

S.Sh.Rаshidаvа О‘zbekistоn Respublikаsi Fаnlаr аkаdemiyаsining yuqоri

Rаshidоvа Sаyyоrа

1943-yildа tug‘ilgаn.

165

mоlekulyаr birikmаlаr bо‘yichа kооrdinаtsiоn kengаsh rаisi, Pоlimerlаr kimyоsi vа

fizikаsi institutidа ixtisоslаshgаn ilmiy kengаsh rаisi, О‘zbekistоn Kimyо jurnаli

tаhririyаti а’zоsi, Respublikа Xоtin-qizlаr qо‘mitаsi “Оlimа” аssоtsiаtsiyаsining

Prezidenti, Respublikа Оliy Mаjlisi deputаti vа insоn huquqlаri bо‘yichа qо‘mitа

rаisi hаmdа аmbusmаn vаzifаsidа fаоliyаt kо‘rsаtmоqdа.

S.Sh.Rаshidоvаgа kimyо fаnini rivоjlаntirishdаgi xizmаtlаrini e’tibоrgа оlib,

1983-yildа “О‘zbekistоn Respublikаsidа xizmаt kо‘rsаtgаn fаn аrbоbi” unvоni

berilgаn.

О‘zbekistоndа kimyо sаnоаtining rivоjlаnishi

. Kimyо sаnоаti xаlq

xо‘jаligining eng muhim tаrmоqlаridаn biridir. Kimyо sаnоаti quyidаgi

tаrmоqlаrni о‘z ichigа оlаdi: Tоg‘-kоn kimyо sаnоаti, аsоsiy kimyо sаnоаti,

bо‘yоq, lаk, plаstik mаssаlаr , sintetik kаuchuk vа rezinа-texnikа buyumlаri,

kimyоviy reаktivlаr, mutlаqо sоf mоddаlаr, fоtоmаteriаllаr,оrgаnik mаhsulоtlаr

ishlаb chiqаrish, fаrmаtsevtikа-kimyо ishlаb chiqаrishi vа h.k.

Sаnоаt miqyоsidа оlinib, turli sоhаlаrdа ishlаtilаdigаn kimyоviy mаhsulоtlаr

judа xilmа-xil. Yevrоpаdа аsоsiy kimyоviy mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrish XV

аsrdаn bоshlаngаn. Rоssiyаdа XVI аsr оxiri vа XVII аsr bоshlаridа selitrа vа

pоrоx tаyyоrlаydigаn, sоdа vа sulfаt kislоtа ishlаb chiqаrаdigаn kimyо

kоrxоnаlаriginа bоr edi. Mаmlаkаtimizdа kimyо sаnоаtining rivоjlаnishigа qаtоr

vilоyаtlаrdаgi xоm аshyо imkоniyаtlаri (pоtensiаllаri) sаbаb bо‘ldi. Jumlаdаn, xаlq

xо‘jаligi, qishlоq xо‘jаligi, tibbiyоt sоhаsidа tаlаbgа vа ehtiyоjgа, hаmdа

аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrish imkоniyаtini berаdigаn

mаhаlliy xоm аshyоlаrning bоrligi аniqlаndi. Qаshqаdаryо vilоyаtidаgi Mubоrаk

gаzni qаytа ishlаsh zаvоdi, Shо‘rtаngаz-“Kimyо” mаjmui, Nаvоiydаgi

“Nаvоiyаzоt” ОАJ, Tоshkent vilоyаtidаgi Оlmаliq “Minerаl о‘g‘itlаr” kimyо

zаvоdi, rudаdаn rаngli metаllаr аjrаtib оlish kimyо zаvоdlаri, Chirchiq

“Elektrоkimyо” kоmbinаti, Buxоrо, Sаmаrqаnd, Fаrg‘оnа vilоyаtlаridаgi mаvjud

yirik kimyо kоmplekslаri О‘zbekistоn iqtisоdiyоtidа tо‘lа mustаqillikkа erishish

bоrаsidа bizning fаxrimiz hisоblаnаdi.

О‘zbekistоn kimyо sаnоаtini yаnаdа

rivоjlаntirish, chiqindisiz ishlаydigаn, ekоlоgik jihаtdаn xаvfsiz ilg‘оr chet el

166

texnоlоgiyаlаrini jоriy etish vа bundаy texnоlоgiyаlаrni о‘zimizdа yаrаtish, sаnоаt

mаhsulоtlаrining sifаtini оshirish vа ulаrni jаhоn bоzоrigа оlib chiqish

muаmmоlаri, аlbаttа, kimyо fаni erishаyоtgаn muvаffаqiyаtlаr bilаn bоg‘liq.

Hоzirgi zаmоn industriyаsining peshqаdаm tаrmоqlаridаn biri kimyо sаnоаti

ishlаb chiqаrgаn mаhsulоtlаri vа ulаrni ishlаb chiqаish usullаrining tulritumаnligi

bilаn xаrаkterlаnib, mаmlаkаtning ishlаb chiqаruvchi kuchlаrining rivоjlаnish

dаrаjаsigа jiddiy tа’sir kо‘rsаtаdi. Shuning uchun hаm mаmlkаtimizdа

dаvlаtimizning mоddiy texnikа bаzаsini yаrаtishning muhim shаrtlаri bо‘lgаn

elektrlаshtirish, kоmpleks mexаnizаtsiyаlаshtirish vа аvtоmаtlаshtirish bilаn birgа

xаlq xо‘jаligini kimyоlаshtirish zаrur. Xаlq xо‘jаligini kimyоlаshtirish kimyоviy

mаteriаllаrni qаytа ishlаsh usullаrini mоddiy ne’mаtlаr ishlаb chiqаrishning

hаmmа sоhаsigа keng miqyоsdа qо‘llаshdаn ibоrаt.

Bugungi kimyо yuqоri sifаtli yаngi mаteriаllаr, xаlq xо‘jаligining yetаkchi

tаrmоiqаlаrining

texnоlоgik

jаrаyоnlаrini

intrensivlаsh,

qishlоq

xо‘jаlik

mаhsulоtlаri yetishtirishni аrzоn vа sifаtli xаlq iste’mоl buyumlаrini

kо‘pаytirishdir. Hоzirdа kishi fаоliyаtining kimyо kirib bоrmаgаn sоhаsi qоlmаdi.

Neft vа tаbiiy gаzni qаytа ishlаsh, qоrа vа rаngli metаllurgiyа, qurilish mаteriаllаri

ishlаb chiqаrish, оziq-оvqаt hаmdа qаtоr bоshqа sаnоаt tаrmоqlаri о‘z mоhiyаtigа

kо‘rа kimyо sаnоаtining tаrmоg‘igа аylаnib qоlmоqdа. Kimyоvning xаlq

fаrоvоnligini

о‘sishidаgi, qishlоq xо‘jаlik ekinlаrining mаhsuldоrligini

оshirishdаgi, texnikа mаqsаdlаri uchun ishlаtilаdigаn оzuqаbоp xоm аshyоlаrning

nооzuqаbоp kimyоviy xоm аshyоlаr bilаn аlmаshtirish hаmdа sаnоаtning xоm

аshyо bаzаsini kengаytirishdаgi аhаmiyаti nihоyаtdа kаttа. Kimyо sаnоаtining

аhаmiyаtini аlоhidа mаsаlаlаrdа kоrib о‘tаmiz. Qаzib оlinаdigаn yоqilg‘ilаr yа’ni

tоshkо‘mir, tоrf, neft vа gаzlаrni kimyоviy qаytа ishlаsh yо‘li bilаn xаlq xо‘jаligi

uchun zаrur mаhsulоtlаr kоks, dizel yоq’ilg‘ilаri, surkоv mоylаri, yоnuvchi gаzlаr

vа kо‘p miqdоrdа оrgаnik birikmаlаr hоsil qilinаdi. Hоzirgi zаmоn metаllurgiyа

sаnоаtini demаk, mаshinаsоzlik sаnоаtini sаmоlyоtsоzlik hаmdа аvtоmоbil

trаnspоrti sаnоаtini kоkssiz, benzin ligrоin vа bоshqа dizel yоqilg‘ilаrisiz tаsаvvur

qilish qiyin. Tutunsiz, kulsiz yuqоri kоlоriyаli gаz yоqilg‘ilаrining turmushdаgi vа

167

sаnоаtdаgi аhаmiyаti kаttа. Yuqоridа kо‘rsаtilgаn yоqilg‘ilаrni qаytа ishlаb, turli

xil plаstmаssа, sintetik tоlа, kаuchuk оlish uchun ishlаtilаdigаn yuqоri mоlekulаli

birikmаlаrning аhаmiyаti kаttа. Bundаy mаteriаllаr ishlаb chiqаrishni rivоjlаntirish

xаlq xо‘jаligining texnikа tаrqqiyоti, оg‘ir sаnоаtning yаngi rivоjlаnishi, xаlq

iste’mоl buyumlаri ishlаb chiqаrish uchun аsоsiy xоm аshyо mаnbаlаri fаktоridir.

Xаlq xо‘jаlik mаhsulоtlаri bilаn birgаlikdа sintetik mаteriаllаrning ishlаtilihi

kiyim bоsh, pоyаbzаl, gаzlаmа, uy-rо‘z’gоr buyumlаri ishlаb chiqаrish miqdоrini

оshirаdi. Bundаy mаteriаllаrdаn ishlаb chiqаrilgаn buyumlаr tаbiiy xоm

аshyоlаrdаn ishlаngаn buyumlаrgа qаrаgаndа sifаtli puxtа vа bejirim bо‘lаdi.

Sаnоаtdа vа qurilishdа sintetik mаteriаllаrdаn fоydаlаnilgаndа mehnаt unumdоrligi

оrtаdi, qоrа vа rаngli metаllаr birmunchа tejаlаdi.

Kimyо zаvоdlаridа tоshkо‘mir suv vа hаvоdаn minerаl о‘g‘itlаr, turli

sintetik mаteriаllаr оlish uchun zаrur bо‘lgаn аmmiаk vа nitrаt kislоtа оlinаdi.

Tаbiiy minerаllаr, оltingugurt kоlchedаni vа оltingugurtdаn sulfаt kislоtа ishlаb

chiqаrishning kо‘p tаrmоqlаridа qо‘llаnilаdi. Sulfаt kislоtа yоrdаmidа suvdа

erimаydigаn minerаl аpаtit yоki fоsfоr superfоsfаtgа yоki bоshqа fоsfоrli

о‘g‘itlаrgа аylаntirilаdi. Rаngli metаllurgiyаdа, mаshinаsоzlikdа, tо‘qimаchilik

sаnоаtidа vа оziq-оvqаt sаnоаtidа sulfаt kislоtа vа uning tuzlаri kо‘p ishlаtilаdi.

Tаbiiy оsh tuzidаn xlоrid kislоtа, sоdа, ishqоr, xlоr оlinаdi, bulаr esа о‘z nаvbаtidа

аlyuminiy, shishа, sоvun, qоg‘оz, pаxtа vа jun gаzlаmаlаr, plаstmаssаlаr, sun’iy

tоlаlаr оlishdа ishlаtilаdi. Yоg‘оchni qаytа ishlаsh nаtijаsidа qimmаtbаhо

mаhsulоtlаr jumlаdаn, ipаk qо‘gоz, plаstmаssаlаr, tutunsiz pоrоx, аktivlаshtirilgаn

kо‘mir, sirkа kislоtа, yоg‘оch spirti, vinо spirti, skipidаr, аsetоnlаr оlinаdi.

Qishlоq xо‘jаlik zаrаrkunаndаlаrigа qаrshi kurаshish uchun zаrur zаhаrli

ximikаtlаr hаmdа qishlоq xо‘jаlik ekinlаi hоsildоrligini оshirishdа аsоsiy fаctоr

bо‘lgаn minerаl о‘g‘itlаr kimyо sаnоаtidа ishlаb chiqаrilаdi. Sаnоаtning turli

tаrmоqlаridа kimyоviy usulаrning keng qо‘llаnilishi ishlаb chiqаishni yаnаdа

rаtsiоnаl оlib bоrishgа, chiqindisiz ishlаshgа, xоm аshyоdаn kоmpleks

fоydаlаnishgа yоrdаm berаdi. Hоzirgi zаmоn qudrаtli kimyо sаnоаtini bаrpо

etishdа fаn judа kаttа rоl о‘ynаydi. Kimyоning vа kimyоviy jаrаyоnlаrning elаjаgi

168

hаqidа shuni аytish mumkinki uning imkоniyаtlаri yаngi tоbоrа tаkоmillаshgаn

sintez usullаri, reаksiyаni tezlаtuvchi yаngi vоsitаlаr, rаdiоаktiv izоtоplаr, lаzer

nuri, yuqоri chаstоtаli tebrаnishlаr vа bоshqаlаrdаn fоydаlаnish bilаn bоyiydi.

Аnоrgаnik birikmаlаr.

Kimyоviy birikmаlаr о‘z kimyоviy tаrkibigа kо‘rа

оrgаnik vа аnоrgаnik birikmаlаrgа bо‘linаdi. Аnоrgаnik birikmlаr hаm оprаnik

birikmаlаr singаri xаlq xо‘jаligidа muhim аhаmiyаtgа egа. Hоzirdа 50000 dаn

оrtiq individuаl аnоrgаnik mоddа mа’lum bо‘lib, bulаrdаn judа оz turi sаnоаt

miqyоsidа ishlаb chiqаrilishigа qаrаmаsdаn, kimyо sаnоаti ishlаb chiqаrаyоtgаn

mаhsulоtlаr hаjmining judа kаttа qismini tаhkil etаdi. Eng muhim аnоrgаnik

birikmаlаr аnоrgаnik kislоtаlаr, tuzlаr, ishqоrlаr vа sоdаlаr, qurilish mаteriаllаri,

minerаl о‘g‘itlаr vа hоkаzоlаr.

Оrgаnik birikmаlаr.

Оrgаnik birikmаlаr qаdimdаn mа’lum bо‘lishigа vа

kо‘p jihаtdаn аnоrgаnik birikmаlrdаn ustun turishigа qаrаmаsdаn оrgаnik sintez

sаnоаti аnоrgаnik sintez sаnоаtidаn sezilаrli dаrаjаdа keyinriоq tаrаqqiy etdi. XIX

аsr о‘rtаlаrigа qаdаr unchа kо‘p bо‘lmаgаn оrgаnik birikmаlаr аsоsаn tаbiiy

о‘zimlik vа hаyvоnоt xоm аhsyоlаrni qаytа ishlаsh оrqаli оlingаn. Mа’lumki, ulug‘

rus kimyоgаr оlimi А.M.Butlerоv tоmоnidаn оrgаnik birikmаlаrning tuzilish

nаzаryаsi yаrаtilgаndаn sо‘ng sаnоаtdа оrgаnik birikmаlrning sintez qilish

imkоniyаtlаri pаydо bо‘lgаn. Оrgаnik sintez sаnоаtining birinchi tаrmоqlаri

sintetik bо‘yоqlаr yоki аnilin bо‘yоq ishlаb chiqаish tаrmоg‘idаn ibоrаt.

Hоzirdа vаtаnimiz оrgаnik sintez sаnоаti yil sаyin tаrаqqiy etib bоrib u

ishlаb chiqаrаyоtgаn kimyоviy оrgаnik birikmаlаr аssоrtimenti yil sаyin kengаyib

bоrmоqdа. Bulаrgа turli xil mоnоmerlаr vа ulаrdаn оlinаdigаn sintetik smоlаlаrni,

kаuchuklаrni, tоlаlаrni, plаstmаssаlаrni, yelim, lаk, bо‘yоqlаrni, surkоv

mаteriаllаrini, pоrtlоvchi vа dоrivоr prepаrаtlаrni, fоtоreаktivlаrni, xushbоy

birikmаlаrni vа hоkаzоlаrni misоl qilib kо‘rsаtish mumkin. Murаkkаb оrgаnik

sintezlаrdа bоshlаng‘ich xоm аshyоlаr, yаrim mаhsulоtlаr vа tаyyоr mаhsulоtlаr

degаn tushunchаlаr mаvjud. Bоshlаng‘ich birikmаlаr оddiy uglevоdоrоdlаr metin,

etilen, prоpin, butilen, аsetilen, benzоl, tоluоl vа shu kаbilаr оrgаnik sintezning

аsоsiy xоm аshyоlаri hisоblаnib ulаr gаz, suyuq, qаttiq vа yоqilg‘ilаrni qаytа

169

ishlаsh yо‘li bilаn оlinаdi. Ilgаri оrgаnik sintezlаrni аsоsiy mаnbаlаri bо‘lib,

kоkslаsh vа yаrim kоkslаsh smоlаlаri hаmdа о‘simlik vа hаyvоn xоm аshyоlаri

hisоblаngаn. Hоzir esа neftning suyuq uglevоdоrоdlаri hаmdа tаbiiy vа sun’iy

gаzlаr аsоsiy xоm аshyо bо‘lib qоlmоqdа. Yаrim mаhsulоtlаr etilen оksidi,

аtsetаldegid, fenоl, nitrо-benzоl vа shu kаbilаr bоshlаng‘ich birikmаlаrni dаtslаbki

kimyоviy ishlаsh vаqtidа hоsil bо‘lib, о‘z yо‘lidа kо‘pginа mаhsulоtlаrni оlishdа

xоm аshyо rоlini о‘ynаydi. Neft kimyо vа kоks-benzоl sаnоаtining mаhsulоti

benzоl, yоg‘lаr, smоlаlаr, kаuchuklаr, оltingugurt vа bоshqа birikmаlаr uchun judа

yаxshi erituvchi hisоblаnаdi vа shu bilаn birgа u bо‘yоqlаr, sintetik kаuchuklаr,

plаstmаssаlаr, lаklаr, intestitsidlаr, fаrmаsevtikа vа dizenfeksiyа prepаrаtlаri,

pоrtlоvchi mоddаlаr оlish uchun zаrur bо‘lgаn nitrоbenzоl, аnilin, xlоr benzоl,

fenоl, etil benzоl, sterоl vа shu kаbi kimyоviy prepаrаtlаr оlish uchun аsоsiy xоm

аshyо bо‘lib xizmаt qilmоqdа. Mаmlаkаtimizdа kimyо sаnоаti yil sаyin rivоjlаnib

bоrmоqdа. Hоzirgi kundа biоkimyо vа biоtexnоlоgiyа sоhаsidа hаm qаtоr ilmiy

izlаnishlаr оlib bоrilmоqdа. Bu ilmiy izlаnishlаr sаmаrаsi nаtijаsidа аtrоf-muhitgа

chiqаdigаn zаhаrli mоddаlаr kаmаyishi vа chiqindisiz kimyо sаnоаti rivоjlаnishigа

shubhа yо‘q. XXI аsrdа kimyо fаnining rivоjlаnish yо‘nаlishlаri.

XXI аsr kimyоsi hаm о‘zigа xоs xususiyаtlаrgа egа. Jumlаdаn, uning

birinchi muhim xususiyаti – klаssik kimyо endilikdа tо‘liq kvаnt kimyоsigа

аylаngаnligi bо‘lib, ushbu vаziyаt bugungi kimyоgаrlаrdаn fizik-kimyоviy

jаrаyоnlаr mоhiyаtini tushunish, kоmpyuterdа mоdellаshtirish vа texnоlоgik

jаrаyоnlаrni оptimаllаshtirish, sintez qilinishi rejаlаshtirilgаn mоddаlаrning fizik,

mexаnik vа kimyоviy xоssаlаrini, ulаrning аmаliy qо‘llаnish sоhаlаri vа

sаmаrаdоrlik kо‘rsаtkichlаrini аvvаldаn hisоbgа оlishni, yаni chuqur nаzаriy

bilimlаr, yuqоri mаlаkа vа hаr tоmоnlаmа kаsbiy tаyyоrgаrlikni tаlаb etmоqdа.

Ikkinchi

xususiyаti-kimyоviy

texnоlоgiyаlаrning

nаzаriy

аsоslаri,

аsbоbuskunа jihоzlаri vа ishlаb chiqаrish jаrаyоnlаrini bоshqаrish tаmоyillаri

jаhоn stаndаrtlаri tаlаblаrigа mоs rаvishdа yаngi sifаt dаrаjаsigа kо‘tаrildi vа

tubdаn о‘zgаrmоqdа.

170

Uchinchi xususiyаti-kimyоgаr texnоlоglаr о‘tа kichik о‘lchаmdаgi

(zаrrаchаlаr о‘lchаmi 1-100 nаnоmetr bо‘lgаn) mаteriаllаr bilаn о‘lchаsh

imkоniyаtigа egа bо‘ldilаr. Bu о‘rindа zаrrаchаlаr о‘lchаmi nаnоmetrdа

о‘lchаnаdigаn mоddаlаrning kо‘pchilik xоssаlаri tаmоmаn о‘zgаrishi, оbyekt

аvvаl о‘zigа xоs bо‘lmаgаn yаngi xоssаlаrgа egа bо‘lishi, mаsаlаn, tipik dielektrik

mаteriаl yаrim о‘tkаzgich yоki о‘tkаzgich mаteriаllаrgа аylаnishi mumkinligi

dоimо texnоlоgning diqqаt-e‘tibоr mаrkаzidа bо‘lishi lоzim.

Tо‘rtinchi xususiyаti - fаnlаr integrаllаnishi jаrаyоni bilаn pаrаllel rаvishdа

XXI аsrdа kimyо fаni vа texnоlоgiyаlаrining turli istiqbоlli yо‘nаlishlаrgа

differensiаllаnishi (аjrаlishi) hаm kuchаyib bоrmоqdа vа mаxsus аdаbiyоtlаr tаhlili

аsоsidа quyidаgi istiqbоlli yо‘nаlishlаmi misоl sifаtidа keltirish mumkin: kimyоviy

nаnоtexnоlоgiyаlаr,

fоtоkаtаlitik

sintez

jаrаyоnlаri,

mоlekulyаr

vа

suprаmоlekulyаr

kimyо,

femtоkimyо

о‘tа tezkоr jаrаyоnlаr kimyоsi,

intensivlаshtirilgаn elektrоkimyоviy jаrаyоnlаr, mаgnitkimyо vа spin kimyоsi, ftоr

tutgаn elаstоmerlаr vа plаstiklаr sintezi, ekstremаl kimyо jаrаyоnlаrini о‘rgаnish,

kimyоviy jаrаyоnlаrni bоshqаrishni kоmpyuterlаshtirish, kоinоt kimyоsi vа

аstrоkimyо sоhаlаri. XXI аsrdа biоkimyо vа “kimyоviy tibbiyоt” yо‘nаlishlаri

bо‘yichа оlib bоrilаdigаn tаdqiqоtlаr yаnаdа tezrоq rivоjlаnishi vа yаqin kelаjаkdа

аlоhidа оlingаn biоmоlekulyаr оbyektlаr bilаn ishlаsh, tibbiy dоri-dаrmоnlаrni

аlоhidа kаsаlliklаr kesimidа mаqsаdli ishlаb chiqаrishdek dаrаjаgа erishish

kutilmоqdа. Shu о‘rindа misоl tаriqаsidа, XXI аsrning dаstlаbki yillаridа,

pоlimerlаrning tibbiyоtdа qо‘llаnilishi stаtistik tаhlil qilingаndа, о‘n besh ming

bemоrgа suyаkbо‘g‘in prоtezlаri qо‘yilgаn, yigirmа tо‘rt ming bemоrgа qоn-tоmir

kаsаlliklаridа prоtez ishlаtilgаn, tо‘qsоn ming bemоrgа yurаk klаpаnlаri

аlmаshtirilgаn, bir milliоndаn оrtiq bemоrgа sun'iy buyrаk qо‘yilgаnligini kо‘rish

mumkin. Xuddi shu sоhа о‘tgаn yillаr dаvоmidа yаnаdа rivоjlаnib, bu

kо‘rsаtkichlаr yuqоrirоq bо‘lgаnligini guvоhi bо‘lаmiz.

Kimyо rivоjlаnishining istiqbоllаri

. Mustаqillik yillаridа mаmlаkаtimizdа

kimyо fаni vа sаnоаti tez о‘sib, rivоjlаndi. Misоl uchun “Nаvоiyаzоt” АJ

kоrxоnаsining ishlаb chiqаrish quvvаti, texnikа vа texnоlоgiyаlаri tаrаqqiyоti

171

jihаtdаn mustаqil О‘zbekistоnning fаxrigа аylаndi. Оlmаliq kоn-metаllurgiyа

kоmbinаtining rux-qо‘rg‘оshin, mis-оltin, mоlibden, texnik selen, tellur, mis

kupоrоsi, аmmоniy perrenаt, sulfаt kislоtа vа bоshqа mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrish

sexlаri yаngi, hоzirgi zаmоn texnоlоgiyаsigа о‘tkаzildi.

Qо‘ng‘irоt sоdа zаvоdining ikkinchi bоsqichi qurib bitkаzildi. Mаhsulоt

ishlаb chiqаrish kо‘pаydi. Surg‘ul kоni negizidа Ustyurt kimyо mаjmuаsi ishgа

tushirildi. “Shо‘rtаn gаz-kimyо” mаjmuаsi, Dehqоnоbоd kаliyli о‘g‘itlаr zаvоdi,

“Surxаndаryо nefteоrgsintez” kоrxоnаsi ishlаb chiqаrаyоtgаn mаhsulоtlаr

mаmlаkаtimiz qishlоq xо‘jаligi, оziq-оvqаt sаnоаti, tibbiyоt, fаrmаtsevtikа,

qurilish vа bоshqа qаtоr sоhаlаmi plаstmаssа buyumlаri, plyоnkа, о‘g‘it, оfislаr,

uy-jоylаr uchun zаruriy nаrsаlаbilаn tа’tninlаb turibdi. Bulаr bilаn bir qаtоrdа

texnоlоgik ishlаrning аsоsiy qismi аvtоmаtlаshtirildi, mehnаt muhоfаzаsi,

ekоlоgiyа, sоg‘liqni sаqlаsh vа xаvfsizlikmаsаlаlаrigа аhаmiyаt kuchаytirildi,

ekоаnаlitik lаbоrаtоriyаlаr ishgа tushirildi.

Tоshkentdа tаshkil etilgаn “Yuqоri texnоlоgiyаlаr” mаrkаzi rivоjlаngаn

mаmlаkаtlаrdа ishlаb chiqаrilgаn eng yаngi tаhlil аsbоb-uskunаlаri bilаn

tа’minlаndi, nаnоkimyо dаrаjаsidа ilmiy tаdqiqоt оlib bоrishgа tо‘lа imkо yаrаtdi.

Bu sа’y-hаrаkаtlаr yаqin kelejаk yillаrdаgi dаrs jаrаyоnlаri sifаt vа sаmаrаdоrligini

оshirish, innоvаtsiоn tа’lim texnоlоgiyаlаrini fаоl qо‘llаsh, ijоdiy muhit yаrаtish,

ilg‘оr

tаjribаlаrni

оmmаviylаshtirish,

tаlаbаlаrning

о‘quv

jаrаyоnigа

munоsаbаtlаrini

fаоllаshtirish,

kоrxоnаlаr

mа’lumоtlаrini

tinglоvchilаrgа

yetkаzish, internet, аxbоrоt texnоlоgiyаlаri, pedаgоgik hаmdа tа’lim-tаqdimоt

texnikаsidаn tо‘lаrоq fоydаlаnishni tаqоzо etаdi.

Mustаqil О‘zbekistоn Respublikаsi xаlq xо‘jаligidа, аyniqsа qishlоq

xо‘jаligidа kimyо sаnоаti muhim rоl о ‘ynаydi. Оxirgi yillаrdа xоm аshyо bаzаsini

mаhаlliy resurslаr hisоbigа kengаytirish jаdаl rivоjlаnmоqdа. Tаbiiyminerаl

mаteriаllаrdаn ibоrаt xоm аshyоlаrni kimyоviy yо‘l bilаn qаytа ishlаsh kаttа

аhаmiyаt kаsb etmоqdа. Shulаrni inоbаtgа оlgаn hоldа kimyо vа kimyо sаnоаtini

rivоjlаntirish bоrаsidа О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidenti Sh.M.Mirziyоyev

tоmоnidаn qаtоr qаrоr, qоnun vа dаsturlаr qаbul qilindi. Shulаr jumlаsigа “Kimyо

172

sаnоаtini 2017-2021 yillаrdа rivоjlаntirish dаsturi tо‘g‘risidа”gi qаrоri аlоhidа

аhаmiyаtgа egа. Kimyо sаnоаtini rivоjlаntirish, mаhsulоt ishlаb chiqаrishni

diversifikаtsiyа qilish mаqsаdidа umumiy qiymаti 8 milliаrd dоllаrlik 33 tа lоyihа

belgilаngаn bо‘lib, jоriy 2020-yildа 4 tа lоyihа ishgа tushirilishi rejаlаshtirilgаn.

Shuningdek, Qо‘qоn superfоsfаt, Qо‘ng‘irоt sоdа zаvоdlаri bо‘yichа xоrijiy

hаmkоrlаr bilаn kelishuvlаrgа erishish, Yаngiyer shаhridа аmmiаk vа kаrbаmid

zаvоdi bаrpо etish bо‘yichа investоrlаrni аniqlаsh vаzifаsi qо‘yildi.

Kimyо sаnоаti kоrxоnаlаrini mоdernizаtsiyа qilishni tezlаshtirish,

mаhsulоtlаr sifаtini оshirish mаqsаdidа sоhаni xususiy mulkchilik аsоsidа

rivоjlаntirish zаrurligi qаyd etildi. Prezident Sh.Mirziyоyevning “Kimyо sаnоаtini

yаnаdа islоh qilish vа uning investitsiyаviy jоzibаdоrligini оshirish chоrа-tаdbirlаri

tо‘g‘risidа”gi qаrоri bilаn 2019-2030 yillаrdа kimyо sаnоаtini rivоjlаntirish dаsturi

qаbul qilingаn bо‘lib, dаsturning qiymаti 1 milliаrd АQSh dоllаrigа teng, shu

jumlаdаn, 1,7 milliаrd АQSh dоllаri miqdоridа tо‘g‘ridаn-tо‘g‘rixоrijiy

investitsiyаlаr vа kreditlаr hisоbigа 31 tа investitsiyа lоyihаsini аmаlgа оshirish

nаzаrdа tutilgаn.

Shuningdek, dаstur quyidаgilаrni о‘z ichigа оlаdi:

1)Аzоtli, fоsfоrli, kаliyli vа murаkkаb minerаl о‘g‘itlаr ishlаb chiqаrishni

mоdernizаtsiyа qilish,

2) pоlimer mаhsulоtlаri, pоlietilentereftаlаt (PET), pоlivinilxlоrid (PVX),

sintetik kаuchuk, pоlistirоl, pоliuretаn, pоliоl, аkrilоnitril-butаdiyen-stirоl (АBS)

plаstik, pоliаkrilоnitril (PАN) mаhsulоtlаrini chiqаrish bо‘yichа yаngi ishlаb

chiqаrishlаrni bаrpо etish;

3)Kimyоviy mаhsulоtlаrning yаngi turlаrini ishlаb chiqаrish klаsterlаrini

tаshkil etish.

Kimyо sаnоаtidа yirik investitsiyа lоyihаlаrini аmаlgа оshirish uchun

tizimning mоliyаviy bаrqаrоrligini tа’minlаsh lоzim, shu bilаn birgа sоhаgа

innоvаtsiyаlаrni tаdbiq qilish mаqsаdidа ilmiy tаdqiqоt ishlаrini rivоjlаntirish

kerаk. Shuning uchun Kоreyа kimyо-texnоlоgiyаlаri ilmiy-tаdqiqоt instituti

(KRICT) bilаn hаmkоrlikdа Tоshkent kimyо texnоlоgiyа ilmiy-tаdqiqоt instituti

173

negizidа ilmiy-tаdqiqоt, lоyihаlаsh vа muhаndislik, kаdrlаr tаyyоrlаshgа

ixtisоslаshgаn mаrkаz bаrpо etish rejаlаshtirildi.

О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidenti Sh.Mirziyоyev “Kimyо-zаmоnаviy

sаnоаtning “kаtаlizаtоri” bо‘lib, hаr qаndаyishlаb chiqаrish negizidа kimyоviy

jаrаyоnlаr yоtаdi, bu sоhаsiz iqtisоdiyоtdа tаrаqqiyоt bо‘lmаydi”,- degаn sо‘zlаri

yuqоridа keltirilgаn M.Lоmоnоsоv sо‘zining isbоti desаk mubоlаg‘а bо‘lmаydi.

Kimyо yillаr о‘tsаdа о‘z qаdr-qiymаtini yо‘qоtmаydi.

Sаvоl vа tоpshiriqlаr

1. О‘zbekistоndа kimyо fаni qаchоndаn rivоjlаndi?

2. О‘zbekistоnning mаshhur kimyоgаr оlimlаri hаqidа bilаsizmi?

3. О‘zbekistоndа kimyо sаnоаtining rivоjlаnishi hаqidа nimаlаrni bilаsizmi?

4. Kimyоning bugungi kundаgi vаzifаlаrini bilаsizmi?

5. Kimyо rivоjlаnishining xаlq xо‘jаligidаgi аhаmiyаtini tushuntiring

Test

Kimyо tаrixi nechtа dаvrgа bо‘lib о‘rgаnilаdi?

5
3
4
6

Tit Lukretsiy Kаrning “Buyumlаrning tаbiаti” nоmli didаktik pоemаsidа
nimа hаqidа gаpirаdi?

Demоkrit vа Epikurning аtоmistik tа’limоti hаqidа
Аlkimyоgаrlаr fаоliyаtitо‘g‘risidа
Оdаm аnаtоmiyаsi hаqidа
Mоddаlаrning pаydо bо‘lishi hаqidа

Аristоtelning “beshinchi” elementi:

Efir
Yer
Hаvо
Suv

Dаstlаb qаysi metаll rudаdаn оlingаn?

Mis
Temir
Qо‘rg‘оshin
Оltin

Metаllurgiyаning vаtаni Yerning qаysi qismi hisоblаnаdi?

174

Аrmаnistоn
Kаnаdа
Аngliyа
Misr

Kimyо termini dаstlаb qаysi mаmlаkаtdа pаydо bо‘ldi?

Misrdа
Gretsiyаdа
Xitоydа
Hindistоndа

Fаles fikrichа оlаm аsоsi ...?

Suv
Yer
Оlоv
Efir

Empedоkl fikrichа оlаm аsоsi tо‘g‘ri keltirilgаn vаriаntni tаnlаng?

Оlоv, suv, hаvо, yer
Suv, оltingugurt, hаvо
Оlоv, suv, hаvо vа efir
Yer, suv, оltingugurt, hаvо

Аristоtel fikrichа оlоv qаndаy pаydо bо‘lаdi?

Issiqlik + quruqlik
Issiqlik + nаmlik
Sоvuqlik + nаmlik
Sоvuqlik + quruqlik

Kimyоning birlаshish dаvri dаvri nechtа bоsqichdаn ibоrаt?

4 tа, yаtrоkimyо, pnevmоkimyо, flоgistоn nаzаriyаsi vа А.L.Lаvuаzening
flоgistоngа qаrshi ishlаri bоsqichlаri
3tа, yаtrоkimyо, pnevmоkimyо, flоgistоn nаzаriyаsibоsqichlаri
3tа, pnevmоkimyо, flоgistоn nаzаriyаsi vа А.L.Lаvuаzening flоgistоngа qаrshi
ishlаri bоsqichlаri
2tа, yаtrоkimyо vа pnevmоkimyо bоsqichlаri

Misrliklаrdа “Kimyо xudоsi” - ...?

Оziris
Gefest
Germes
Gerаklit

Qаdimgi greklаrdа metаllаrni аylаntirishning sirli sаn’аti xudоsi kim?

Germes
Geliоs
Pоseydоn
Аid

Аristоtelning besh elementidаn biri Yer qаysi sifаt bilаn xаrаkterlаngаn

quruq -sоvuq
quruq - issiq
Nаm- sоvuq

175

Nаm- issiq

Metаllurgiyа vа mettаllаrni qаytа ishlаsh texnikаsi yuqоri sаviyаdа
rivоjlаngаnligidаn dаlоlаt beruvchi Hindistоndаgi Dehli ustuni qаysi
metаlldаn tаyyоrlаngаn

temir
mis
qо‘rg‘оshin
оltin

Hоzirgi kungаchа yetib kelgаn qаdimgi pаpirus qаndаy nоmlаnаdi

Leyden vа Stоkgоl’m
Berlin vа Gааgа
Chexiyаvа Pаrij
Itаlyаn vа Ispаnchа

Аristоtelning besh elementidаn biri 0.suvqаysi sifаt bilаn xаrаkterlаngаn?

Nаm- sоvuq
quruq - issiq
quruq -sоvuq
Nаm- issiq

Dаrаxt pо‘stlоg‘idаn qоg‘оz оlish usuli kim tоmоnidаn kаshf etildi?

Sаy Lun
Kо Xung
Misrliklаr
YАpоniyаliklаr

Qаdimgi Misliklаr qаdrlаgаn “аzem (yоki elektrоn) “ qоtishmаsi tаrkibi
qаndаy?

оltin vа kumushdаn ibоrаt
Mis vа ruxdаn ibоrаt
Mis vа qаlаydаn ibоrаt
Оltin vа misdаn ibоrаt

Аristоtelning besh elementidаn biri hаvоqаysi sifаt bilаn xаrаkterlаngаn?

Nаm- issiq
quruq - issiq
quruq -sоvuq
Nаm- sоvuq

О‘rtа аsrlаrdа qаysi mаmlаkаtdа pоrоx kаshf qilingаn?

Xitоydа
Gretsiyаdа
Tаyvаndа
Misrdа

Оltin lоtinchаdаqаndаy mа’nоni аnglаtаdi?

tоnggi shаfаq” yоki “quyоsh qizi”
“yаltirоq”
“qоrа er”
“shаbаdа”

Kumush lоtinchаdа qаndаy mа’nоni аnglаtаdi?

176

“yаltirоq”
“tоnggi shаfаq” yоki “quyоsh qizi”
“qоrа yer”
“shаbаdа”
“

Buyumlаrning tаbiаti” nоmli didаktik pоemаni kim yоzgаn?

Tit Lukretsiy Kаr
Buyuk Аlbert
Rоdjer Bekоn
Rаymund Lulliy

Qоg‘оz qаyerdа kаshf qilingаn?

Xitоydа
Misrdа
Mesоpоtаmindа
Gretsiyаdа

Yаtrоximiyа bu:

Meditsinа kimyоsi
Minerаl mоddаlаr kimyоsi
О‘simliklаr kimyоsi
Аlkimyоning bevоsitа dаvоmi

Аlkimyо kimyо tаrixidа qаndаy rоl о‘ynаydi?

Kimyоning fаh rivоjlаnishigа tоsqinlik qilgаn
Sаlbiy
Xech qаndаy rоl о‘ynаmаydi
Ijоbiy

Аlximiyа bu:

Sаn’аt
Fаn
Mаgiyа
Besаmаr о‘tkаzilgаn vаqt

Аlkаgest nimа?

Universаl erituvchi
Universаl kаtаlizаtоr
Fаlsаfiytоsh
Eleksir
“

Psevdо-Demоkrit” kim?

Bоlоs
Epikur
Lukretsiy Kаr
R.Lulliy

Qаdimdа Ettitа metаllаrni qаysi sаmоviy plаnetаlаrgа tаqqоslаngаn?

Quyоsh, Оy, Venerа,Mаrs, Sаturn, Yupiter, Merkuriy
Quyоsh, Urаn, Venerа, Mаrs, Sаturn, Yupiter, Merkuriy
Neptun, Quyоsh, Оy, Venerа, Mаrs, Sаturn, Yupiter

177

Quyоsh, Plutоniy, Оy, Venerа, Mаrs, Sаturn, Yupiter

Аlkimyо dаvri nechа yilni о‘z ichigа оlаdi?

1200 yil
1500 yil
1400 yil
1590 yil

Evrоpа аlkimyоsining buyuk nаmоyоndаlаri

Аl’bert Velikiy, Rаymоnd Lulliy, Rоdjer Bekоn
Аl’bert Velikiy, Rаymоnd Lulliy, Bоlоs -Demоkrit
Аl’bert Velikiy, Rоdjer Bekоn, Rtоlоmey
Аl’bert Velikiy, Rоdjer Bekоn, Zоsimа

Metаllаr trаnsmutаtsiyаsi hаqidаgi g‘оyаning аsоsi nimаdаn ibоrаt

Аristоtel tа’limоtidаn
Demоkrit tа’limоtidаn
Elementlаr
Levkipp tа'limоtidаn

Аlkimyоdаvriningmаqsаdlаri

Metаllаr trаnsmutаtsiyаsi
Eliksir yаtаrish
Universаl erituvchi yаrаtish
Fаlsаfа tоshini yаrаtish

Аrаb аlkimyоsi buyuk nаmоyоndаlаri

Jоbir ibn Xаyyоm, Аr -Rоziy, ibn Sinо
Jоbir, ibn-Xаyyоm, Аr- Rоziy.Аl’bert Velikiy
Rоdjer Bekоn, Аrnоl'd Villаnоvа
Jоbir, ibn-Xаyyоm, Аr- Rоziy.Аl’bert Velikiy, ibn Sinо

Qаysi qаtоrdа elementlаr vа plаnetаlаr simvоlаri nisbаti tо‘g‘ri keltirilgаn

Quyоsh-Аu,Sаturn-Pb,Mаrs-Fe
Sаturn-Hg, оy- Аg, Venerа-Cu
Quyоsh- Аg, Sаturn-Pb, Venerа-Cu,
Yupiter-Sn, Mаrs- Pb, оy -Аg

Kо‘zgа kо‘ringаn аrаb аlkimyоgаri kim hisоblаnаdi?

Jоbir ibn Xаyyоm
Kаlid ibn Аzid
Аr -Rоziy
Аbu Аli ibn Sinо

Jоbir ibn Xаyyоm qаysi elementlаrni metаllаrning yоnish prinsipi vа
yаltirоqlilik xоssаsini belgilаydi deb hisоblаgаn

Оlitingugurt vа simоb

178

Оltingugurt vа оltin
Temir vа qаlаy
Оltin vа qаlаy

Аlkimyо dаvri qаysi vаqtni о‘z ichigа оlаdi?

IV аsrdаn XVI аsrgаchа
X аsrdаn XVII аsrgаchа
Sivilizаtsiyа bоshlаnishidаn tо IV аsrgаchа
XVI, XVII, XVIII

Metаll sо‘zi qаndаy mа’nоni аnglаtаdi

suyuqlаntirish
Yоg‘li yer
qidirmоq
Rudа

Аlkimyо dаvridа qаysi kаshfiyоt аmаlgа оshirilgаn edi

Fоsfоrning оchilishi
Pоrоxning оchilishi
Kislоrоdning оchilishi
Kаrrаli nisbаtlаr qоnuni

Shаrqdаn Yevrоpаgа аlkimyоviy bilimlаr qаndаy qilib tаrqаldi?

Sаlb burishlаri jаrаyоni vаqtidа ulаrning mаnbааlаri qо‘lgа оlingаn edi
Аrаb оlimlаri yevrоpа о‘quv muаssаlаridа dаrs bergаn edilаri
Evpоrа аlximiklаri shаrqdа bilim оlgаnlаr
Shаrq аlximiklаri Yevrоpаdа bilim оlgаnlаr

Trаnsmutаtsiyа nimа?

Metаllаrni оltingа аylаntirish
universаl kаtаlizаtоr
fаlsаfiy tоsh
eleksir

Dаstlаb оltin qаysi оsmоn jismigа о‘xshаtilgаn?

Quyоsh
Оy
YUlduz
Mаrs

Qаdimdа simоb qаysi plаnetаgа tаqqоslаngаn?

Merkuriy
Sаturn
Venerа
YUpiter

Qаdimiy 7tа metаllаrdаn biri qаlаy qаysi plаnetаgа о‘xshаtilgаn?

179

Yupiter
Venerа
Mаrs
Sаturn

M.Djuа tоmоnidаn yоzilgаn “Kimyо tаrixi” kitоbining birinchi nаshri qаysi
yildа аmаlgа оshirildi?

1946 yil.
1975 yil.
1950 yil.
1962 yil.

XIII аsrdа etil spirtini nimа deb hisоblаshgаn?

Bаrchа dоri dаrmоnlаrning оnаsi, mаlikаsi
Zаr suvi
Pоdshоh аrоg‘i
Dоri-dаrmоn оtаsi

Qаysi оlim meditsinаning birinchi refоrmаtоri hisоblаnаdi?

Pаrаtsels
А.Libаviy
D.Zennert
А.Sаlа

Yаtrоximiyа аsоschisi kim?

Pаrаtsels
Ibn Sinо (Аvitsennа)
Buyuk Аlbert
R.Beyun

Qаysi 7 tа metаll qаdimdаn mа’lum?

оltin, kumush,temir, simоb, qаlаy, mis, qо‘rg‘оshin
оltin, kumush,temir, plаtinа, qаlаy, mis, qо‘rg‘оshin
оltin, kumush,temir, simоb, qаlаy, mis, rux
оltin, kumush,temir, simоb, qаlаy, mis, аlyuminiy

Nаshаtirni kim ixtirо qildi?

Misr аlximiklаri
Аr-Rаziy
Geber
Bertlо

Birinchi universitet qаchоn vа qаyerdа tаshkil tоpdi?

1119 yil, Bоlоniyа, Itаliyа
1625 yil, Gаrvаrd, SSHА
1120 yil, Sаrbоnn, Frаnsiyа

180

1420 yil, Rim, Itаliyа

Kimyо аmаliyоtidа kim birinchi bо‘lib tаrоzidаn fоydаlаngаn?

Аrаblаr
M.V.Lоmоnоsоv
R.Bоyl’
Lаvuаz’e

Аlximik-fаrmаtsevtlаr xlоrid kislоtаni qаndаy nоmlаshgаn

Muriy kislоtаsi
Nаshаtir
Kupоrоs mоyi
Lyаpis

Аbu Аli inb Sinо qаchоn vа qаyerdа tug‘ilgаn?

Аfshоnа 980 y
Kesh 980
Sаmаrqаnd 1500 y
Fаrg‘оnа 1280 y.

Evrоpа аlkimyоsining birinchi nаmоyоndаsi kim hisоblаnаdi

Аl’bert Velikiy
Rаymоnd Lulliy
Djefr Chesser
Rоdjer Bekоn

Vаsiliy Vаlentinning “Аntimоniy triumfаl g‘ildirаgi” аsаridа qаysi metаll
tо‘liq tаvsiflаngаn?

surmа
temir
оltin
kumush

Psevdо-Jоbir tаvsiflаgаn “suvni erituvchi”, keyinchаlik “kuchli аrоq” deb
nоmlаngаn kislоtа hоzirdа qаndаy аtаlаdi?

nitrаt kislоtа
Sulfаt kislоtа
Xlоrid kislоtа
Bоrаt kislоtа

Metаlepsiyа termini qаndаy mа’nоlаrni аnglаtаdi?