Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
233
PROFILAKTIKA INSPEKTORLARINING MA'MURIY CHEKLASH
CHORALARINI QO'LLASH FAOLIYATI
GADOYMURODOV BEKZOD OBIDJON O’G’LI
IIV AKADEMIYASI O‘QITUVCHISI
ABDUHAKIMOV OYBEK ABZAL O’G’LI
IIV AKADEMIYASI KURSANTI
Annotatsiya:
Mazkur
maqolada
profilaktika
inspektorlarining
jinoyatchilikning oldini olish va jamoat xavfsizligini ta'minlashdagi o‘rni, xususan,
ularning ma'muriy cheklash choralarini qo‘llash faoliyati keng yoritilgan. Maqola
dolzarb mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, huquqbuzarliklar profilaktikasi tizimida
profilaktika inspektorlarining huquqiy maqomi, ularning vakolatlari, qonunchilikda
belgilangan tartibda fuqarolarga nisbatan qo‘llaniladigan ma'muriy cheklov
choralarining mazmuni va ularning samaradorligi tahlil qilinadi. Profilaktika
inspektorlarining faoliyati “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida”gi kodeks, “Ichki
ishlar organlari to‘g‘risida”gi qonun, shuningdek, Jinoyat-protsessual kodeksi kabi
normativ-huquqiy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Maqolada aynan shu
qonunchilik asosida inspektorlarning vakolatlarini amalga oshirish mexanizmlari,
ularning xizmat vazifalari doirasida ma'muriy cheklov choralarini qo‘llashdagi
muammolar, mavjud to‘siqlar, amaliy tajriba va sud-huquq amaliyotidagi holatlar
tahlil qilinadi. Ma’muriy cheklov choralari sifatida fuqaroga yashash joyini tark
etmaslik, muayyan shaxslar bilan muloqotda bo‘lmaslik, ma'lum joylarga
bormaslik, spirtli ichimliklarni iste’mol qilmaslik kabi choralar qo‘llanishi mumkin.
Ushbu choralar, bir tomondan, huquqbuzarliklarning oldini olish, ikkinchi
tomondan esa, shaxsning erkinliklarini asossiz cheklamaslikka qaratilgan. Shuning
uchun maqolada ushbu choralarni qo‘llashda qonuniylik, asoslanganlik, maqsadga
muvofiqlik kabi prinsiplarning rioya etilishi muhimligi ta’kidlanadi. Tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, ba'zi hollarda profilaktika inspektorlari tomonidan ma'muriy cheklov
choralari noto‘g‘ri yoki asossiz qo‘llanilishi holatlari kuzatilmoqda. Bu esa nafaqat
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
234
inson huquqlarining buzilishiga, balki jamiyatda ichki ishlar organlariga bo‘lgan
ishonchning pasayishiga olib keladi. Shu munosabat bilan maqolada bu boradagi
nazorat va javobgarlik mexanizmlari, shuningdek, profilaktika inspektorlarini
kasbiy tayyorlashni takomillashtirish zarurligi ta’kidlanadi.
Kalit so'zlar: Profilaktika inspektori, ma'muriy cheklov, ma'muriy choralar,
huquqbuzarliklarning oldini olish, ichki ishlar organlari, huquqiy ta’sir choralari,
tergovga qadar tekshiruv, huquqiy tartibot, jamoat xavfsizligi, ma’muriy ish
yuritish, jinoyatchilik profilaktikasi, normativ-huquqiy hujjatlar, huquqiy
mexanizmlar, ijtimoiy nazorat, fuqarolarning huquq va erkinliklari, ogohlantiruvchi
yondashuv, kriminogen vaziyat, prevensiya choralari, jamoatchilik bilan hamkorlik.
Аннотация: В данной статье рассматривается деятельность
инспекторов профилактики в обеспечении общественной безопасности и
предупреждении правонарушений, в частности — их роль в применении
административных ограничительных мер. Статья посвящена актуальной
теме и раскрывает правовой статус инспекторов профилактики в системе
профилактики правонарушений, их полномочия, а также содержание и
эффективность административных ограничений, применяемых к гражданам
в соответствии с законодательством. Деятельность инспекторов
регламентируется Кодексом об административной ответственности,
Законом "Об органах внутренних дел", Уголовно-процессуальным кодексом и
другими нормативно-правовыми актами. В статье проводится анализ
практических механизмов реализации полномочий, трудностей в процессе
применения административных мер, а также рассматриваются конкретные
случаи из практики судопроизводства и работы правоохранительных
органов. К числу административных ограничительных мер относятся:
запрет покидать место жительства, контактировать с определёнными
лицами, посещать определённые места, употреблять алкогольные напитки и
др. Эти меры направлены как на предотвращение правонарушений, так и на
защиту прав и свобод граждан от необоснованного вмешательства. В связи
с этим подчёркивается важность соблюдения принципов законности,
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
235
обоснованности и целесообразности при их применении. Анализ показывает,
что в ряде случаев меры применяются необоснованно или с нарушением прав
граждан, что негативно влияет на общественное доверие к органам
внутренних дел. В статье также поднимаются вопросы контроля,
ответственности должностных лиц и необходимости повышения
профессионального уровня инспекторов профилактики.
Ключевые слова: Инспектор профилактики, административные
ограничения, административные меры, профилактика правонарушений,
органы внутренних дел, правовые меры воздействия, доследственная
проверка, правопорядок, общественная безопасность, административное
производство, профилактика преступности, нормативно-правовые акты,
правовые механизмы, общественный контроль, права и свободы граждан,
предупредительный подход, криминогенная обстановка, меры превенции,
взаимодействие с общественностью.
Abstract: This article explores the role of prevention inspectors in
maintaining public safety and preventing offenses, focusing in particular on their
activity related to the application of administrative restriction measures. The topic
is highly relevant, as it addresses the legal status of prevention inspectors within the
crime prevention system, their powers, and the nature and effectiveness of
administrative restrictions applied to citizens according to current legislation. The
inspectors' duties are carried out in accordance with legal frameworks such as the
Administrative Responsibility Code, the Law "On Internal Affairs Bodies," and the
Criminal Procedure Code. The article analyzes practical mechanisms of
implementing these powers, challenges encountered in applying administrative
measures, and examines case studies from law enforcement and judicial practices.
Administrative restrictions may include prohibiting a person from leaving their
residence, communicating with certain individuals, visiting specific places, or
consuming alcoholic beverages. These measures aim both to prevent offenses and to
ensure individual rights and freedoms are not unjustifiably restricted. Therefore, the
article emphasizes the importance of legality, justification, and proportionality in
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
236
applying such restrictions. Analyses show that in some instances, administrative
restrictions are applied incorrectly or without sufficient grounds, leading to
violations of individual rights and decreased public trust in law enforcement.
Accordingly, the article highlights the importance of supervision, accountability
mechanisms, and improved professional training for prevention inspectors.
Keywords: Prevention inspector, administrative restrictions, administrative
measures, prevention of offenses, internal affairs bodies, legal impact measures,
pre-investigation check, legal order, public safety, administrative proceedings,
crime prevention, regulatory legal acts, legal mechanisms, social control, rights and
freedoms of citizens, preventive approach, criminogenic situation, prevention
measures, cooperation with the public.
Kirish
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlarning muhim
yo‘nalishlaridan biri bu — huquqbuzarliklarning oldini olish, fuqarolarning
xavfsizligini ta’minlash va jamoat tartibini mustahkamlashga qaratilgan chora-
tadbirlar tizimini takomillashtirishdir. Ushbu jarayonda ichki ishlar organlari
tizimida faoliyat yurituvchi profilaktika inspektorlarining o‘rni va roli beqiyosdir.
Ular mahalla va hududlarda tinchlikni saqlash, jinoyatchilikning oldini olish,
ijtimoiy xavfli holatlarni aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha bevosita ish olib
boruvchi eng muhim bo‘g‘in sanaladi. Profilaktika inspektorining faoliyati ko‘p
qirrali va mas’uliyatli bo‘lib, unda nazorat, ogohlantirish, tushuntirish va zarur
hollarda ma’muriy cheklov choralarini qo‘llash kabi huquqiy mexanizmlar mavjud.
Ayniqsa, jamiyatda kriminogen vaziyat murakkab bo‘lgan sharoitlarda, ayrim
fuqarolar tomonidan qonunbuzarlik holatlarining sodir etilishi ehtimoli yuqori
bo‘lganida, profilaktika inspektorlari tomonidan qo‘llaniladigan ma’muriy cheklov
choralari o‘z vaqtida va aniq bo‘lishi lozim. Bu choralarning samaradorligi esa, ular
qanday asosda, qanday qonuniy tartibda va qanday shaklda qo‘llanayotganiga
bevosita bog‘liqdir. Shuni ta’kidlash joizki, ma’muriy cheklov choralarini qo‘llash
jarayoni har doim ham sanksiyalash yoki jazolash sifatida emas, balki
huquqbuzarlikning oldini olishga qaratilgan profilaktik, ogohlantiruvchi ta’sir
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
237
vositasi sifatida qaralishi zarur. Chunki zamonaviy huquqiy davlat qurish
jarayonida, har qanday ma’muriy chora inson huquq va erkinliklariga hurmat bilan
yondashgan holda qo‘llanilishi kerak. Bu esa, profilaktika inspektorlarining nafaqat
huquqiy bilimlarini, balki etik me’yorlarga rioya qilish, psixologik yondashuvni
to‘g‘ri tanlash, jamoatchilik bilan ishlash madaniyatini rivojlantirishini talab qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida profilaktika inspektorlarining vakolatlari, ularning
huquqiy maqomi, faoliyat yuritish tartibi tegishli normativ-huquqiy hujjatlar bilan
belgilab qo‘yilgan. Jumladan, “Huquqbuzarliklar profilaktikasi to‘g‘risida”gi
Qonun, “Ichki ishlar organlari to‘g‘risida”gi Qonun hamda boshqa qonunosti
hujjatlar orqali inspektorlarning faoliyati huquqiy asosda tartibga solingan. Ushbu
me’yorlar asosida profilaktika inspektorlari fuqarolarga nisbatan ma’muriy ta’sir
choralari qo‘llash vakolatiga ega bo‘lib, ular orasida ma’muriy ogohlantirishlar,
jamoat ishlarida ishtirok etishga majburiylik, vaqtinchalik harakat erkinligini
cheklash kabi chora-tadbirlar mavjud. Biroq, amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ma’muriy
cheklov choralarini qo‘llash jarayonida ayrim hollarda huquqiy asoslarning
yetarlicha hisobga olinmasligi, choralarning haddan tashqari qo‘llanilishi yoki
inspektorlar tomonidan vakolat doirasidan chiqib ketilishi kabi holatlar ham uchrab
turadi. Bu esa nafaqat fuqarolarning davlat organlariga bo‘lgan ishonchiga salbiy
ta’sir qiladi, balki inson huquqlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli,
bugungi kunda profilaktika inspektorlarining ma’muriy cheklash choralarini
qo‘llash faoliyatini tizimli ravishda o‘rganish, uni tahlil qilish va takomillashtirish
masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu maqolada profilaktika
inspektorlarining ma’muriy cheklash choralarini qanday sharoitlarda va qanday
tartibda qo‘llashi, bu faoliyatning huquqiy asoslari, amaliy muammolari hamda
takomillashtirish yo‘llari yoritiladi. Mazkur mavzu nafaqat huquqshunos olimlar,
balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari va jamoatchilik vakillari uchun
ham katta ahamiyatga ega. Chunki ushbu yo‘nalishdagi har qanday takomillashtirish
fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash, qonun ustuvorligini mustahkamlash va
jamiyatda barqarorlikni saqlab qolish kabi yuksak maqsadlarga xizmat qiladi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
238
Asosiy qism
Profilaktika inspektorlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi o‘rni
beqiyos bo‘lib, ularning ma’muriy cheklov choralarini qo‘llashdagi faoliyati
jinoyatlarni erta aniqlash, ularni jilovlash hamda fuqarolarning xavfsizligini
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu inspektorlar ichki ishlar organlari
tizimida xizmat qiluvchi, jinoyatchilik profilaktikasini amalga oshiruvchi muhim
bo‘g‘indir. Ular tomonidan qo‘llaniladigan ma’muriy choralar qonuniylik, adolat va
maqsadga muvofiqlik tamoyillariga asoslanadi.
1. Ma’muriy cheklov choralarining huquqiy asoslari
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi va
“Ichki ishlar organlari to‘g‘risida”gi Qonun hamda boshqa me’yoriy-huquqiy
hujjatlarda profilaktika inspektorlariga jinoyatga moyil shaxslar ustidan nazoratni
kuchaytirish, ularni ijtimoiy hayotga qaytarish bo‘yicha keng vakolatlar berilgan.
Xususan, MJtKning tegishli moddalari asosida profilaktika inspektori fuqaroga
nisbatan ogohlantirish, ma’muriy jarima, majburiy jamoat ishlari, vaqtincha
cheklovlar kabi choralarni qo‘llashi mumkin. Ma’muriy cheklov choralarining eng
muhim jihati — ularning profilaktik xarakterga ega bo‘lishidir. Ya’ni, bu
choralarning asosiy maqsadi — jinoyat sodir etilishining oldini olish, mavjud xavfni
bartaraf etish, ijtimoiy muvozanatni saqlab qolishdir.
2. Profilaktika inspektorining vakolatlari va ularni amalga oshirish
mexanizmlari
Profilaktika inspektorlari quyidagi faoliyat turlarini amalga oshiradilar:
●
Jinoyatga moyil shaxslar bilan profilaktik suhbatlar o‘tkazish;
●
Uy-joy, mahalla va boshqa ijtimoiy obyektlarda tekshiruvlar o‘tkazish;
●
Ma’muriy huquqbuzarlik aniqlangan taqdirda, chora ko‘rish;
●
Probatsiya
nazorati
ostidagi
shaxslar
bilan
ishlash;
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
239
●
Yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan tadbirlarni
o‘tkazish.
Ushbu faoliyatlar doirasida profilaktika inspektori tomonidan qo‘llanadigan
ma’muriy cheklov choralariga shaxsni muayyan joyda bo‘lish yoki bo‘lmaslik
majburiyati, jamoat joylariga tashrifni cheklash, alkogol iste’mol qilishni taqiqlash,
belgilangan vaqtda uyda bo‘lish majburiyati kabi chora-tadbirlar kiradi.
3. Amaliyotda uchraydigan muammolar
Ma’muriy cheklov choralarini qo‘llashda bir qator amaliy muammolar
mavjud:
●
Huquqiy savodxonlik darajasining pastligi:
Ayrim holatlarda
fuqarolar o‘zlariga nisbatan qo‘llanilgan choralarning mazmuni va sabablari haqida
yetarli ma’lumotga ega bo‘lmaydi, bu esa ishonchsizlikni keltirib chiqaradi.
Vaqt va resurslarning cheklanganligi:
Profilaktika inspektorlarining yuklamasi
ko‘p bo‘lganligi sababli, ular har bir holatga chuqur e’tibor qaratishga ulgurmaydi.
Tegishli xizmatlar bilan hamkorlikda muammolar:
Ba’zan boshqa ijtimoiy
xizmatlar, masalan, sog‘liqni saqlash yoki ta’lim muassasalari bilan hamkorlik sust
kechadi.
Bu
esa
cheklov
choralarining
samaradorligini
pasaytiradi.
4. Samaradorlikni oshirish yo‘llari
Profilaktika inspektorlarining ma’muriy cheklov choralarini qo‘llash
faoliyatining samaradorligini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq:
●
Malaka oshirish kurslarini tashkil etish:
Inspektorlar uchun amaliy
mashg‘ulotlar va huquqiy treninglar o‘tkazish, zamonaviy psixologik yondashuvlar
bilan
tanishtirish.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish:
Elektron ma’lumotlar bazasi, kuzatuv
tizimlari
va
monitoring
platformalarini
keng
joriy
qilish.
Jamoatchilik bilan yaqin hamkorlik:
Mahalla faollari, nodavlat notijorat
tashkilotlari va boshqa ijtimoiy institutlar bilan birgalikda ishlash orqali
fuqarolarning
ishonchini
oshirish.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
240
●
Tahliliy yondashuvni kuchaytirish:
Har bir cheklov chorasining
samaradorligini doimiy ravishda baholash, statistik va sotsiologik tahlillar asosida
qarorlar qabul qilish.
Xulosa
Yuqorida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, profilaktika
inspektorlarining ma’muriy cheklash choralarini qo‘llashdagi faoliyati
jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olishda muhim o‘rin
tutadi. Ayniqsa, aholi bilan bevosita muloqot qiluvchi va ularning ijtimoiy
muhitdagi holatini doimiy kuzatuv ostiga oluvchi mutaxassis sifatida profilaktika
inspektorlari tomonidan qo‘llanilayotgan cheklov choralari profilaktik va tarbiyaviy
vazifalarni ham bajaradi. Mazkur faoliyatning samarali amalga oshirilishi uchun,
eng avvalo, uning huquqiy asoslari mustahkam bo‘lishi lozim. O‘zbekiston
Respublikasi qonunchiligida bu boradagi asosiy hujjatlar mavjud bo‘lsa-da,
amaliyotda ayrim hollarda ularning to‘laqonli tatbiqi bilan bog‘liq muammolar
kuzatiladi. Masalan, ma’muriy cheklov choralarining qanday hollarda va qanday
tartibda qo‘llanilishi, ular ustidan nazoratning qanchalik ta’minlanishi borasida
ayrim chalkashliklar yoki tushunmovchiliklar yuzaga kelmoqda. Shu sababli,
huquqiy asoslarni yanada aniqlashtirish va amaliyotga moslashtirish zarur. Bundan
tashqari, inspektorlarning o‘z faoliyatini amalga oshirishda duch kelayotgan eng
asosiy muammolardan biri — bu resurslar yetishmovchiligi. Ko‘plab hududlarda
inspektorlar katta sonli mahalla yoki xonadonlar bilan ishlashga majbur
bo‘lishmoqda, bu esa ularning faoliyatining sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek,
xizmat avtomobillari, aloqa vositalari, zamonaviy monitoring texnologiyalari kabi
texnik vositalarning yetishmasligi inspektor ishining tezkorligini pasaytiradi.
Shunday ekan, moddiy-texnik bazani mustahkamlash bu sohaning dolzarb
muammolaridan biridir. Ma’muriy cheklov choralarining yana bir muhim jihati —
ularning inson huquqlari bilan muvofiqligidir. Har qanday chora-tadbir
fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini cheklamasligi, balki ularni
himoya qilishga xizmat qilishi kerak. Bunda profilaktika inspektorlari huquqiy
savodxonlikka ega bo‘lishi, har bir qarorining oqibatini chuqur anglab yetgan holda
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
241
harakat qilishi lozim. Bu esa o‘z navbatida ularning malakasini doimiy oshirib
borishni, zamonaviy yondashuvlar va psixologik metodlardan xabardor bo‘lishini
taqozo etadi. Profilaktika inspektorlarining faoliyatida jamoatchilik bilan hamkorlik
alohida ahamiyatga ega. Ayniqsa, mahalla fuqarolar yig‘inlari, yoshlar ittifoqi,
xotin-qizlar qo‘mitasi va boshqa ijtimoiy institutlar bilan tizimli hamkorlik
o‘rnatilsa, ma’muriy cheklov choralarining samaradorligi sezilarli darajada oshadi.
Bunday yondashuv nafaqat jinoyatchilikni kamaytiradi, balki odamlar orasida
ijtimoiy mas’uliyatni kuchaytiradi, ijtimoiy birdamlikni mustahkamlaydi.
Shuningdek, ma’muriy cheklov choralarining natijadorligini tahlil qilish, ularni
baholash tizimini yaratish ham dolzarb masalalardan biridir. Har bir qo‘llanilgan
chora haqida statistik ma’lumotlar yig‘ilib, ularning ijobiy yoki salbiy natijalari
yuzasidan doimiy monitoring olib borilishi zarur. Bu esa, o‘z navbatida, kelgusida
takomillashgan, maqbullashtirilgan va eng samarali choralarning shakllanishiga
xizmat qiladi. Yana bir muhim jihat shuki, hozirgi davrda yoshlar orasida
huquqbuzarliklarning ko‘payishi profilaktika inspektorlarining bu qatlam bilan
ishlash faoliyatini kuchaytirishni taqozo qilmoqda. Yoshlar orasida jinoyatchilikka
moyillikni kamaytirish uchun ular bilan samarali muloqot o‘rnatish, ishsizlik va
bo‘sh vaqtni mazmunli tashkil etish bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish lozim.
Bu borada inspektorlar faqatgina jazolovchi emas, balki tarbiyaviy, ijtimoiy yordam
ko‘rsatuvchi rolni ham bajarmog‘i lozim. Xulosa qilib aytganda, profilaktika
inspektorlarining ma’muriy cheklash choralarini qo‘llash faoliyati samaradorligini
oshirish — bu tizimli yondashuv, institutsional qo‘llab-quvvatlash, huquqiy
mustahkamlash va insonparvarlik tamoyillariga asoslangan holda amalga oshirilishi
lozim bo‘lgan vazifadir. Shuningdek, bu jarayonni faqat huquqni muhofaza qiluvchi
idoralar zimmasiga yuklab qo‘yish emas, balki butun jamiyatning faol ishtiroki
orqali hal etish mumkin bo‘ladi. Zero, jinoyatchilikning oldini olish va
huquqbuzarliklarga qarshi kurashish — bu har bir fuqaroning, har bir jamiyat
a’zosining burchidir. Profilaktika inspektorlarining faoliyati esa ana shu umumiy
maqsadga xizmat qiluvchi muhim tizim sifatida har doim e’tibor markazida bo‘lishi
lozim.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
242
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi.
–
Rasmiy
nashr.
–
Toshkent:
Adolat,
2024.
2.
Axmedov M.X.
Huquqbuzarliklar profilaktikasi va ijtimoiy nazoratning
huquqiy
asoslari.
–
Toshkent:
Akademiya,
2022.
3.
Qodirov I.R.
Ichki ishlar organlarining profilaktika faoliyati: nazariya va
amaliyot.
– Toshkent: O‘zbekiston IIV Akademiyasi, 2021.
4.
Gadoymurodov O. B.
Voyaga yetmaganlar ma’muriy javobgarligining
bugungi kundagi dolzarbligi
- Analysis of world sientific views international
Scientific journal.- 2024. -T.2. 5. - C. 90-95
