Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
252
LATIFALAR TARJIMASIDA PRAGMATIK BIRLIKLARNING QAYTA
IFODALANISHI (O’ZBEK VA INGLIZ LATIFALARI)
Dildora Umaraliyeva Taxirjanovna
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti 3-kurs mustaqil
izlanuvchisi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada o‘zbek va ingliz latifalari va so‘z
o‘yinlarining uslubiy-pragmatik xususiyatlari va o‘ziga xosligi haqida so‘z boradi.
So‘z o‘yinlarining, jumladan latifalarning paydo bo‘lish tarixiga nazar
solinadi.Shuningdek, so‘z o‘yinining jahon tilshunosligining tadqiqot obyekti
sifatida o‘rganilishi hamda latifalarning paydo bo‘lish tarixiga nazar solinadi.
Ingliz va o‘zbek tilshunosligida latifalar matnining o‘rganilishiga oid manbalarga
e’tibor qaratiladi. Latifalarning bosh qahramoni bo‘lmish Afandi obrazi bilan
bog‘liq misollar tahlil qilinadi va xulosalar beriladi.
Kalit So'zlar: latifa, badiiylik, til xususiyatlari, tarjima, madaniyatlararo
aloqalar, iboralar, madaniy differensiya, tarjima nazariyasi, so'zlashuv uslubi.
Latifalar – xalq og'zaki ijodining ajoyib namunasidir. Ular nafaqat kulgili
va qiziqarli bo'lishi bilan ajralib turadi, balki milliy mentalitetni, qadriyatlarni va
tilni aks ettiruvchi muhim badiiy shakl sifatida ham katta ahamiyatga ega. Har bir
tilning o'ziga xos sintaktik va leksik xususiyatlari mavjud bo'lib, bu xususiyatlar
latifalarning o'ziga xos shakllanishiga ta'sir qiladi. Latifalarning tarjimasi jarayonida
bu xususiyatlar juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ba'zi leksik va grammatik
qatlamlar boshqa tilga to'g'ri tarjima qilishda qiyinchiliklar yuzaga keltirishi
mumkin. Shu sababli, o'zbek tilidagi latifalar va ularning boshqa tillarga tarjimasi
orqali badiiylik va til xususiyatlarini tahlil qilish, nafaqat tarjima nazariyasini, balki
madaniyatlararo aloqalarni ham chuqurroq o'rganish imkonini beradi. Latifalar
o'zbek tilida yirik badiiy janr sifatida namoyon bo'ladi va ular o'zining tili, uslubi va
mazmuni bilan ajralib turadi. O'zbek latifalarida ko'pincha milliy tilning boyligi, tili
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
253
va uslubi orqali xalqning dunyoqarashi va fikrlash tarzini aks ettiradigan elementlar
mavjud. O'zbek latifalarida ko'pincha sozlash, ikkinchi ma'nolilik, badiiy ta'sir va
kulgu orqali madaniyatdagi turli qatlamlar ifodalanadi. Tarjima jarayonida
latifalarning badiiyligi va til xususiyatlarini saqlash o'ziga xos
qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O'zbek tilidan boshqa tillarga tarjima
qilishda ko'pincha badiiy ta'sir, leksik boylik va madaniy xususiyatlar yo'qolishi
mumkin. Shu bilan birga, tarjimaning til xususiyatlari ham ba'zan badiiylikni buzadi.
Masalan, o'zbek tilidagi so'zlar yoki iboralar, boshqa tildagi to'g'ri ekvivalentlari
yo'qligi sababli, tarjimadan so'ng o'zgaradi. O'zbek latifalari boshqa tillarga tarjima
qilinganida, ba'zan ularning badiiylik va kulguli ta'siri saqlanmaydi. Misol uchun,
o'zbekcha "Qushni o'zidan yuqori koʻrgan odam" latifasi ingliz tiliga "A person who
sees the bird higher than itself" deb tarjima qilinsa, mazmun to'g'ri berilgan bo'lsa-
da, kulguli ta'sir yo'qolishi mumkin. Buning sababi esa, o'zbek tilida bunday ibora
orqali kulguli obrazlar yaratish osonroq bo'ladi, ammo ingliz tilida shu ma'noni
berish uchun boshqa usullar kerak bo'lishi mumkin.
Xalq latifalari hajviy mazmundagi matn turlaridan biri boʻlganligi
tufayli koʻp vaqtlardan buyon tadqiqotchilar diqqatini oʻziga jalb etib kelmoqda.
Latifalar barcha xalqlarga xos badiiy janr turlaridan biri boʻlib, ularning matni jahon
tilshunosligida muayyan lingvistik hodisa sifatida ilmiy- nazariy jihatdan nisbatan
ancha keng tadqiq etilgan. Biroq latifalar matni oʻzbek tilshunosligida haligacha
chuqur oʻrganilmagan boʻlib, hajviy matnlarning oʻrganilishiga doir
Sh.Abdurahmonov, H.Dusmatov, Y.Madaliyev kabi tadqiqotchilar ishlarining
ahamiyatini ham alohida taʼkidlab oʻtish oʻrinlidir. Yevropa ilmida yetarlicha
oʻrganilgan bir nechta soʻz oʻyinlari (igra slov, kalambur), anekdotlar oʻzbek
tilshunosligida shu kunga qadar maxsus oʻrganilmaganligi, jumladan, latifalarning
lingvostilistik jihatlarini yoritishga bagʻishlangan ishlar mavjud emasligi,
latifalarning ifoda imkoniyatlari, nutqda soʻz oʻyinlarining usul va vositalari alohida
tadqiqot sifatida tekshirilmaganligi bu borada jiddiy tadqiqotlar olib borish lozim
ekanligini taqozo etadi. Soʻz oʻyinlari oʻzbek milliy soʻz sanʼati hisoblangan askiya
matni misolida, latifalar kontekstida hamda badiiy nutq koʻrinishida tadqiq etildi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
254
Biroq soʻzlovchining yashirin maqsadi, subyektiv munosabati bilan aloqadorlikda
yuzaga chiquvchi keng qamrovli lingvostilistik hodisa hisoblangan soʻz oʻyinlari
turli nutq koʻrinishlari misolida maxsus oʻrganish hamon dolzarbligicha qolmoqda.
Latifalar badiiy janr sifatida til va madaniyatning o'ziga xosligini aks
ettiradi. O'zbek tilidagi latifalar tarjimasi jarayonida esa, badiiylik va til
xususiyatlarini saqlash uchun tarjimachi maxsus usullarni qo'llashi kerak. Tarjima
jarayonida ba'zan ba'zi leksik va grammatik elementlarning yo'qolishi mumkin,
ammo madaniyatlararo aloqalar va til xususiyatlarini tushunish orqali tarjima yanada
boy va mazmunli bo'lishi mumkin. Shuning uchun, latifalar orqali tilning
badiiyligini va madaniy xususiyatlarini chuqurroq o'rganish, nafaqat tarjima
nazariyasini, balki xalqning o'ziga xos dunyoqarashini ham yanada yaxshiroq
tushunishga imkon beradi. Latifalar o'zbek tilining badiiy imkoniyatlari orqali
xalqning fikrlash tarzini, qadriyatlarini va madaniyatini aks ettiruvchi muhim badiiy
shakl hisoblanadi. Tarjimaning asosiy vazifasi – latifaning kulguli va badiiy
ifodasini boshqa tilga imkon qadar to'liq o'tkazishdir. Bunda til xususiyatlari,
madaniyatlararo farqlar va tarjima strategiyalarining o'rni katta. Latifalarning
tarjimasi jarayonida madaniyatlararo aloqalar, tilning semantik xususiyatlari va
badiiy tafsilotlar saqlanishi lozim. Shuning uchun latifalarning badiiyligini va til
xususiyatlarini chuqur tahlil qilish, nafaqat tarjima nazariyasini, balki
madaniyatlararo muloqotni ham chuqurroq o'rganishga imkon yaratadi.ini va
madaniyatini inobatga olishga olib keladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1.
Communication Process. " Educational Administration: Theory and Practice
30.5 (2024): 2500-2503.
2. Fuzaylova, Nargiza Abdusamatovna. "ANALYSIS OF THE EXPRESSION AND
SPECIFIC CHARACTERISTICS OF NEOLOGISMS IN TRANSLATION. "
Ta'lim innovatsiyasi va integratsiyasi 21.2 (2024): 175-180.
3. Hamidov, X., & Abdullayeva, M. (2024). Alternative Versions and Functional
Characteristics of Phraseologists in Uzbek. EUROPEAN JOURNAL OF
INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION, 4(3), 51-54.
