Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
308
INTERNET TARMOQLARINING YOSHLAR ONGIGA MA’NAVIY
VA RUHIY TAʼSIRI
Abdurasulova Latofat Buriyevna.
Surxondaryo viloyati Oltinsoy tumani MMTB qarashli 25-maktab amaliyotchi
psixologi
ANNOTASIYA
:
Internet tarmog`ida o`tirgan kishi ko`pincha yolg`iz
bo`ladi. Internet – bu shunday bir katta bozorki, bu yerda xaridor o`ziga kerakli
narsani topadi. Ushbu bozorda “savdosi chaqqon”, ko`p xaridorlarni jalb
qilayotgan o`yinlar, kliplar, fotosuratlar va videolavhalar juda ko`p. Bularning
ta’sirida yoshlarda har tomonlama begonalashish jarayoniga moyilligi ortib boradi
va axloqdan uzoqlashib boradi. Abdulla Avloniy yosh avlodni go`zal qilib
tarbiyalashga chaqirib: “Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib, tarbiyasiz, axloqsiz
bo`lib o`sdimi, bunday kishilardan yaxshilik kutmak, yerdan turib yulduzlarga qo`l
uzatmak kabidir. Din va e`tiqodi salomat bo`lmagan kishilar haqni botildan, foydani
zarardan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ayira olmas, bunday kishilardan na
o`ziga va na boshqa kishilarga va na millatiga tariqcha foyda yo`qdir” - deb
ta’kidlaydilar.
Kalit so`zlar: begonalashuv, “FFF” nazariyasi, tranfarmatsion jarayonlar,
mafkuraviy xuruj, kibermaydon, mediakompetentlik, information madaniyat.
KIRISH
Bir qator ijtimoiy tarmoqlar bugungi kunda “gegemon” bo`lishga intilib,
foydalanuvchilarni o`z domiga tortishga xizmat qiluvchi yangidan-yangi
“xizmat”larni taklif etmoqdalar. Ular orasida ayniqsa facebook ijtimoiy tarmog`i
foydalanuvchilarining soni va keng qamrovliligi bilan ajralib turadi. Rasmiy
ma’lumotlarga ko`ra, AQShda Facebook 18-24 yoshli foydalanuvchilari soni 41
million, Buyuk Britaniya va Fransiyada 7,8 million kishini tashkil qiladi.
Yoshlar ongini egallash uchun bu ijtimoiy tarmoqlar juda qo`l kelmoqda.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
309
Masalan, Avg`onistonda Tolibon harakati o`z safiga yangi a’zolarni jalb etish,
erishilgan “yutuqlarni” ovoza qilish va zarur ma`lumotlarni e’lon qilish maqsadida
2011-yilning may boyidan boshlab dunyo bo`ylab ommalashgan “Twitter” ijtimoiy
tarmog`idan foydalana boshlagan.
Vaholanki, Tolibonlar televizor, radio singari zamonaviy texnologiyalarni
mutlaqo inkor etib, o`z a’zolarini bulardan ehtiyot bo`lishga qattiq buyurar edi.
Dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan biri Kanadada o`n yetti yoshgacha bo`lgan
6 ming bola o`rtasida o`tkazilgan tadqiqotlar natijasiga ko`ra, ular sodda ota-onalari
o`ylaganidek, internetdan aksariyat, hollarda axborot olish maqsadida foydalanmas
ekan. So`rovda ishtirok etganlarning 99 foizi internetdan foydalanishini, ularning
har o`n nafaridan sakkiz nafari uyda ulanish imkoniyatiga ega ekanini bildirdi.
Kanada yoshlarining yarmidan ko`pi internet va kompyuter texnologiyalarni
otaonalaridan yaxshiroq bilishini aytgan. Ularning 80 foizi mustaqil ravishda
internetga ulanishini, ota-onalari kompyuterga himoya vositasi bo`lgan “filtrlash”
dasturini o`rnatib qo`ymaganliklari va farzandlari qanday saytlarga kirishini nazorat
qilmasligini tan olishdi. Bu holat barcha mamlakatlarda ham deyarli shunday.
Masalaning yana bir jihati shuki, u internet orqali ta’qib deb nomlanadi. Ijtimoiy
tarmoqlarda ko`p “sayohat” qiluvchi foydalanuvchilarning mas’uliyat hissi
qolganlarga nisbatan sustroq bo`lishligi kundalik tajribalardan barchamizga ayon.
Ijtimoiy tarmoqlar shaxsni, ayniqsa, yoshlarni yashab turgan davri hayotiy
masalalaridan uzoqlashtiradi. Sekin-asta bu shaxsda atrofdagilardan uzoqlashish
hissini–begonalashuv jaryonini keltirib chiqaradi.
Bugun ijtimoiy tarmoqlarga bog`lanib, o`zining kurakda turmas haqoratlari,
amalga oshirilayotgan islohotlarga noxolis bahosi, yon-atrofdagilarga nisbatan
salbiy munosabatini aytishga urinayotgan shaxslar, ayniqsa yoshlar Vatanimiz
ertasi, millatimiz taqdiri uchun jon kuydirayotganiga ishonish qiyin. Bundan
tashqari, birovning hayotiga, yon-atrofida sodir bo`layotgan voqea-hodisalarga
betaraf va beparvo qarab, shunchaki kuzatuvchi bo`lib yashayotgan, o`z xalqi va
Vatani taqdiriga ham bamisoli begona odamdek qarayotganlarni ham
uchratayotganimiz nafaqat shu inson, uning oilasi uchun, qolaversa butun jamiyat
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
310
va kelajak uchun achinarlidir.
Mavjud yangiliklar, yangi texnik munosabatlar oqibatida kishilar
mentalitetida muayyan tranfarmatsion jarayonlar kuzatiladi. Axborot markazlari
o`rtasida dunyoda mafkuraviy yetakchilik qilish va shu orqali gegemon bo`lishga
intilish tobora keng avj olmoqda. Shunday masala borasida XIX asr oxirida
mustamlakachilik avj olgan vaqtda rus mustamlakachi vakillaridan biri general
Skobelevning: “Millatni yo`q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini,
san`atini, tilini yo`q qilsang bas, tez orada o`zi tanazzulga uchraydi”- deb aytgan
behayo so`zlari bekorga aytilmagan, albatta. Bu g`oyani buyuk davlatlar faqat o`sha
davrda amal qilgan, ayni damda biz insonparvar, tinchlik zamonida yashayabmiz
desak, o`z-o`zimizni aldagan bo`lamiz. Shu o`rinda S.Yusupovning ijtimoiy
tarmoqlarda ko`plab shov-shuvlarga sabab bo`lgan “FFF” nazariyasi ko`plab
shaxslarni ko`zini ochdi.
Mafkuraviy xurujlar axborotlashgan jamiyatda global axborot tarmoqlari
vositasida insoniyatning katta qismini qamrab olish imkonini berdi. Keng ko`lamli
va tezkor ijtimoiy o`zgarishlar sharoitida bunday ta’sirning kuchayishi aniq, albatta.
Yangilanib kelayotgan sotsiumda, yangilanishni eskilik bilan kurashidagi
ittifoqdoshi bo`lib, aynan yoshlar turadi va mushkul, ziddiyotli ijtimoiy jarayonning
markazida bo`lib, o`z davrining birinchi jabrlanuvchisi va oxirgi qahramoniga
aylanadi. Boshqa ijtimoiy qatlamlar va guruhlarga qaraganda, o`zgarishlar davridagi
bosim ostiga tushgan yosh avlod o`zini himoya qilishning xususiy shakl va
uslublarini ishlab chiqaradi. Tubdan ijtimoiy o`zgarishlar davrida yangilanayotgan
jamiyatni jahon rivojlanishining magistral liniyasidan chetlanish va hattoki, uning
harakatini orqaga - “taraqqiyotning berk ko`chasiga” olib kelishi havfi tug`iladi.
Tezkor o`zgarayotgan, global tahlikalarga uchrayotgan zamonaviy dunyoda bunday
xavf anchaga kuchaydi. Shu sabab, bunday xavf tug`diruvchi salbiy yo`nalishlarga
samarali qarshilik ko`rsatish bugungi kun barcha soha vakillari, ayniqsa faylasuflar,
ma’naviyat sohasi vakillari uchun dolzarb masaladir. Bu masala barcha progressiv
(taraqqiyparvar) kuchlarning, jumladan alternativ yoshlar harakat va majmualarning
birlashuvi asosida amalga oshiriladi. Yuqorida ko`rsatilgan yo`nalish tomon harakat
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
311
qilinishiga zamonaviy madaniy-tarixiy vaziyat sabab bo`lib, “begonalashuv”
tushunchasi bilan ta’riflanadi. Hozirgi kunda aynan yoshlar muhiti, begonalashgan
va o`zgargan ijtimoiy tuzilmalar doirasida yashashga nisbatan gumanistik
muqobillikni izlashga majburlaydigan muhim manba hisoblanadi. Ijtimoiy muhitni
begonalashuvi sababiga ko`ra insonparvarlikdan chetlangan sharoitlarda yoshlarni
erkin rivojlanishi va muvaffaqiyatli o`sishiga imkon bermasligidadir. Ushbu negizda
mavjud bo`layotgan ijtimoiy ziddiyotlar va xavfning ko`payishi hollari,
begonalashuvning salbiy asoratlarini minimallashtirish muammosini dolzarbligidan
dalolat beradi, bunda zamonaviy yoshlar jamoalarining himoya va ijodiy
potentsialidan foydalaniladi. Zamonaviy dunyoda hukm qilayotgan ijtimoiy
begonalashishni yoki uni alohida tomonlarini anglash ayniqsa bugungi global
miqyosda ijtimoiy tarmoqlar kengaygan, ularning o`rni va roli har qachongidan-da
muhim ahamiyat kasb etayotgan davrda juda dolzarbdir. Ma’lumotlilik ko`p
darajada insonning xohish-irodasiga bog`liq bo`lib qoladi. Shu bilan birga keng
axborot oqimi, qulay imkoniyatlar yovuz niyatlar quroliga ham aylanib, kishilar
ongiga manipulyatsion ta’sir etmoqda. Kuchli axborotlashuv jarayonida insonlar
ongini egallash jarayonida kishilarda mafkuraviy immunitet, mediasavodxonlikning
yetishmasligi “begonalashish” jarayoninini keltirib chiqarmoqda. Bugungi kunda
begonalashish tuyg`usi ayrim etnik guruh doirasidan tashqari chiqib, o`z ta’sir
ko`lamini kengaytirmoqda.
Fan-texnikaning yutuqlari insoniyat foydasiga, ezgu maqsadlarga xizmat
qilishi ijobiy holat. Ammo, virtual olamdan ayrim kuchlar g`arazli niyatlarini
amalga oshirish uchun foydalanayotganligi ham haqiqatdir. Bunga qarshi har bir
mamlakat o`z kelajagi haqida qayg`urib munosib kurash olib bormog`i bugungi
kunning zaruratidir. Internet madaniyat hodisasi sifatida o`zini ikki yo`nalishda
namoyon qiladi. Birinchisi, madaniyatning milliy sarhadlarining yuvilib ketishi, til
to`siqlarini yengib o`tish, madaniyatning fan, san’at, ta’lim, bo`sh vaqt va hokazo
shakllari o`rtasidagi to`siqlarni buzib yuborish bilan bog`liq.
Ikkinchi yo`nalish, internetning madaniyat mohiyatini nafaqat passiv
ravishda qabul qilinishiga imkoniyat yaratishida, balki internetning unga ta’sir
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
312
ko`rsatishida ham namoyon bo`ladi. Internetning o`zi madaniyatlarning
kommunikatori sifatida namoyon bo`lgan holda nafaqat madaniyatlararo
muloqotning ajoyib vositasi hisoblanadi, balki tarmoq ishtirokchilarining har biri
teng huquqli, o`z ovoziga ega bo`lgan, umumiy “ovozga” ta’sir ko`rsatgan holda o`z
ovozini boshqalarning ovozlariga qo`shishi mumkin bo`lgan global dialog
madaniyatining tug`ilishi haqida xabar beradi. Har bir shaxsning individual
hissasiga va shu bilan birga global ijodga yo`naltirilganlik – yangi kibernetik
madaniyatning asosiy jihati mana shundan iborat. Internet global tarmog`i qismlari
turli milliy sohalarga bo`lingan qandaydir “umummadaniy muhit” sifatida ta’riflash
mumkin. Masalan, AQShning – us, Buyuk Britaniyaning – uk, Qozog`istonning –
kz, Rossiyaning – ru, O`zbekistonning– uz deb nomlanuvchi internet muhitlari
bo`lgan milliy zonalarga bo`linadi. Internet tarmog`ida ularning barchasi doimiy
virtual o`zaro munosabatlarda bo`ladilar. Hozirgi vaqtda ko`plab tadqiqotchilar
tomonidan mazkur global madaniyatlararo dialogda Runet zonasi begona
madaniyatlar siquvi ostida qator qiyinchiliklarga duch kelayotganligi tan
olinayotgan[9] bo`lsada, bunday xavfdan hech qaysi tarmoq zonasi yiroqda deya
olmaymiz.
Internet buzg`unchilar makoniga aylanishining asosiy sabablari quyidagilar:
Internetning tartibga solinmaganligi;
Internetdagi faoliyatning maxfiyligi;
Axborot joylashning qulayligi;
Cheksiz auditoriya;
Axborotlarni yetkazish tezligi.
Jamiyat hayotida begonalashuvning quyidagi turlarini ajratib ko`rsatish
mumkin:
1. Iqtisodiy. 2. Siyosiy. 3. Madaniy. 4. Ijtimoiy. 5. Ruhiy.
Axborotlashgan jamiyat imkoniyatlaridan ko`plab kuchlar o`z manfaatlari
yo`lida foydalanishlari natijasida zo`ravonlikka, milliy qadriyatlarimizga zid
bo`lgan “ommaviy madaniyat” na`munalarini targ`ib qilish vositasida ma’naviy
qadriyatlarning devalvatsiyasi, kishilar, ayniqsa yoshlar ma’naviy, axloqiy va ijodiy
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
313
imkoniyatlarining pasayib ketishi kuzatilmoqda, bu esa o`z navbatida yangi
texnologiyalarning, jumladan, axborot texnologiyalarining joriy qilinishi va
qo`llanilishi uchun mehnat manbalarini tayyorlashni ahamiyatli ravishda
murakkablashtirmoqda. Bu jarayonlar erkinlikni yo`qotishdan qo`rqish, ortib
borayotgan yakkalanib qolish, odamlarning begonalashuvi va zamonaviy insonning
global kommunikatsiyalarga bog`lanib qolishi natijasida vujudga kelayotgan
yolg`izlik hissi faol ravishda namoyon bo`lmoqdaki, bunga ayniqsa internet
tarmog`ining “virtual shaxs” va “internet-tobelik” kabi hodisalari ham ta`sir
ko`rsatmoqda. Mazkur hodisalar oqibatida barcha ijtimoiy aloqalar ham shuningdek,
virtual tabiatga ega bo`lmoqda. Begonalashish - zamonaviy axborotlashgan
jamiyatga xos bo`lgan, inson faoliyati va uning natijalarining ular ustidan hukmron
bo`lgan va u bilan raqobatlashuvchi mustaqil kuchga aylanishi bilan ifodalanuvchi
obyektiv ijtimoiy jarayondir. Shaxsning internetdagi begonalashishi foydalanuvchi
o`zi uchun virtual shaxsni yaratganida va u kibermaydon ichida yashay boshlaganida
sodir bo`ladi, u to`laqonli ravishda laqab (Nik) yordamida o`z qiyofasini yashirishi,
yoki ko`plab qiyofalarga ega bo`lishi mumkin, shu bilan birga hech bir qiyofa
o`zining haqiqiy “xo`jayini”ga mos bo`lmasligi ham mumkin. Shaxs kibermaydonda
tarmoqning o`ziga xos xususiyatlari tufayli - bu virtual, barcha yerda mavjud
bo`lgan, nisbatan ko`proq ijodiy va yashirin shaxsdir va virtual shaxslarni ne’mat
yoki buzg`unchi kuch sifatida qanday qilib o`rganish mumkin, degan savolga bir
turli javob mavjud emas. Biroq shaxsning begonalashuvi uning barcha
atributlarining virtuallashtirilishi yordamida sodir bo`ladi, iroda, erkinlik, qadr-
qimmat kabilar ko`pincha virtual shaklga kirgan holda o`zgarishi mumkin, ko`proq
bu kabi o`zgarishlar shaxsning o`zi kabi boshqa foydalanuvchilar uchun ham o`ta
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, anonimlik tufayli va
internetda mas’uliyatning mavjud emasligi sababli foydalanuvchida barcha narsa
mumkinligi hissi vujudga keladi, birovning erkinligi, qadr-qimmatini buzgan holda
nafaqat ruhiy zarar keltiruvchi, balki shaxsga moddiy ziyon ham yetkazishi mumkin
bo`lgan buzg`unchi virtual shaxslar paydo bo`ladi (masalan, hakerlar va boshqalar).
Kuzatishlarga qaraganda, begonalashish tuyg`usi bir necha yillarning
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
314
mahsuli sifatida namoyon bo`ladi va uni keltirib chiqaruvchi omillar, turtkilar xilma-
xildir. Bizningcha, bu omillarga turli hayot va faoliyat vaziyatlaridan shakllangan
pessimistik, optimistik, sentimentalistik tuyg`ular, eydetik obrazlar (lotincha
“o`chmas iz”), muvaffaqiyatsizliklar, armon, qo`msash (ma`lum muddatdan so`ng),
tanholik tuyg`ulari va boshqalar misol bo`ladi. Ana shu ijtimoiy muhit jamiyatning
bugungi axborotlashuv jarayonida yaqqol ko`zga tashlanmoqda.
XULOSA
Kelajakda kibermaydonda begonalashish muammosining keskinligini
kamaytirish imkoni bo`lib yangi dasturiy vositalarni, masalan, “nomaqbul” web-
manbalarni va ularga yo`naltiruvchi havolalarni to`sish dasturlarini ishlab chiqish
hisoblanadi(buning uchun hozir ham barcha zarur texnologiyalar mavjud, masalan,
“Kiber-enaga”, “Firewall” va b.), ehtimol, tartib o`rnatishga qaratilgan, jumladan
ayrim saytlarning rahbarlariga qaratilgan maxsus davlat dasturi, virtual shaxslarni
“to`siqqa tushirish” va hokazolar talab etilishi mumkin. Ayrim yoshlarda
begonalashuvning yuzaga kelishi bu ijtimoiy muhit, oilaviy hayot, atrofdagilarning
kuchli ta`siri ostida yuzaga keladi. Farzandlarimizni zarur madaniy-ma’rifiy, foydali
ishga jalb etish yo`lidagi kamchiliklar bu kabi illatning ildiz otishiga sabab
bo`ladi.Bugungi yoshlar “dunyoni o`zgartirish”ga harakat qilib, anglab yoki
anglamasdan, o`ziga mos dunyoqarash, g`oya, manfaat va maqsadlari bo`lgan
maslakdoshlar izlamoqdalar. Yoshlar submadaniyati egalari va yaratuvchilari
tomonidan begonalashuvning qaysi tomonlari anglanishiga qarab, ularning
yo`nalishlari aniqlanadi. Yangi barpo etilgan yoshlar submadaniyati egalari ijtimoiy
voqelikni o`zgartirishga harakat qilishni endi birgalikda amalga oshirganlar, ammo
nonkonformistlarni o`zidan itarib, va shu vaqtni o`zida ularni qayta tarbiyalashga,
assimilyatsiya qilishga harakat qiluvchi jamoat a`zolari tomonidan kelgan
tushunmovchiliklar bilan muqarrar to`qnashardilar. Tashqi ta`sirga bo`ysinmagan
nonkonformist yoshlar submadaniyati, o`z navbatida, jamiyatdan uzoqlashgan,
“yashirin harakatlarga” o`tgan. Ushbu kontekst bo`yicha nonkonformistlarni
begonalashuvi, ularni “katta jamiyat” taklif etgan g`oya va maqsadlarni, shuningdek
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
315
shu maqsadlarga yetish usullari va vositalarini ongli ravishda rad etishga
ekvivalentdir. Shunday qilib, yangi tashkillangan submadaniyati bir vaqtni o`zida
jamiyatdan begonalashgan va o`z-o`zidan begonalashgan jamoa hisoblanadi.
Yoshlar submadaniyati mavjudligini ushbu bosqichida jamiyatning o`ziga xos
shakllari tashkil topgan: kommuna, kvota, obshina va fletalar. Hatto begonalashgan
ahvolda bo`lib, jamiyat hayotida kardinal ijobiy o`zgarishlarni amalga oshirish
imkoniyati yo`qligini tushunib turgan alternativ g`oya, me’yorlar, manfaat va
maqsadlar egalari nimanidir bo`lsada o`zgartirish uchun o`zining faoliyatini davom
etib kelishgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
Abdurahmonov M, Rahmonov N. Madaniyatshunoslik. Toshkent – 2008. 124-b
Мировая экономика и международние отношения, 1998, №1, с.13.
Falsafa, qomusiy lug'at. Toshkent, Sharq- 2004 yil, 95 bet
Yahyo Muhammad Amin. Internetdagi tahdidlardan himoya.- Toshkent.:
Movaraunnahr, 2016, 34-bet -408 b
Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. Toshkent, Sharq NMIU, 2005. 124-bet
Q.Usmonov. O'zbekiston tarixi. Darslik. Toshkent-2016. 17-bet
Баришев Р.А. Киберпространство и проблема отчуждения. Автореферат дисс.
на соискание ученой степени кандидата философских наук. Красноярск – 2009
Огбёрн Г. Философия техники. –М.: Современние тетради, 2005. –С.35
Белл Д. Грядуюшее постиндустриалное обшество. Опит Социалного
прогнозирования. – Москва.Академия, 1999. –С.220
Ортега-и-Гассет. Восстание масс//Избр. Труди. –Москва. Вес миръ, 1997,
С.221
Тоффлер Э. Новая технологическая волна на Западе. –Москва.Прогресс, 1986.
–С.161
