Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
320
QADOQLASH USULLARINING QURITILGAN TOMAT
MAHSULOTLARINI SAQLASH MUDDATIGA TA’SIRI.
A. M. Nazarov
Toshkent davlat agrar universiteti tadqiqotchisi
M.A.Boltayev
Toshkent davlat agrar universiteti dotsenti
E-mail:murodbek.boltaev.78@
mail.ru
M.R.Umaraliyeva
Toshkent davlat agrar universiteti 21-40 guruh talabasi
Annotatsiya. Ushbu tadqiqotda quritilgan tomat mahsulotlarini turli
qadoqlash usullari orqali saqlash samaradorligi o‘rganildi. Oddiy polietilen,
vakuum qadoqlash, gazli muhitda qadoqlash va biopolimer qadoqlar orqali
saqlangan namunalarning namlik, S vitamini, likopin va karotinoidlar miqdori tahlil
qilindi. Natijalarga ko‘ra, gazli muhitda qadoqlash va vakuum qadoqlash usullari
mahsulotning biokimyoviy ko‘rsatkichlari va saqlanish muddatini yaxshilashda
samarali ekani aniqlandi. Biopolimer qadoqlar ekologik jihatdan afzal bo‘lsada,
namlik o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lganligi sababli, saqlash samaradorligi pastroq
bo‘ldi.
Kalit so‘zlar: Quritilgan tomat, qadoqlash usullari, vakuum qadoqlash, gazli
muhitda qadoqlash, biopolimer qadoqlar, namlik darajasi, S vitamini, likopin,
karotinoidlar, saqlash muddati, mahsulot sifati.
Annotatsiya. V dannom issledovanii izuchalas effektivnost xraneniya
sushyonыx tomatov pri ispolzovanii razlichnыx metodov upakovki. Bыli
proanalizirovanы obrazsы, upakovannыe v obыchnыy polietilen, vakuumnuyu
upakovku, upakovku v gazovoy srede i biopolimernыe paketы, s tochki zreniya
soderjaniya vlagi, vitamina C, likopina i karotinoidov. Rezultatы pokazali, chto
upakovka v gazovoy srede i vakuumnaya upakovka naibolee effektivno soxranyayut
bioximicheskie pokazateli i prodlevayut srok xraneniya produkta. Biopolimernыe
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
321
upakovki, nesmotrya na ekologichnost, prodemonstrirovali bolee nizkuyu
effektivnost iz-za vыsokoy pronitsaemosti dlya vlagi.
Klyuchevыe slova: Sushyonыe tomatы, metodы upakovki, vakuumnaya
upakovka, upakovka v gazovoy srede, biopolimernыe upakovki, uroven vlagi,
vitamin S, likopin, karotinoidы, srok xraneniya, kachestvo produksii.
Annotation. This study investigated the storage efficiency of dried tomato
products using different packaging methods. Samples packed in conventional
polyethylene, vacuum packaging, modified atmosphere packaging, and biopolymer
bags were analyzed for moisture, vitamin C, lycopene, and carotenoids content. The
results indicated that modified atmosphere packaging and vacuum packaging were
the most effective in preserving biochemical qualities and extending shelf life.
Although biopolymer packaging is environmentally friendly, its high moisture
permeability led to lower storage efficiency.
Keywords: Dried tomatoes, packaging methods, vacuum packaging,
modified atmosphere packaging, biopolymer packaging, moisture content, vitamin
C, lycopene, carotenoids, shelf life, product quality.
KIRISH
Respublikamiz qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohasining
hozirgi bosqichdagi asosiy vazifalari xom ashyo etishtirish joylarida zamonaviy
qayta ishlash sex va zavodlarini joylashtirish, dunyo bozorida konserva mahsuloti
assortimenti va miqdori mavqeini mustahkamlash, kelajak uchun real istiqbol rejaga
ega bo‘lishdir. Korxona rivojlanish shakli, uni yuqori organlar tomonidan
rivojlanishni boshqarish mexanizmi shakllanishi kerak. Ishlab chiqarish tarmog‘i
inqirozdan himoyalanish choralari ko‘rilishi kerak.
Shuning uchun bugungi kunning qishloq xo‘jaligi mutaxasislari qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirish, saqlash va qayta ishlash texnologiyalarini puxta
bilishlari katta amaliy ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining sifatini
bilish, standartlash sistemasi bilan tanishish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash
va qayta ishlash texnologiyasining o‘zlashtirilishi mahsulot sifatini oshiradi va
nobudgarchilikni imkoni boricha kamaytiradi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
322
Bu borada qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash jarayonida
tayyorlanayotgan mahsulotlarning turlari ortib bormoqda. Shu bilan bir payitda
mahsulotlar assortimentiga qarab ular qadodoqlanadigan idishlar ham xilma xilligi
bilan ajralib turadi.
Mahsulot assortimenti: meva va sabzavot sharbatlari, kompot va murabbolar,
sabzavot va meva marinadlari, gazak konservalar, tuzlamalar va quritilgan
mahsulotlardan iborat.
Bizga ma’lumki bugungi kunda mahsulotlarni qadoqlash uchun
qo‘llaniladigan idishlar turli-xil materiallardan tayyorlanmoqda va shu bilan bir
payitda bu mahsulotlar turli xil konstruksiyali jixozlarda qadoqlanishi mahsulotlarni
tabiiy sifatini saqlab qolishda katta ahamiyatga ega.
Umuman olganda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qadoqlashni asosiy
maqsad va tamoyillariga quyidagilar kiradi. Bularga mahsulotning saqlanish davrini
uzaytirishi, mahsulotning tovar ko‘rinishini yaxshilanishi, mahsulotlarni tashishga
qulayligini oshirishi, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirishi kiradi.
Ma’lumki, har qanday qishloq xo‘jaligi mahsulotining sifatiga va
saqlanuvchanligiga kislorod, namlik va harorat kabi asosiy omillar katta ta’sir
ko‘rsatadi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qadoqlash ushbu omillarning ta’sirini
muayyan darajada cheklaydi va shu asosda uning saqlanuvchanligini oshiradi.
Bugungi kunda mahsulotlarni qadoqlash tizimi zamonaviylikni ham kasb etishi
lozim. Zamonaviy uslubda qadoqlash mahsulotning tovar ko‘rinishini,
haridorgirligini oshiradi.
Zamonaviy uslubda qadoqlash deganda quyidagilar tushuniladi:
- turli xil hajmli idishlardan foydalanish;
- qadoqlash materialining sifatli va tannarxi arzonini tanlash;
- mahsulotga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydigan qadoqlash materiallaridan keng
foydalanish;
- qadoqlash materialining qulayligini oshirish;
- dizayn.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
323
Barcha quritilgan mahsulotlar kabi pomidorni quritilgan mevasini
qadoqlashda ham aynan shu jarayonlar amalga oshiriladi. Quritilgan pomidorlar
juda engil, ular juda uzoq vaqt davomida saqlanishi mumkin. Quritish jarayonida
pomidor bir necha marta quriydi, shuning uchun siz ularni idishga juda oz miqdorda
qo‘shishingiz kerak. 40 g quritilgan pomidor 800 g yangi pomidorga teng bo‘ladi.
Quyida tomatni quritilgan mahsulotini turli usullarda qadoqlash va ularni
saqlash bo‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalarini keltirib o‘tiladi.
Tadqiqot
metodikasi va qo‘llanilgan uskunalar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Ushbu
tadqiqotimizda ob’ekt sifatida quritilgan tomat mahsulotlari hamda predmet qilib
quritilgan
tomat
mahsulotlarini
qadoqlash
usullarining
mahsulot
sifat
ko‘rsatkichlariga ta’siri (namlik, vitaminlar, karotinoidlar) olindi. Tadqiqot ishi
2022-2023 yillarda Toshkent davlat agrar universitetining “Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash” kafedrasida o‘tkazildi. Tadqiqot jarayonida
4 xil qadoqlash usularidan foydalanildi. Bularga odatiy polietilen qoplamalar,
vakuum qadoqlash (±0.03 mPa bosim), gazli muhitda qadoqlash (80% N₂, 20%
CO₂), bio-polimer paketlar (kraxmal asosida tayyorlangan) kiradi.
Namunalar har bir qadoq turi uchun 3 karra takrorlangan 500 grammli
quritilgan tomat mahsulotlari namunalaridan tayyorlandi. Namunalar bir xil
sharoitda saqlandi:
1.Harorat: 20–22°C;
2.Namlik: 65±5%;
3.Saqlash muddatlari: 3, 6, 9, 12 oy.
Tadqiqot natijalari namlik(gravimetrik usul), S vitamini (%)(yodometrik
titrimetriya), likopin (%)(uzik (uv-vis) spektrofotometriya), karotinoidlar
(%)(ekstraksiya + spektrofotometriya) usullarda aniqlandi. Tadqiqot bosqichlarida
namunalarni qadoqlashda 4 turdagi qadoqlash usullaridan, namunalarni saqlash
davomida har 3, 6, 9, va 12 oylik intervalda nazorat tahlillari, har bir oyda
biokimyoviy tahlillar har bir ko‘rsatkich bo‘yicha olib borildi. Ma’lumotlarni qayta
ishlashda Excel va SPSS dasturlari yordamida statistik tahlil qilindi. Ma’lumotlar 3
ta takroriylik asosida qayta ishlandi. Ishonchlilik darajasi: p < 0.05. Tafovutlar
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
324
aniqlash uchun dispersion tahlil va T-test qo‘llanildi.
Quritilgan tomat mahsulotlaridagi namlik darajasi – mahsulotning saqlanish
muddati, fizik tuzilishi va mikroorganizmlarga qarshi barqarorligini belgilaydigan
asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Quyida 3 oy, 6 oy, 9 oy va 12 oy davomida
namlik darajasiga ta’sir etuvchi qadoqlash usullari tahlil qilindi.
1-jadval
Quritilgan tomat mahsulotlarini turli qadoqlash usullarida saqlash
maboynida namlik o‘zgarishi,%. (2022-2024 y.y)
Qadoqlash usuli
3 oy
6 oy
9 oy
12 oy
Odatiy polietilen
12.8 ± 0.25 13.9 ± 0.30 —
—
Vakuum qadoqlash
10.2 ± 0.18 11.0 ± 0.22 11.7 ± 0.24 —
Gazli muhitda qadoqlash 9.6 ± 0.15
10.1 ± 0.19 10.5 ± 0.20 11.2 ± 0.23
Biopolimer qadoqlash
11.4 ± 0.20 12.3 ± 0.26 —
—
Odatiy polietilen qadoqlash
usulida namlik darajasi 3 oyda (12.8 ± 0.25%)
bo‘lgan bo‘lsa, 6 oyda (13.9 ± 0.30%) gacha o‘sdi. Bu usulda polietilen
materialining namlik o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgani uchun, mahsulot muhitdagi
nisbiy namlikni so‘rib oladi. Bu esa mahsulotning saqlanish muddatini qisqartiradi
hamda zanglar va zamburug‘lar rivojlanish xavfini oshiradi.
Vakum qadoqlashda
, havo chiqarilganligi sababli, mahsulotning muhit
bilan aloqasi ancha kamayadi. Bu usulda namlik 3 oyda (10.2 ± 0.18%) bo‘lsa, 6
oyda (11.0 ± 0.22%), 9 oyda esa (11.7 ± 0.24%) ni tashkil etdi. Bundagi namlikning
biroz ko‘tarilishi qadoq materialining fizik xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, umumiy
namlik barqaror darajada saqlanadi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
325
1-rasm .Quritilgan tomat xom ashyosini turli usullarda qadoqlanib
saqlash davomida namlik o‘zgarishi,%
Gazli muhitda qadoqlash (CO₂ + N₂)
eng samarali usul bo‘lib, 3 oyda (9.6
± 0.15%), 6 oyda (10.1 ± 0.19%), 9 oyda (10.5 ± 0.20%), va 12 oyda (11.2 ± 0.23%)
namlik darajasi kuzatildi. Bu usul mahsulot atrofidagi kislorod miqdorini
minimallashtirib, namlik almashinuvi jarayonini pasaytiradi. Shu tufayli,
mahsulotning fizik tuzilishi uzoq vaqt saqlanadi va mikrobiologik xavf kamayadi.
Biopolimer qadoqlar
esa ekologik tozaligi bilan ajralib tursada, namlikni
yuqori o‘tkazuvchanligi sababli, 3 oyda (11.4 ± 0.20%) va 6 oyda (12.3 ± 0.26%)
namlik darajasiga etdi. Bu ko‘rsatkich, oddiy polietilenga nisbatan yaxshiroq, lekin
vakuum yoki gazli muhitga qaraganda past samaradorlikka ega ekanini ko‘rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Mirziyoev Sh. PF-158-son. “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi to‘g‘risida”.
Prezident Farmoni. – Toshkent, 2023 yil 11 sentyabr.
2.
GOST 28561-90. Produktы pererabotki plodov i ovoщey metodы opredeleniya
suxix veщestv ili vlagi – M.: izdatelstvo standartov, 2011. –5 s.
3.
Organolepticheskie metodы otsenok piщevыx produktov: Terminologiya. - M.:
Nauka, 1990.-38 s.
4.
Polegaev V.I. Metodы otsenki kachestva plodov i ovoщey (Metodicheskie
12,8
13,9
0
0
10,2
11
11,7
0
9,6
10,1
10,5
11,2
11,4
12,3
0
0
0
2
4
6
8
10
12
14
16
3 ой
6 ой
9 ой
12 ой
Одатий полиэтилен
Вакуум қадоқлаш
Газли муҳитда қадоқлаш
Биополимер қадоқлаш
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
326
razrabotki). M.:- 1978.- 66 s
5.
Fellows, P.J. Food Processing Technology: Principles and Practice. –
Woodhead Publishing, 2017.
6.
Rahman, M.S. Handbook of Food Preservation. – CRC Press, 2007.
7.
FAO. Packaging and storage of dried fruits and vegetables. – FAO Agricultural
Services Bulletin No. 127, Rome, 2004.
Anjuman ishtirokchisi talabnomasi
1. Muallif (lar) ning familiyasi, ismi,
otasining ismi
Boltayev MurodbekAllayorovich,
Nazarov
Abduqodir
Muhammadiyevich, Umaraliyeva
Muxlisa Rahmatjon qizi
2
Lavozimi, ilmiy darajasi, ilmiy unvoni Dosent
3
Ish / o‘qish joyi (muassasaning to‘liq
nomi, qisqartirishlarsiz), shahar
Toshkent davlat agrar universiteti,
Toshkent shahri
4
Maqola mavzusi
Qadoqlash usullarining quritilgan
tomat
mahsulotlarini
saqlash
muddatiga ta’siri.
5
Shu’ba tartib raqami
3
6
Muallifning E-maili
murodbek.boltaev.78@
mail.ru
7
Muallifning telefon raqami
(90)019-08-78
