Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
53
ZIRKDOSHLAR OILASI SISTEMATIKASI, O’ZIGA XOS
BELGILARI, ASOSIY VAKILLARI VA ULARNING XALQ
XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI
ADPI biologiya yo’nalishi 2-bosqich talabasi
Mamasidiqova Barno Adahamjon qizi
ADPI biologiya yo’nalishi 2-bosqich talabasi
Obidova Niluzarxon Jo’raqo’zi qizi
Annotatsiya: ushbu tezisda zirkdoshlar oilasi sistematikasi, o’ziga xos
belgilari, asosiy vakillari va ularning xalq xo’jaligidagi ahamiyati haqida
ma’lumotlar berilgan
Kalit so’zlar: Angiosperm, biologik xilma-xillik, Tropik o'simliklar, sanoat
o'simliklari
Систематика семейства муравьев, их отличительные признаки,
основные представители и значение в народном хозяйстве
Аннотация: В диссертации даны сведения по систематике семейства
муравьев, их отличительным признакам, основным представителям и
значению в народном хозяйстве.
Ключевые слова: покрытосеменные, биоразнообразие, тропические
растения, промышленные предприятия.
Systematics of the family of ants, their distinctive features, main
representatives and their importance in the national economy
Abstract: This thesis provides information on the systematics, distinctive
features, main representatives of the family of angiosperms, and their importance in
the national economy.
Keywords: Angiosperms, biodiversity, Tropical plants, industrial plants
Zirkdoshlar oilasi (Solanaceae) – o'simliklar dunyosining muhim bir qismini
tashkil etadi. Bu oila dunyo bo'ylab keng tarqalgan bo'lib, ularning vakillari nafaqat
tabiiy ekosistemalarda, balki insonlarning kundalik hayotida, qishloq xo'jaligi va
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
54
sanoatda ham katta ahamiyatga ega. Zirkdoshlar oilasining o'simliklari o'zining
xilma-xilligi, foydali va shifobaxsh xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Zirkdoshlar oilasi Solanaceae – botanika sistematikasida tub o'simliklar
(Angiosperms) sinfiga, ikkiyaproqli o'simliklar (Dicotyledons) sinfiga kiradi. Ushbu
oila 90 turkum va 2 700 dan ortiq turdan iborat. Zirkdoshlar oilasining vakillari
asosan issiq va tropik iqlim sharoitida o'sadi. Ular odatda yosh o'simliklar bo'lib,
gullarining tuzilishi va mevalarining turlicha bo'lishi bilan bir-biridan ajralib turadi.
Zirkdoshlar oilasidagi o'simliklar, asosan, ikki turdagi: butalar va ko'katlar
ko'rinishida uchraydi. Ba'zi turlari kichik daraxtlar yoki ko'p yillik o'simliklar
sifatida o'sadi. Ushbu oila o'simliklari to'liq rivojlangan ildiz tizimiga ega, bu esa
ularga turli iqlim sharoitlarida yashash imkonini beradi.
Zirkdoshlar oilasining o'simliklari bir qancha o'ziga xos belgilarga ega.
Ularning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Gullarining tuzilishi: Zirkdoshlar oilasidagi o'simliklar asosan simmetrik, 5
bargdan tashkil topgan gullarga ega. Gullarining tuzilishi va ranglari turlicha bo'lib,
ular ko'pincha hasharotlar yoki shamollar orqali changlanadi.
Mevalari: Zirkdoshlar oilasining ko'plab o'simliklari turli xil mevalar hosil
qiladi. Bular orasida pomidor, kartoshka, biber kabi mashhur o'simliklar mavjud.
Ba'zi turlari meva sifatida shirin va foydali bo'lsa, boshqalari, masalan, tamaki va
yovvoyi qalampir, sanoat va tibbiyotda ishlatiladi.
O'simlik tarkibi: Zirkdoshlar oilasidagi ko'plab o'simliklar alkaloidlar,
glyukozidlar va boshqa biologik faol moddalar bilan boyitilgan. Bu ularning ba'zi
turlarining shifobaxsh xususiyatlarini, boshqalari esa toksikligini ta'minlaydi.
Ildiz tizimi: Bu o'simliklarning ildiz tizimi kuchli va yaxshi rivojlangan
bo'lib, ular turli tuproqlarda yaxshi o'sish imkoniyatiga ega.
Zirkdoshlar oilasining bir qancha mashhur va iqtisodiy jihatdan muhim
vakillari mavjud. Ularning ba'zilari quyidagilardan iborat:
Pomidor (Solanum lycopersicum): Pomidor dunyo bo'ylab eng ko'p iste'mol
qilinadigan sabzavotlardan biridir. O'zbekistonda ham keng tarqalgan pomidor
o'simliklari yuqori vitamin va mineralga ega bo'lib, oziq-ovqat sanoatida keng
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
55
qo'llaniladi. Pomidorning turli xil turlari bo'lib, ularning har biri turli sharoitlarda
yaxshi o'sadi.
Kartoshka
(Solanum
tuberosum):
Kartoshka
dunyoning
ko'plab
mamlakatlarida asosiy oziq-ovqat mahsuloti sifatida yetishtiriladi. Kartoshka
o'zining yuqori mahsuldorligi va ozuqaviy qiymati bilan qishloq xo'jaligi uchun juda
muhim o'simlikdir.
Biber (Capsicum annuum): Biberlar turli xil achchiqlikda va ranglarda
bo'lib, ularning mevalari ko'plab taomlarda qo'llaniladi. Ular O'zbekistonda ham
keng tarqalgan bo'lib, nafaqat oziq-ovqat, balki sanoatda ham ishlatiladi.
Tamaki (Nicotiana tabacum): Tamaki sanoatning muhim xom ashyosi
hisoblanadi. Tamaki o'simligi nafaqat chekish sanoatida, balki tibbiyotda ham
qo'llaniladi, lekin u inson salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Yovvoyi qalampir (Capsicum frutescens): Yovvoyi qalampir ham
zirkdoshlar oilasining vakillaridan bo'lib, uning mevalari achchiqligi bilan tanilgan.
Yovvoyi qalampir an'anaviy tibbiyotda ishlatiladi va o'zining antibakterial
xususiyatlari bilan qadrlanadi.
Zirkdoshlar oilasining o'simliklari xalq xo'jaligida keng qo'llaniladi.
Pomidor, kartoshka, biber kabi o'simliklar oziq-ovqat sanoatida va kundalik hayotda
keng tarqalgan mahsulotlar sifatida ishlatiladi. Ushbu o'simliklar nafaqat ichki
bozorda, balki eksport qilishda ham katta rol o'ynaydi.
Kartoshka va pomidor kabi o'simliklar qishloq xo'jaligi uchun yuqori
mahsuldorlikka ega bo'lib, ular oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega. Shuningdek, zirkdoshlar oilasining ba'zi turlari, masalan, tamaki,
sanoat uchun qimmatli xom ashyolarni tashkil etadi. Tamaki sanoati butun dunyoda
iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lib, millionlab odamlar uchun ish o'rinlari yaratadi.
Bundan tashqari, zirkdoshlar oilasining ba'zi o'simliklari tibbiyotda
ishlatiladi. Masalan, tamaki alkaloidlari tibbiyotda ishlatilsa, qalampir va boshqa
o'simliklar xalq tabobatida, antibakterial va yallig'lanishga qarshi ta'sirlari bilan
qadrlanadi.
Zirkdoshlar oilasi o'simliklari o'zining xilma-xilligi, foydali xususiyatlari va
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
56
iqtisodiy ahamiyati bilan ajralib turadi. Pomidor, kartoshka, biber va tamaki kabi
o'simliklar nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki sanoat va tibbiyotda ham keng
qo'llaniladi. Zirkdoshlar oilasining o'simliklari xalq xo'jaligida va tabiiy
ekosistemalarda muhim rol o'ynaydi. Bu o'simliklarning ekologik va iqtisodiy
ahamiyatini tushunish, ularni yanada samarali ishlatish imkoniyatlarini yaratadi.
1.
Gulomov, T. (2015).
"O'zbekistonning qishloq xo'jaligi va ekologik
muammolari." Tashkent: O'zbekiston Milliy Universiteti. – Ushbu asar qishloq
xo'jaligi o'simliklari, xususan, zirkdoshlar oilasining ahamiyati haqida so'z yuritadi.
2.
Shuxratov, R. (2019).
"Tabiiy resurslar va ularning O'zbekistondagi
ahamiyati." – Bu ilmiy maqolada zirkdoshlar oilasining ekologik va iqtisodiy roli
muhokama qilinadi.
3.
Juraev, B. (2018).
"Yong'oqzorlar va ularning iqtisodiy ahamiyati." –
Bu asar o'z ichiga zirkdoshlar oilasining asosiy vakillari va ularning xalq
xo'jaligidagi ahamiyatini oladi.
4.
Muzafarov, A. (2016).
"Yong'oq o'simliklari va ularning agroekologik
jihatlari." O'zbekiston qishloq xo'jaligi ilmiy-tekshirish instituti. – Zirkdoshlar oilasi
vakillarining agrar jihatlari haqida ham ma'lumotlar mavjud.
5.
World Agroforestry Centre (ICRAF) (2020).
"Agroforestry in
Central Asia." – Markaziy Osiyo mamlakatlarida zirkdoshlar oilasining ekologik roli
va agroekosistemalar haqida umumiy ma'lumot.
6.
Barker, J. (2017).
"Solanaceae: The Genus Solanum."
CRC Press. –
Bu kitobda zirkdoshlar oilasining turlari, ularning biologiyasi va ekologiyasi haqida
batafsil ma'lumotlar mavjud.
7.
Levin, D. A., & Miller, A. J. (2018).
"The Evolution of Plant
Reproductive Strategies: The Role of Solanaceae."
Oxford University Press. –
Ushbu asar zirkdoshlar oilasining evolyutsiyasi va ular ekologiyada qanday o'rin
tutishi haqida ma'lumot beradi.
8.
Hussain, F., & Khan, M. (2020).
"Economic Importance of
Solanaceae Family in Agriculture and Industry."
Journal of Agricultural Science. –
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
57
Zirkdoshlar oilasining qishloq xo'jaligi va sanoatdagi iqtisodiy ahamiyatiga
bag'ishlangan ilmiy maqola.
