Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
68
SHAXS FE'L ATVORINI IFODALOVCHI SIFATLARNING
MORFOLOGIK VA SINTAKTIK O‘ZGARUVCHANLIGI: INGLIZ VA
O‘ZBEK TILLARI MISOLIDA
Mamadiyorova Sevara Olimjon qizi
Samarqand davlat chet tillar instituti ingliz tili oʻqituvchisi
Annotatsiya: Mazkur maqolada shaxs fe'l atvorini ifodalovchi sifatlar va
ularning ingliz hamda o‘zbek tillarida morfologik va sintaktik xususiyatlari qiyosiy
tahlil qilinadi. Har ikki til doirasida sifatlarning fe'l atvorga oid semantik yuklamasi,
ularning morfologik shakllanishi va gapdagi sintaktik roli tadqiq etiladi. Tadqiqot
natijalari sifatlarning til strukturasi va shaxs psixologiyasini ifodalashdagi o‘rni,
hamda madaniyatlararo tafovutlarni ko‘rsatib beradi. Maqolada sifatlarning
o‘zgaruvchanligi, ularning zamon, daraja va holatga ko‘ra qanday shakllanishi,
shuningdek, gapda aniqlovchi yoki kesim vazifasida kelish imkoniyatlari ko‘rib
chiqiladi.
Kalit so‘zlar: sifat, fe'l atvori, morfologik o‘zgaruvchanlik, sintaktik
funksiya, ingliz tili, o‘zbek tili, aniqlovchi, predikativlik, tilshunoslik, qiyosiy tahlil
Kirish
Shaxs fe'l atvori har bir insonning jamiyatdagi xulq-atvori, ichki dunyosi va
ijtimoiy o‘rnini ifodalovchi muhim lingvistik kategoriya hisoblanadi. Tilshunoslikda
shaxsning fe'l atvoriga doir xususiyatlar ko‘pincha sifatlar orqali ifodalanadi. Ingliz
va o‘zbek tillarida bunday sifatlar morfologik va sintaktik jihatdan turlicha
shakllanadi va turli kommunikativ vazifalarni bajaradi. Ushbu maqolada bu
sifatlarning shakllanishi, gap tarkibidagi vazifasi hamda ularning grammatik
jihatdan qanday o‘zgarishini ikki til misolida solishtirgan holda tahlil qilamiz.
Morfologik nuqtai nazardan, o‘zbek tilida sifatlar jins, son va kelishikka
ko‘ra o‘zgarmaydi, biroq daraja (oddiy, qiyosiy va orttirma) shakllanishiga ega.
Masalan: “mehribon”, “mehribonroq”, “eng mehribon”. Shuningdek, sifatlarga ba’zi
affikslar orqali ma’no yuki oshiriladi: “mehnatkash”, “oqko‘ngil”, “serg‘ayrat”.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
69
Ingliz tilida esa sifatlar son va jinsga bog‘liq ravishda o‘zgarmaydi, ammo
qiyosiy va orttirma darajalarni -er / -est yoki "more" / "most" yordamida hosil qiladi:
“kind – kinder – kindest”, “honest – more honest – most honest”. Bundan tashqari,
ingliz tilida sifatlar ko‘pincha boshqa so‘z turkumlaridan (masalan, fe’llardan yoki
otlardan) hosil qilinadi: “help” → “helpful”, “care” → “careless”.
Shuningdek, ingliz tilidagi sifatlar ko‘plab prefiks va suffikslar orqali yangi
semantik maydonlarni tashkil qiladi:
unfriendly, disloyal, overconfident
kabi. Bu esa
fe'l atvoriga oid sifatlarning morfologik jihatdan keng imkoniyatlarga ega ekanligini
ko‘rsatadi.
Sintaktik jihatdan o‘zbek tilida sifatlar odatda aniqlovchi vazifasida keladi:
“mehribon ayol”, “tinch bola”, lekin ba’zida kesim vazifasida ham ishlatiladi: “U
dono.”. Bu holatda sifat predikativ vazifani bajaradi.
Ingliz tilida ham sifatlar gapda aniqlovchi (attributive) yoki predikativ
(predicate adjective) vazifasida ishlatiladi. Masalan: “She is a kind person”
(aniqlovchi), “She is kind” (predikativ). Ingliz tilida sifatlardan so‘ng ko‘pincha
bog‘lovchi fe’llar (to be, seem, become) keladi va ular predikativlikni belgilaydi.
Bundan tashqari, “too... to”, “enough to” kabi konstruksiyalarda sifatlar harakatga
nisbatan munosabat bildiradi: “He is too shy to speak in public”.
O‘zbek tilida esa shunday konstruksiyalar an’anaviy tarzda fe’l yoki
yordamchi so‘zlar bilan hosil qilinadi: “U juda kamtar, shuning uchun ko‘p
gapirmaydi.” Bu holat ikki til orasidagi sintaktik o‘zgaruvchanlik va o‘xshashlikni
yaqqol ko‘rsatadi.
Shuningdek, ingliz tilida sifatlardan iborat iboralar ko‘pincha murakkab gap
tuzishda vosita bo‘ladi: “Being loyal and honest, he was trusted by everyone.”
O‘zbek tilida esa bunday ifoda odatda bog‘lovchi yoki ergash gaplar orqali hosil
qilinadi: “Sodiq va halol bo‘lgani uchun, u hammaga yoqardi.”
Xulosa
Shaxs fe'l atvorini ifodalovchi sifatlar har ikki tilda insonning xulq-atvori,
ichki his-tuyg‘usi va ijtimoiy munosabatlarini ifodalashda muhim til vositasi
hisoblanadi. Morfologik nuqtai nazardan o‘zbek tilidagi sifatlar daraja orqali, ingliz
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
70
tilida esa affikslar yordamida kengaytiriladi. Sintaktik jihatdan esa, har ikki tilda
sifatlar aniqlovchi va predikativ funksiyani bajaradi, biroq ularning gapdagi
joylashuvi va foydalanish usullari til strukturasiga xos bo‘lgan xususiyatlarni aks
ettiradi. Ushbu farq va o‘xshashliklar, nafaqat grammatik tahlil uchun, balki tarjima,
til o‘rgatish va madaniyatlararo muloqotda ham katta ahamiyatga ega. Shuning
uchun ham bu turdagi tadqiqotlar til va madaniyatlararo kommunikatsiyani
chuqurroq anglashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Abdurahmonov, A. (2008).
Hozirgi o‘zbek adabiy tili
. Toshkent: Fan.
2.
Crystal, D. (2003).
The Cambridge Encyclopedia of the English Language
.
Cambridge University Press.
3.
Yuldashev, A. (2010).
O‘zbek tilining grammatikasi
. Toshkent: O‘qituvchi.
4.
Quirk, R., Greenbaum, S., Leech, G., & Svartvik, J. (1985).
A Comprehensive
Grammar of the English Language
. Longman.
5.
Bobojonov, S. (2015).
Tilshunoslikka kirish
. Toshkent: Universitet nashriyoti.
6.
Mamadiyorova, S. O. qizi. (2024, sentabr 9
). Collaborative learning
technologies
enhancing
group
work
in
virtual
environments.
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=TYzCR
mcAAAAJ&citation_for_view=TYzCRmcAAAAJ:u-x6o8ySG0sC
