Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
74
AMALIY MASHG’ULOTLAR JARAYONIDA METAKOGNITIV
FAOLIYAT TURLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Ziyamova Gulbaxor Tulabayevna
Namangan davlat pedagogika instituti, ziyamovag@gmail.com
Tel: +998950782582 ORCID: 0009-0005-5140-7112
Annotatsiya: Maqolada zamonaviy ta’limda pedagogik texnologiyaning
o’rni, talabalarning tahliliy va ijodiy fikrlashini rivojlantirishda metakognitiv
faoliyatlarni takomillashtirishning ahamiyati ko’rsatib o’tilgan. Metakognitiv
ko'nikmalarni rivojlantirish, talabalarga o'z bilimlarini ko'paytirishga, shuningdek,
o'qish strategiyalarini tanlash va o'zgaruvchan sharoitlarda ulardan samarali
foydalanishga imkon yaratadi, yangi g‘oyalar yaratishga yordam beradi.
Metakognitiv faoliyatlarni takomillashtirish uchun tavsiyalar berilgan.
Kalit so’zlar: texnologiya metakognitiv faoliyat, metakognitsiya, texnik
mexanika,, mashg’ulotlar, yangilik, mavzu, materiallar, zamonaviy iqtisod, fan,
madaniyat, texnika, faoliyat, metakognitiv bilim, metakognitiv nazorat, o’z-o’zini
baxolash, reflektiv amaliyotlar
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida barcha sohalarni tubdan isloh
qilish siyosati bormoqda. Hozirgi dunyo shiddat bilan rivojlanib taraqqiy etar ekan,
har bir kishi zamon bilan hamnafas bo’lmog’i zarur. Shu jumladan ta’lim sohasini
tubdan isloh qilish bo’yicha ko’plab salmoqli ishlar olib borilmoqda.
Mamlakatimizda samarali texnologik ta’lim tizimini joriy etishga qaratilgan tub
islohotlar natijasida bo’lajak texnologik ta’lim o’qituvchilarini tayyorlashning
tashkiliy-pedagogik
shart-sharoitlari
va
axborot-metodik
imkoniyatlari
kengaytirilmoqda.
Shu
nuqtai
nazardan
bo’lajak
texnologik
ta’lim
o’qituvchilarining metodik kompotentligini rivojlantirishning amaldagi metodikasi
va o’quv-uslubiy ta’minotini zamonaviy yondashuvlar asosida takomillashtirish
hamda o’zlashtirish natijalarini ob’ektiv baholash mexanizmlarini ishlab chiqish
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
75
dolzarb hisoblanadi.
Bugungi kun ta’lim tizimida o’quvchilarning o’z-o’zini baholash va
tushunchalarini mustaqil ravishda nazorat qilish qobiliyatlari tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Metakognitiv ko’nikmalar, o’quvchilarning o’rganish
faoliyatida o’zlarining bilimlarini qanday qo’llay olishlarini tushunishlariga yordam
beradi.
Metakongitiv faoliyat bu-
bu insonning o‘z fikrlash jarayonini tushunish,
nazorat qilish va boshqarish qobiliyatidir. Bu tushuncha “meta” (ya'ni “ustidan”) va
“kognitiv” (ya'ni “bilish”) so‘zlaridan kelib chiqqan. Ya'ni, metakognitiv faoliyat —
bu “bilishni bilish” yoki “fikrlash ustidan fikrlash” deganidir.
Metakognitsiya - o'z o'rganish jarayonini anglash va boshqarish, zamonaviy
ta'limda juda muhim ahamiyatga ega. Metakognitsiya - bu o’z o’rganish faoliyatini
anglash va boshqarish qobiliyatidir. Bu atama lotincha “meta” (o’zaro) va yunoncha
gnosis (yani, bilish) so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib,o’z fikrlash faoliyatini
o’rganishga yordam beradi. Metakognitsiya shaxsning o’z bilimini, o’rganish
strategiyalarini va o’rganish faoliyatini qanday qabul qilishi, tahlil qilishi va nazorat
qilishni o’z ichiga oladi. Bu talabalarga o'z bilimlarini va o'rgatish jarayonlarini
samarali boshqarishga yordam beradi. Texnologiya fanlarida metakognitiv
faoliyatni rivojlantirish, nafaqat texnik ko'nikmalarni, balki talabalarni o'z-o'zini
baholash, muammolarni hal qilish va o'rganish jarayonini tushunish kabi
ko'nikmalarni ham shakllantiradi.
Metakognitsiya ikki asosiy komponentdan iborat: metakognitiv bilim va
metakognitiv nazorat strategiyalari. Metakognitiv bilim bu shaxsning o’z bilimlari,
o’rganish qobiliyatlari va o’ziga nisbatan tushunchalarni o’z ichiga oladi. U uch
asosiy turga bo’linadi: deklarativ bilim, protsedural bilim va konditsional bilim.
Metakognitiv bilimlar
- O'z o'rganish jarayoni, o'qish strategiyalari va
boshqalar haqida bilish.
Metakognitiv nazorat
- O'rganish jarayonini rejalashtirish, kuzatish va
baholash.
Metakognitiv ko'nikmalarni rivojlantirish, talabalarga o'z bilimlarini
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
76
ko'paytirishga, shuningdek, o'qish strategiyalarini tanlash va o'zgaruvchan
sharoitlarda ulardan samarali foydalanishga imkon yaratadi.
Deklarativ bilim bu o’zimiz haqida biladigan bilimlarimiz, masalan, biz
qaysi mavzularda yaxshi ekanligimiz yoki qaysi strategiyalar biz uchun samarali
ekanligi. Misol uchun,talaba texnologiya yo’nalishida qaysi fizika mavzusini yaxshi
bilishini anglaydi, masalan, u texnik mexanika fanlarini yaxshi tushunadi, lekin
texnologiya ta’lim metodikasi fanidan qiynalishi mumkin.Talaba qaysi mavzularda
qiynalishi mumkin qaysi mavzuni yaxshi bilishini anglaydi, masalan, u zamonaviy
texnika va texnologiyalarni yaxshi bilishi talabalarni metakognitiv faoliiyatlarini
faollashtiruvchi yangi pedagogik metodlarni ishlab chiqish va murakkab masalalarni
mustaqil hal qilishga yordam beradi.
Protsedural bilim bu vazifani bajarish uchun qo’llaniladigan usullar va
strategiyalar haqidagi bilimdir. Masalan talaba buyum yasash jarayonida qanday
qilib matematik muammolarni hal qilish yoki ilmiy tajribalarni o’tkazishni biladi,
masalan Guk qonunini qo’llash orqali prujinaning cho’zilishini hisoblash.
Konditsional bilim bu ma’lum bir bilim yoki strategiyaning qachon va
qayerda qo’llanilishi kerakligini bilish qobiliyatidir.
Metakognitsiya tushunchasi turli mualliflar va tadqiqotchilar tomonidan turli
xil yondashuvlar asosida taxlil qilingan va ta’riflangan. Ushbu ta’riflar va
yondashuvlar, o’rganish faoliyatlarini chuqurroq tushunish va ta’limda samarali
qo’llash uchun yetarli imkoniyatlar yaratadi.
Pedagogik nazariyalar va yondashuvlar talabalarning metakognitiv
faoliyatlarini rivojlantirishda asosiy vositalar hisoblanadi. Konstruktiv yondashuv,
muammoli o’qitish va o’zaro ta’lim kabi yondashuvlar talabalarga o’z bilimlarini
mustaqil ravishda tahlil qilish va yangi vaziyatlarga moslashishni o’rgatadi. Bu
yondashuvlar talabalarning nazariy bilimlarini amaliyotda qo’llash imkoniyatini
beradi va ularni yanada samarali o’rganuvchilarga aylantiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.Mirziyoyev. Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib – intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
77
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘ishlangan majlisdagi O‘zbekiston republikasi prezidentining nutqi. // Xalq so‘zi
gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, № 11.
2. Abdullaev S. X. O‘qituvchilarning ergonomik madaniyatini rivojlantirish
muhitini tashkil etish tizimi va texnologiyasi //Sovremennoe obrazovanie
(Uzbekistan). – 2021. – №. 9 (1
3.Ziyamova, G. (2024). Texnologiya fanidan amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish
hamda samaradoligini oshirishda grafik organayzer texnologiyasidan foydalanish.
Journal of universal science research, 2(11), 136-144. (Ziyamova, G. (2024). The
Use of Graphic Organizer Technology in Organizing Practical Classes in
Technology Education and Increasing Their Effectiveness.
Journal of Universal
Science Research
, 2(11), 136-144.)
4. O’rinboyev M.I. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida fizika fanini o’qitishda
o’quvchilarning metakognitiv faoliyatlarini takomillashtirish. Pedagogika
fanlari bo’yicha falsafa doktori(PhD)Ilmiy darajasini olish uchun tayyorlagan
Dissertatsiya. Namangan-2025.
5.Xudoyqulov SH.S. Ziyamova G.T. O’sarova. O I. TEXNOLOGIYA
MASHG’ULOTLARIDA
“STACK-N-WHACK
TEXNIKA”
SIDAN
FOYDALANISH “Ta’lim va taraqqiyot”.Ilmiy-uslubiy jurnal.2025-yil.1-son
6. Abdullayev S.X. Ergonomik yondashuv asosida bo’lajak texnologik ta’lim
o’qituvchisi ergonomik kompetentligini takomillashtirish metodikasi //Namangan
davlat universiteti Ilmiy axborotnomasi. – 2023. – №. 6. – С. 842-8
7. Мухитдинова, Ж. Р. (2023). РАЗВИТИЕ ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО
МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТОВ С ПОМОЩЬЮ ДИДАКТИЧЕСКИХ ЗАДАЧ НА
ЗАНЯТИЯХ ПО ТЕХНОЛОГИИ ШИТЬЯ. Проблемы современного
образования, (2), 240-253.
