Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
112
MUROJAAT SHAKLI IFODASINING EXTRALINGVISTIK
VOSITALARI
Ziynatjon Yusupova, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Urganch davlat
universiteti o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu
tezisda
murojaat
shakli
ifodalanishining
ekstralingvistik usul va vositalaridan ishora-harakat- jestikulyatsion, tovush -
fonatsion hamda rang vositalari tahlilga tortilgan.
Kalit so‘zlar. Murojaat shakli, extralingvistik usul, rang vositalari, imo-
ishoralar, paralingvistika, nutq san’ati, so‘z tili, imo-ishora tili.
Абстрактный.
В
этом
тезисе
анализируются
экстралингвистические способы и средства выражения формы обращения:
жестово-двигательно-жестикулирующие, звуко-фонационные и цветовые
средства.
Ключевые слова. Форма обращения, экстралингвистический метод,
цветовые средства, жесты, паралингвистика, речевое искусство, устная
речь, язык жестов.
Abstract. The thezis analyzes extralinguistic methods and means of
expressing the form of address: gestural-motor-gesticulating, sound-phonation and
color means.
Keywords. Form of address, extralinguistic method, color means, gestures,
paralinguistics, speech art, oral speech, sign language.
Odamlar uzoq asrlar mobaynida imo-ishoralar yordamidan unumli
foydalanishgan. Shu sababli koʻplab imo-ishoralar tilidan, dinidan, millatidan qat’iy
nazar tushunilaveradi. Bu xususida tilshunos olim V.N.Teliya
1
shunday deydi: “Imo-
ishoralarning tarjimoni boʻlmaydi. Paralingvistika soʻz ma’nosining ochilishiga
xizmat qilish bilan birga, tinglovchini oʻziga rom qilish xususiyati ham mavjud”.
1
Телия В.Н. Актуальные направления современной лингвистики: Тезисы конференции молодых научных
сотрудников и аспирантов. – М.: Наука, 1989. – 134с.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
113
Xususan, L.S.Vigotskiy nutq san’atini egallashning boshlangʻich bosqichida
imo-ishora va tilning murakkab aralashib ketishini ibtidoiy odamlarda imo-
ishoralarni tasvirlovchi hamda ifodalovchi juda koʻp soʻzlarning mavjudligi bilan
izohlaydi. Ibtidoiy odamning tili, aslini olganda, ikki xil tildir: birinchi tomondan,
soʻz tili, ikkinchi tomondan, imo-ishora tili. Ibtidoiy odamlar tili predmet obrazlarini
ifodalaydi, bu obrazlarni ular oʻz koʻzi va qulogʻi bilan qanday tasavvur etsa,
shunday ifodalaganlar. Har bir jumla murakkab shaklda boʻlib, unda imo-ishora,
tovushlar birlashgan
2
. Ma’lumki, L.S.Vigotskiy insonda his va kechinmalar
kechishini psixologik jarayon sifatida tadqiq qilib, noverbal kommunkatsiya
vositalari orqali bu tuygʻularning ifodalanishini insonning ongli va ong osti faoliyati
bilan bogʻliqligini ta’kidlagan. Noverbal kommunikatsiya vositalari his tuygʻuni
ifodalovchi vosita boʻlish bilan birga uni muloqotning boshqa ishtirokchilaridan sir
tutuvchi vosita sifatida ham qaralishi mumkin.
Murojaat shakli ifodalanishining ekstralingvistik usul va vositalari shartli
ravishda uchga boʻlinishi mumkin:
1. Ishora-harakat- jestikulyatsion vositalar;
2. Tovush - fonatsion vositalar;
3. Rang vositalar.
Jonli soʻzlashuv nutqida suhbat jarayonidagi ekstralingvistik vositalar vizual
boʻlib, ular hech qanaqa izoh talab qilmaydi. Biroq ogʻzaki jonli nutq yozuvga
koʻchganda muallif-hikoya qiluvchi izohiga ehtiyoj tugʻiladi. Bu izoh murojaat
tarzini bayon etadi, jonlantirib “qiyofalantiradi”, “suratlashtiradi”. Ishora-harakat
ana shunday vositalardan boʻlib, muallif-hikoyachi uni oʻz izohi orqali koʻrsatadi,
holatni “chizish” orqali konkretlashtiradi
3
. Shu oʻrinda noverbal kommunikatsiya
vositalariga nisbatan ekstralingvistik vosita deb qarash, tushuncha mazmunining
kengayishi deb hisoblansada, ayni muloqot jarayonida inson tana a’zolari
ishtirokidagi muloqotga nisbatan noverbal kommunikatsiya vositalari atamasi
qoʻllash ma’qul.
2
Выготский Л.С., Лурия А.Р. Этюды по истории поведения. − Москва, 1993. − С.93-95.
3
Akbarova Z. “Oʻzbek tilida murojaat shakllari.
−
Toshkent: “Akademnashr”. 2015. 46-bet.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
114
Ishora-harakat ekstralingvistik vosita sifatida xilma-xildir. Bulardan koʻplari
inson tana a’zolari harakatlari bilan bogʻlanadi
4
. Bunda qoʻl inson tana a’zolaridan
eng faoli sanaladi, bundan tashqari koʻz, qosh, qovoq, yuz, lab kabilar ham murojaat
ifodalashning ekstralingvistik vositasi sifatida vazifa bajaradi.
Odatda fikr almashish va suhbat jarayonida soʻzlovchining turli qoʻshimcha
harakatlariga ehtiyoj boʻlmaydi. Bunday ehtiyoj soʻzlovchining psixologik
muvozanati izdan chiqqan hollarda vujudga keladi. Psixologik muvozanat
5
yo ijobiy
tuygʻular bilan, yo salbiy hissiyotlar qoʻzgʻalishi bilan buziladi, buning natijasida
jestikulyatsiya vositalari fikr ifodalashning emotsional jihatdan toʻldiruvchisi boʻlib
keladi. Nutq jarayonidagi psixologik holatning ana shu jihatlari tufayli dunyodagi
ba’zi xalqlarda tana harakatlarining rasmiy qoidalari shakllangan.
Murojaat shakli ifodalanishida rang ham oʻz mavqeyiga ega. Rangga boʻlgan
munosabat turli chorlov murojaatlari uchun xizmat qiladi. Masalan, oq bayroq
koʻtarilishi yengilganlikni ifodalaydi, shu orqali: a) jangni davom ettirmaslikka
murojaat; b) gʻolib tomon magʻlub tomonni maxv etmasligiga, butunlay yoʻq qilib
yubormaslikka murojaat; d) gʻolib tomon magʻlub tomonni eshitishiga murojaat
kabi qator ma’nolar anglatiladi.
Oʻzbek xalqi milliy ruhiyatida boshqa koʻp xalqlar qatori qora rangga
boʻlgan munosabat salbiy qarash va tushunchalar bilan shartlanib qolgan. Oq, qizil
yaxshilik belgisi sifatida baholanadi
6
. Murojaat asnosida kishining yuzidagi rang
oʻzgarishlari ham murojaatni mazmunan toʻldiradi.
Murojaat shaklining ekstralingvistik vositalari muallif-hikoyachi izohidan
ma’lum boʻladi. Bu izohlarda murojaat shaklining tarzi aniq va konkret tus oladi
7
.
Soʻzlovchi va tinglovchi oʻrtasidagi muloqot shakllari verbal hamda noverbal
munosabatga asoslanadi. Bunday munosabat mohiyatida mazmuniy struktura
yetakchilik qiladi. Ilmiy adabiyotlarda mazmuniy struktura grammatik formalar
bilan ifodalanishi alohida ta’kidlanadi, xususan, har bir gapning real borliq haqida
4
Akbarova Z. “Oʻzbek tilida murojaat shakllari.
−
Toshkent: “Akademnashr”. 2015. 47-bet.
5
Такасами Ч.М., Косарев В.Д. Кто вы, айны?
−
М.: Мысль, 1990.
−
С.249 -250; Абдуллаев А. Ўзбек тилида
экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули.
−
Тошкент: Фан, 1987.
−
Б.83-86.
6
Akbarova Z. “Oʻzbek tilida murojaat shakllari.
−
Toshkent: “Akademnashr”. 2015. 53-bet.
7
Yuqoridagi manba. 59-bet.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
115
biror fikr, xabar bayon qilishi gap mundarijasining voqelik bilan bogʻliq ekanligini
koʻrsatadi
8
. Ma’lumki, predikativ shakllar gapning mazmuniy strukturasini
shakllantiradi. Ifodaning mazmuniy struktur sathida soʻzlovchi yoki tinglovchining
ichki maqsadi oʻz aksini topadi. Ana shu mazmuniy sathga xos soʻzlovchining
kommunikativ niyati sathning semantik, pragmatik va semiotik birliklari sifatida
ushbu tadqiqot mohiyatini tashkil qiladi.
M.А.Qurbonovaning
9
fikriga koʻra, nutq jarayonida imo-ishora, mimik
ifodalarning verbal birliklar bilan yonma-yon qoʻllanishi nutqning taʼsir kuchini
oshirishi bilan birga, tinglovchi tomonidan uning aniq tushunilishiga imkon yaratadi.
Z.G.Karimova “Oʻzbek vа ingliz tillаridа soʻz-gаplаrning sotsioprаgmаtik
xususiyatlаri”
10
mavzusidagi dissertatsiyasining 3.6 faslida soʻz-gaplarning
noverbal kommunikativ vositalar yordamida ifodalanishini ingliz va oʻzbek tillari
misolida tahlilga tortib, chogʻishtirilayotgan tillarda soʻz-gaplarning ekstralingvistik
jihatlaridagi farq va oʻxshashliklarni koʻrsatib bergan.
Muloqotning
noverbal
vositalari,
shuningdek,
uning
lingvomadaniyatshunoslik
va
ijtimoiy
lingvistika,
kognitiv
lingvistika,
madaniyatlararo kommunikatsiya kabi fanlar bilan aloqalari paraverbal
vositalarning tushuncha mohiyatini, ularning tuzilmaviy va semantik jihatlarini,
ularning turli muloqot vaziyatlarida qoʻllanilishining xususiyatlarini tadqiq etuvchi
butun dunyo olimlarining diqqat markaziga aylandi.
8
Gʻulomov A., Asqarova M. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. – Toshkent. 1987. 37-bet.
9
Қурбонова М.А. Ўзбек болалар нутқининг прагматик хусусиятлари: Филол.фан. д-ри ... дисс... – Тошкент.
2018. – Б. 204.
10
Karimova Z.G. “Oʻzbek vа ingliz tillаridа soʻz-gаplаrning sotsioprаgmаtik xususiyatlаri” disser.avtoreferati,
Тошкент-2021. B. 23.
