Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
168
BUDJET TASHKILOTLARIDA BUDJETDAN TASHQARI
MABLAG‘LARNI SHAKLLANTIRISH VA ULARDAN
FOYDALANISH MEXANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH
Karshibaeva Salamat Norkulovna
O‘zbekiston respublikasi bank-moliya akademiyami magistri
Annotatsiya:Ushbu maqolada byudjetdan tashqari mablag‘lar tushunchasi,
ularning iqtisodiy ahamiyati hamda shakllanish manbalari atroflicha yoritilgan.
Shuningdek, mazkur mablag‘larni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy
omillar - huquqiy-me’yoriy baza, tashkilot menejmenti, xalqaro hamkorlik, axborot
texnologiyalarining roli va jamiyatda xayriya madaniyatining rivojlanish darajasi
kabi jihatlar tahlil qilingan. Maqola byudjetdan tashqari resurslardan oqilona
foydalanish orqali tashkilotlarning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash
imkoniyatlarini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar: byudjetdan tashqari mablag‘lar, noodavlavlat ta’lim
muassasalari, shakllanish manbalari, homiylik, grantlar, to‘lovli xizmatlar,
iqtisodiy barqarorlik, tashkilot moliyasi.
Kirish
Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida moliyaviy resurslardan oqilona
foydalanish muhim ahamiyatga ega. Davlat byudjeti asosiy moliyaviy manba
sifatida xizmat qilsa-da, ayrim hollarda byudjet mablag‘lari yetarli bo‘lmaydi. Shu
sababli, byudjetdan tashqari mablag‘lar va ularni shakllantirish manbalari dolzarb
masala sifatida maydonga chiqadi. Bugungi kunda byudjetdan tashqari mablag‘lar
nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, balki ta’lim, sog‘liqni saqlash, ilm-fan
va boshqa sohalarda mustaqil faoliyat yuritish imkonini beruvchi moliyaviy asosni
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Ushbu maqolada byudjetdan tashqari mablag‘lar tushunchasi, ularning
ahamiyati, shakllanish manbalari hamda bu jarayonga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
tahlil qilinadi.
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
169
Byudjetdan tashqari mablag‘ tushunchasi va ularning iqtisodiy
ahamiyati.
Byudjetdan tashqari mablag‘lar - bu davlat yoki tashkilotlar tomonidan
rasmiy byudjet doirasidan tashqarida shakllantiriladigan va ma’lum maqsadlarga
yo‘naltiriladigan moliyaviy resurslardir. Ular yuridik yoki jismoniy shaxslar
tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar, xayriya mablag‘lari, homiylik yordamlari,
xalqaro grantlar, ixtiyoriy to‘lovlar yoki tadbirkorlik faoliyati orqali olinishi
mumkin.
Bunday mablag‘lar ko‘pincha quyidagi sohalarda qo‘llaniladi:
Ta’lim muassasalarida moddiy-texnik bazani yaxshilash;
Tibbiyot tashkilotlarida zamonaviy jihozlarni xarid qilish;
Ilmiy izlanishlar uchun grantlar ajratish;
Ijtimoiy himoya va ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish.
Byudjetdan tashqari mablag‘lar tizimi moliyaviy mustaqillikni ta’minlash,
tashabbuskorlikni oshirish hamda resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi.
Byudjetdan tashqari mablag‘larni shakllantirish manbalari
Mablag‘lar asosan qisqa muddatli ehtiyojlarga qaratilgan bo‘lib, uzoq
muddatli rivojlanish, ilmiy tadqiqotlar va innovatsion faoliyat uchun yetarli
darajada ajratilmayapti. Bu esa, oliy ta’lim muassasalarining mustaqil moliyaviy
boshqaruvga ega bo‘lishiga to‘siq bo‘lmoqda.
4-jadval:
Budjet tashkilotlarida moliyaviy mexanizmning asosiy elementlari va
ularning ta’sir darajasi (SWOT tahlil asosida)
Element
Kuchli
tomonlari
Kamchiliklari Imkoniyatlar Xatarlar
Moliyaviy
rejalashtirish
Samarali
taqsimot
Budjetga
bog‘liqlik
Avtonomiya Mablag‘
yetishmasligi
Nazorat
mexanizmi
Shaffoflik
Qoidalardagi
bo‘shliqlar
Ta’lim sifati Korrupsiya
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
170
Xisobot berish Tartibli
jarayon
Qog‘ozbozlik Ishonch
orttirish
Manipulyatsiya
Byudjetdan tashqari mablag‘lar quyidagi asosiy manbalar orqali
shakllantiriladi:
To‘lovli xizmatlar:
ko‘rsatishdan tushgan daromadlarDavlat tashkilotlari,
xususan ta’lim va sog‘liqni saqlash muassasalari tomonidan aholiga pullik xizmatlar
ko‘rsatiladi. Masalan, universitetlar pullik o‘qish shakllari, qisqa muddatli kurslar
orqali daromad oladi.
Homiylik va xayriya yordamlari:
Yuridik yoki jismoniy shaxslar
tomonidan tashkilotlarga beriladigan beg‘araz mablag‘lar byudjetdan tashqari
resurslar hisoblanadi. Ular ko‘pincha ijtimoiy loyihalar, madaniy tadbirlar yoki
infratuzilma qurilishi uchun yo‘naltiriladi.
Grantlar va xorijiy moliyaviy yordamlar
: Xalqaro tashkilotlar, donorlar
va xorijiy hukumatlar tomonidan ajratiladigan grantlar davlat byudjetidan tashqari
moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu mablag‘lar, odatda, ma’lum yo‘nalishlar
bo‘yicha foydalanilishi shart.Tadbirkorlik faoliyatidan tushgan daromadlar Ayrim
davlat tashkilotlari o‘z faoliyatiga mos bo‘lgan tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi
mumkin, masalan, ishlab chiqarish, tijorat faoliyati yoki ijara asosida xizmatlar
ko‘rsatish.
Ixtiyoriy badallar va a’zolik to‘lovlari:
NNTlar va boshqa nodavlat
tashkilotlar o‘z a’zolaridan olinadigan badallar evaziga mablag‘ shakllantiradi.
Byudjetdan tashqari mablag‘lar shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar
Quyidagi asosiy omillar byudjetdan tashqari mablag‘lar hajmi va sifatiga
bevosita ta’sir qiladi:
1. Huquqiy-me’yoriy baza
Byudjetdan tashqari mablag‘larni shakllantirish
va ulardan foydalanish tartibini belgilovchi qonunchilikning mavjudligi va aniqligi
muhim omildir. Qonunlar ochiqlik va samaradorlikni ta’minlasa, bu jarayon yuksak
natija beradi.
2. Tashkilotlarning tashabbuskorligi va menejmenti
. Har bir muassasa
o‘z resurs bazasini mustaqil rivojlantirishga intilishi kerak. Tashkilot rahbariyati
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
19-to’plam 1-son may 2025
171
innovatsion g‘oyalarni ilgari sursa, ko‘proq byudjetdan tashqari mablag‘lar jalb
etilishi mumkin.
3. Jamiyatda xayriya va homiylik madaniyatining rivojlanganligi
Fuqarolarning ijtimoiy faolligi va korxonalar tomonidan homiylik madaniyatining
yuksak bo‘lishi byudjetdan tashqari resurslar hajmini oshiradi.
4. Xalqaro aloqalarning faolligi
Xalqaro tashkilotlar bilan samarali
hamkorlik grantlar va xorijiy mablag‘larni jalb etish imkonini beradi.
5. Axborot texnologiyalaridan foydalanish
Moliyaviy monitoring va
ochiqlikni ta’minlovchi axborot tizimlaridan foydalanish orqali donorlar ishonchi
ortadi.
Xulosa
Byudjetdan tashqari mablag‘lar har bir tashkilot va butun mamlakat iqtisodiy
barqarorligini ta’minlashda muhim vositadir. Ularni shakllantirish bo‘yicha
kompleks yondashuv, huquqiy baza, boshqaruv salohiyati, tashqi manbalar bilan
ishlash ko‘nikmasi va jamoatchilik ishtiroki orqali bu tizimni yanada rivojlantirish
mumkin. Davlat va nodavlat tashkilotlari, xususan ta’lim, sog‘liqni saqlash va
ijtimoiy sohalar ushbu imkoniyatlardan oqilona foydalansa, bu nafaqat moliyaviy
barqarorlik, balki xizmat sifatining oshishiga ham olib keladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Iqtisodiyotning ilmiy-amaliy asoslari: Darslik-Toshkent: U.O‘. Azizov, H P.
Abulqosimov, N.A. Xoliyarov, A.A. Ismailov; - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2022. —
512
b
2.
Baltabayeva G.R. va boshqalar. O‘zbekistonda elektron biznesning
rivojlanish istiqbollari. -T: "Format poligraf" nashriyoti, 2016, 205 bet
3.
Ayupov R.X., Baltabaeva G.R. Rakamli valyutalar bozori: innovasiyalar va
rivojlanish istikbollari. -T: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2018, 172 bet.
