Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
103
BIR VA IKKI URUG’PALLALI O’SIMLIKLAR POYALARINING
ANATOMIK TUZULISHI
ADPI Biologiya yo’nalishi 1-kurs talabasi: Odilov Odiljon
Abstract:
This work explores the anatomical structure of monocot and dicot
plant
stems, highlighting their differences and biological significance.
Аннотация: В данной работе рассмотрено анатомическое строение
стеблей однодольных и двудольных растений, их различия и биологическое
значение.
Keywords: Poya, anatomical structure, vascular tissues, cambium,
dicotyledon, monocotyledon, xylem, phloem, secondary growth, parenchyma.
Ключевые слова: Стебель, анатомическое строение, проводящие
ткани, камбий, двудольные, однодольные, ксилема, флоэма, вторичный рост,
паренхима.
O‘simliklar dunyosida poya organi muhim strukturaviy va funksional
ahamiyatga ega bo‘lib, o‘simlikning yer ustki qismini tashkil etadi va barg, gul
hamda mevalar uchun tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Poya orqali suv, mineral
moddalar va organik birikmalarning harakati amalga oshadi, shuningdek, unda
zaxira oziq moddalar to‘planishi mumkin. Poyaning anatomik tuzilishi uning tashqi
muhitga moslashuvi, o‘sish sharoiti va evolyutsion rivojlanish darajasiga bevosita
bog‘liqdir. Gullaydigan o‘simliklar — angiospermlar ikki katta guruhga: bir
urugʻpallali (Monocotyledonae) va ikki urugʻpallali (Dicotyledonae) o‘simliklarga
bo‘linadi. Bu ikki guruh o‘zining urug‘ tuzilishi, o‘sish shakllari, barg joylashuvi,
ildiz tizimi kabi belgilar bilan bir-biridan farq qilganidek, ularning poya tuzilishida
ham sezilarli tafovutlar mavjud. Xususan, poyadagi tolali to‘qimalarning joylashuvi,
o‘suvchi to‘qimalar — kambiy qatlamining mavjudligi yoki yo‘qligi, o‘tkazuvchi
to‘qimalarning tartibda joylashuvi ushbu farqlarni ifodalaydi. Bir urugʻpallali va
ikki urugʻpallali o‘simliklar angiospermlar sinfiga kiradi. Ular evolyutsion
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
104
rivojlanish jarayonida bir-biridan ancha farqlanib ketgan. Bu farqlar nafaqat urug‘
tuzilishida, balki poya, barg, ildiz va gul organlarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Anatomik tuzilishdagi farqlar esa o‘simliklarning ekologik moslashuvi, o‘sish tarzi
va hayotiy sikllari bilan bevosita bog‘liq. Ikki urugʻpallali o‘simliklar poyasi aniq
tabaqalashtirilgan tuzilishga ega. Kesimdan ko‘rish mumkinki, u quyidagi
qatlamlardan tashkil topgan: Epidermis – poyaning eng tashqi qatlami bo‘lib,
mexanik himoya vazifasini bajaradi. Periderma yoki korteks – epidermis ostida
joylashgan hujayralar guruhi bo‘lib, asosiy va mexanik to‘qimalardan iborat.
Endoderma – korteks va markaziy silindrni ajratib turuvchi qatlam. Markaziy silindr
(stele): Kambiy – faollikda bo‘lgan o‘suvchi to‘qima bo‘lib, ikkilamchi o‘sishni
ta’minlaydi. O‘tkazuvchi to‘qimalar (ksilema va floema) – halqasimon joylashgan,
ksilema ichki tomonda, floema esa tashqi tomonda bo‘ladi. Markaziy parenxima –
o‘rtada joylashgan bo‘shliqni to‘ldiradi, zaxira moddalari to‘planadi.
Ikki urugʻpallalilarda kambiy faol bo‘lib, poyaning ikkilamchi
qalinlashuvini ta’minlaydi, bu esa daraxtsimon shakllarning shakllanishiga zamin
yaratadi. Bir urugʻpallali o‘simliklar poyasi oddiyroq tuzilgan bo‘lib, ularning
o‘sishi asosan uchlik meristema (apikal meristema) hisobiga boradi. Anatomik
kesimda quyidagi qismlar ajratiladi: Epidermis – tashqi himoya qatlami. Korteks –
mexanik va asosiy parenximatik hujayralardan tashkil topgan. O‘tkazuvchi
to‘qimalar – tartibsiz, tarqoq holatda joylashgan. Har bir to‘plamda ksilema va
floema birga, plastinka shaklida joylashgan bo‘ladi. Kambiy yo‘q – shuning uchun
bir urugʻpallali poyalarda ikkilamchi qalinlashuv kuzatilmaydi. Misol sifatida
bug‘doy, jo‘xori, makkajo‘xori kabi o‘simliklar poyasi bu tuzilishga ega. Poya
tuzilishidagi farqlar o‘simliklarning yashash muhitiga moslashuvi bilan bevosita
bog‘liq. Masalan, ikki urugʻpallalilarda kambiy faoliyati va o‘tkazuvchi
to‘qimalarning halqasimon joylashuvi ularga ko‘p yillik daraxtsimon shakllarda
rivojlanish imkonini beradi. Bir urugʻpallilarda esa poya yillik o‘sishni ta’minlaydi,
ular ko‘proq o‘tlar, donli va suv bo‘yida o‘suvchi o‘simliklar orasida uchraydi.
O‘simlik poyasida suv va oziq moddalarning harakatini ta’minlovchi o‘tkazuvchi
to‘qimalar – ksilema (yog‘och qavati) va floema (elaksimon naylar) muhim
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
105
ahamiyatga ega. Bu to‘qimalar ikki va bir urugʻpallalilarda har xil shakl va
joylashuvda bo‘ladi. Ikki urugʻpallalilar: O‘tkazuvchi to‘qimalar halqasimon
joylashgan bo‘lib, bu tuzilma kambiy yordamida doimiy yangilanib boradi. Ksilema
markaz tomonda, floema esa tashqarida bo‘ladi. O‘tkazuvchi to‘qimalar o‘rtasida
kambiy joylashgan, bu esa ikkilamchi o‘sishni ta’minlaydi. O‘tkazuvchi to‘qimalar
poyada tartibsiz, tarqoq holatda joylashgan bo‘lib, ular har bir to‘plam ichida
joylashadi. Har bir o‘tkazuvchi to‘plamda ksilema va floema yonma-yon turadi.
Kambiy bo‘lmagani sababli ikkilamchi o‘sish sodir bo‘lmaydi. Poya
mustahkamligini ta'minlaydigan mexanik to‘qimalar (sklerenkima va kollenkima)
ham bir va ikki urugʻpallalilarda har xil darajada rivojlangan.
Ikki urugʻpallalilarda kollenkima ko‘proq rivojlangan bo‘lib, poya
chekkasida joylashadi va moslashuvchanlikni ta'minlaydi. Bir urugʻpallalilarda esa
sklerenkima tolalari poyaning tashqi qatlamlari yaqinida joylashadi va
bardoshlilikni ta’minlaydi. Ayniqsa, donli o‘simliklarda bu holat yaqqol ko‘rinadi.
Poyaning markaziy qismini parenxima to‘qimalari tashkil qiladi. Bu to‘qimalar
asosiy modda almashinuvi va zaxira yig‘ilishini ta’minlaydi. Ikki urugʻpallalilarda
markaziy parenxima keng, bo‘shliq ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Bir
urugʻpallalilarda markaziy parenxima deyarli ajralib turmaydi, chunki o‘tkazuvchi
to‘qimalar butun poya bo‘ylab tarqalgan. O‘simlik poyasining anatomik tuzilishini
o‘rganish: O‘simliklarning turini aniqlash; Ularning hayotiy shaklini (yillik, ko‘p
yillik) tushunish; Iqlimga moslashganligini baholash; Qishloq xo‘jaligida samarali
yetishtirish usullarini ishlab chiqish uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan, ikki
urugʻpallali daraxtlarning kambiyga ega bo‘lishi yog‘och material sifatida
foydalanish imkonini beradi, bir urugʻpallali o‘simliklarning elastik poyalari esa
oziq-ovqat va sanoatda qimmatli xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi. O‘simliklar poyasi
— ularning asosiy vegetativ organlaridan biri bo‘lib, turli hayotiy vazifalarni
bajaradi: tayanch, o‘tkazuvchanlik, zaxira to‘plash, ko‘payish va boshqalar. Bir va
ikki urugʻpallali o‘simliklar poyasi anatomik tuzilish jihatidan sezilarli darajada farq
qiladi. Bu farqlar ularning genetik asosiga, ekologik yashash sharoitiga va
evolyutsion taraqqiyot darajasiga bog‘liqdir. Ikki urugʻpallali o‘simliklar poyasida
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
106
o‘tkazuvchi to‘qimalarning halqasimon joylashuvi, kambiy qatlami va ikkilamchi
o‘sish jarayonining mavjudligi ularni ko‘p yillik, daraxtsimon shakllarda
rivojlanishiga imkon beradi. Aksincha, bir urugʻpallalilarda o‘tkazuvchi to‘qimalar
tartibsiz tarqalgan, kambiy bo‘lmaydi, ikkilamchi o‘sish sodir bo‘lmaydi va ular
asosan o‘tlar yoki donli o‘simliklar sifatida yashaydi. Poya anatomiyasini o‘rganish
orqali o‘simliklarning morfologik, fiziologik, ekologik va evolyutsion
xususiyatlarini aniqlash, ularni to‘g‘ri sistematik tasniflash, agrotexnik tadbirlarni
asoslash hamda amaliy botanikada qo‘llash mumkin. Shuning uchun ham ushbu
mavzu nazariy va amaliy jihatdan muhim hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Karimov A., Rasulov Sh. Botanika (Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik). –
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020.
2. Abduazimov A. A. O‘simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. – Toshkent:
O‘zMU nashriyoti, 2019.
3. Soliyev A., Xayitboev U. Umumiy botanika asoslari. – Toshkent: “O‘qituvchi”,
2021.
4. Rustamov D. O‘simliklar sistematikasi. – Toshkent: “Universitet”, 2022.
5. Taxtadjyan A. L. Sistematika rasteniy. – Moskva: Nauka, 1988.
6. Raven P. H., Evert R. F., Eichhorn S. E. Biology of Plants. – New York: W.H.
Freeman and Company, 2013.
