Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
132
UMURTQASIZ HAYVONLAR A’ZOLARI TIZIMI
EVOLYUTSIYASI
Abdusamadova Gulsanam Bahodirjon qizi
Qayumova Ismigul Rasuljon qizi
ADPI Biologiya yo’nalishi 2-kurs talabalari
Annotatsiya: Ushbu maqolada umurtqasiz hayvonlar a’zolari tizimining
evolyutsion taraqqiyoti yoritilgan. Ovqat hazm qilish, nafas olish, asab, qon
aylanish, chiqaruv, ko‘payish tizimlari va sezgi organlarining oddiydan
murakkabga tomon o‘zgarishi bosqichma-bosqich tahlil qilingan. Har bir tizimning
shakllanishi hayvonlarning yashash muhiti va hayot tarziga moslashuvi bilan
bog‘lanadi. Maqolada turli guruhlarga mansub umurtqasiz hayvonlar misolida
tizimlarning ixtisoslashuvi ochib berilgan.
Аннотация: В данной статье рассматривается эволюционное
развитие систем органов беспозвоночных животных. Последовательно
проанализированы изменения пищеварительной, дыхательной, нервной,
кровеносной, выделительной, репродуктивной систем и органов чувств от
простых форм к более сложным. Формирование каждой системы связано с
приспособлением организмов к среде обитания и образу жизни. Приведены
примеры специализации систем на примере различных групп беспозвоночных.
Abstract: This article discusses the evolutionary development of organ
systems in invertebrate animals. The progression from simple to more complex forms
of digestive, respiratory, nervous, circulatory, excretory, reproductive systems, and
sensory organs is analyzed step by step. The formation of each system is related to
the adaptation of organisms to their environment and lifestyle. The specialization of
organ systems is illustrated using examples from different groups of invertebrates.
Kalit so‘zlar: Umurtqasiz hayvonlar, evolyutsiya, a’zolar tizimi, ovqat hazm
qilish, nafas olish, asab tizimi, qon aylanish, chiqaruv, ko‘payish, sezgi organlari.
Ключевые слова: Беспозвоночные, эволюция, системы органов,
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
133
пищеварение, дыхание, нервная система, кровообращение, выделение,
размножение, органы чувств.
Keywords: Invertebrates, evolution, organ systems, digestion, respiration,
nervous system, circulation, excretion, reproduction, sensory organs.
Hayvonot olami yer yuzida juda keng tarqalgan va xilma-xil bo‘lib, ularning
aksariyat qismini umurtqasiz hayvonlar tashkil etadi. Umurtqasiz hayvonlar – bu
orqa umurtqasi yo‘q, tashqi yoki ichki skeleti bo‘lmagan, turli morfologik va
fiziologik xususiyatlarga ega organizmlardir. Ular hayot faoliyati davomida
o‘zlarining tuzilishi, a’zolari va ularning funksiyalari jihatidan muhim evolyutsion
o‘zgarishlarga uchragan. A’zolari tizimi evolyutsiyasi – bu hayvonlarning harakat,
ovqat hazm qilish, nafas olish, chiqaruv, asab, sezgi va boshqa tizimlarining paydo
bo‘lishi, murakkablashuvi hamda ixtisoslashuv jarayonidir. Ayniqsa, umurtqasizlar
sinfida bu jarayonlar ancha xilma-xil va bosqichma-bosqich kechadi. Evolyutsion
taraqqiyot mobaynida oddiy hujayraviy organizmlardan tortib, murakkab tuzilgan
ko‘p hujayrali hayvonlargacha bo‘lgan bosqichlar kuzatiladi. Umurtqasiz
hayvonlarda ovqat hazm qilish tizimi evolyutsiyasi oddiydan murakkabga tomon
rivojlangan. Eng sodda organizmlar – masalan, bir hujayrali infuzoriyalar,
paramesiyumlar fagotsitoz orqali oziqlanadi. Ular ovqatni hujayra membranasi
orqali qamrab olib, sitoplazmada hazm qiladi. Ko‘p hujayrali sodda hayvonlar –
masalan, gubkalar (Porifera) ovqatni filtrlab oladi. Radial simmetriyaga ega bo‘lgan
kovaklilar (Cnidaria)da esa gastrovaskulyar bo‘shliq shakllanib, u hazm qilish va
moddalar tashish vazifasini bajaradi. Yassi chuvalchanglarda (Platyhelminthes)
og‘iz teshigi va o‘rta ichakdan iborat oddiy tizim mavjud bo‘lib, anal teshigi
bo‘lmaydi. Halqali chuvalchanglar (Annelida)da esa old, o‘rta va orqa ichak ajralgan
bo‘lib, anal teshigi paydo bo‘lgan. Bu esa ovqat hazmini bir yo‘nalishda davom
ettirishga imkon bergan. Bu tizim mollyuskalar (Mollusca), bo‘g‘imoyoqlilar
(Arthropoda) va boshqa yuqori umurtqasizlarda murakkablashgan, ichak atrofida
ixtisoslashgan bezlar, jigar va me’da shakllangan.
Eng sodda umurtqasizlar (masalan, bir hujayralilar, gubkalar, kovaklilar)da
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
134
nafas olish diffuziya yo‘li bilan teri yoki hujayra orqali amalga oshadi. O‘rta
darajadagi rivojlangan guruhlarda maxsus nafas olish organlari paydo bo‘lgan.
Halqali chuvalchanglar tana yuzasi orqali gaz almashinuvi qiladi. Mollyuskalarda
esa nafas olish uchun jabralar shakllanadi, quruqlikda yashovchi turlarida o‘pka yoki
o‘pkasimon bo‘shliqlar mavjud. Bo‘g‘imoyoqlilarda nafas olish organlari turlicha:
qisqichbaqasimonlarda
–
jabralar,
hasharotlarda
–
traxeya
tizimi,
o‘rgimchaksimonlarda – o‘pka xaltachalari. Nerv tizimi evolyutsiyasi umurtqasiz
hayvonlarda markaziy nerv tizimi shakllanishi bilan ifodalanadi. Kovaklilarda diffuz
nerv tarmog‘i mavjud bo‘lib, markaziylashtirilmagan. Yassi chuvalchanglarda esa
nerv tugunlari va uzunlamas nerv tolalari ko‘zga tashlanadi. Halqali
chuvalchanglarda markaziy asab tizimi – bosh tugun va qorin nerv zanjiri shaklida
rivojlangan. Bu tizim bo‘g‘imoyoqlilar va mollyuskalarda yuqori darajada
ixtisoslashgan. Ayniqsa, boshoyoqli mollyuskalar (masalan, kalmar va ahtapot)da
katta miqdordagi nerv hujayralar mavjud bo‘lib, ular murakkab harakat va xatti-
harakatlarni boshqaradi. Sodda umurtqasizlarda (masalan, protozoalarda) chiqaruv
vazifasini pulsatsiyalanuvchi vakuolalar bajaradi. Gubkalarda maxsus ajratish
organlari yo‘q. Kovaklilar va yassi chuvalchanglarda protonefridiyalar
(tarmoqlangan naychalar va yulduzsimon hujayralar) paydo bo‘lgan. Halqali
chuvalchanglarda va ayrim mollyuskalarda metanefridiyalar uchraydi, ular
segmentatsiyalangan tananing har bir bo‘lagida joylashgan.
Bo‘g‘imoyoqlilarda esa malpigi naychalari orqali chiqaruv amalga
oshiriladi. Gubkalar, kovaklilar va yassi chuvalchanglarda qon aylanish tizimi
mavjud emas – moddalar hujayralararo suyuqlik orqali tarqaladi. Halqali
chuvalchanglarda esa yopiq qon aylanish tizimi mavjud bo‘lib, yurak vazifasini
bajaruvchi pulsatsiyalovchi tomirlar orqali qon harakatlanadi. Mollyuskalarda ochiq
qon aylanish tizimi mavjud, ammo boshoyoqli mollyuskalar (masalan, ahtapot)da
yopiq tizim shakllanib, ularning faol hayot tarzi bilan bog‘liq. Bo‘g‘imoyoqlilarda
ham ochiq qon aylanish tizimi kuzatiladi. Umurtqasiz hayvonlarda ko‘payish tizimi
evolyutsiyasi ham muhim o‘rin tutadi. Eng sodda hayvonlar (bir hujayralilar) asosan
jinsiy bo‘lmagan usulda – bo‘linish, sporalar hosil qilish yoki qisman hujayra
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
135
almashinuvi orqali ko‘payadi. Biroq ayrim protozoalarda kon'yugatsiya (jinsiy
jarayon) ham kuzatiladi. Gubkalar va kovaklilarda ko‘payish jinsiy va jinsiy
bo‘lmagan yo‘l bilan amalga oshadi. Ular odatda germafrodit bo‘lib, ya’ni bitta
individda ham erkak, ham urg‘ochi jinsiy hujayralar bo‘ladi. Yassi va halqali
chuvalchanglarda ham germafroditizm keng tarqalgan bo‘lib, ayrim turlarda o‘z-
o‘zini urug‘lantirish imkoniyati mavjud.
Bo‘g‘imoyoqlilar va ko‘pchilik mollyuskalarda ajralgan jinslar (erkak va
urg‘ochi) mavjud bo‘lib, ko‘payish ko‘proq murakkab, ixtisoslashgan jinsiy tizim
orqali amalga oshadi. Hasharotlarda tuxum qo‘yish (ovipozitsiya), urug‘lanish
mexanizmlari, rivojlanish shakllari (to‘liq va to‘liq bo‘lmagan metamorfoz)
murakkablashgan. Ayrim mollyuskalarda va boshoyoqli turlarda ko‘payishdagi
murakkab xatti-harakatlar evolyutsiyaning yuqori bosqichiga o‘tganini ko‘rsatadi.
Umurtqasiz hayvonlar sezgi organlari orqali atrof-muhitdagi o‘zgarishlarni qabul
qiladi va mos ravishda javob beradi. Sezgi organlarining evolyutsiyasi
organizmlarning harakatlanish, ovqatlanish va yashash sharoitlariga moslashuvi
bilan chambarchas bog‘liq. Sodda hayvonlarda (gubkalar, kovaklilar) oddiy
sezuvchan hujayralar bo‘lsa, yassi chuvalchanglarda yorug‘likni sezuvchi oddiy
ko‘zlar (pigmentli kovaklar) mavjud. Halqali chuvalchanglarda yorug‘lik, teginish
va kimyoviy moddalarga sezgir hujayralar rivojlangan. Bo‘g‘imoyoqlilar sezgi
organlari rivojlanishi jihatidan eng ilg‘or umurtqasizlardir. Ular murakkab fasetkali
ko‘zlar, antennalar, kimyoviy reseptorlar, teginuvchan tukchalar va tovushni qabul
qiluvchi tuzilmalar orqali yuqori darajada sezgirlikka ega. Aytib o‘tish joizki,
boshoyoqli mollyuskalar (masalan, kalmar)da murakkab tuzilgan ko‘zlar
umurtqalilar ko‘ziga yaqin tuzilgan bo‘lib, bu evolyutsiyaning parallel rivojlanish
(konvergent evolyutsiya) misolidir.
Xulosa: Umurtqasiz hayvonlar a’zolari tizimi evolyutsiyasi hayvonot
olamining xilma-xilligini, yashash sharoitlariga moslashuvchanligini hamda
biologik taraqqiyotda bosqichma-bosqich murakkablik tomon yo‘nalganligini
ko‘rsatadi. Eng sodda tuzilmalardan boshlab, yuqori darajada ixtisoslashgan
tizimlargacha bo‘lgan o‘zgarishlar hayvonlarning yashash muhitiga, hayot tarzi va
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
136
ehtiyojlariga bog‘liq holda shakllangan. Har bir tizimning evolyutsion taraqqiyoti
hayvonlarning omon qolishi va biologik muvaffaqiyatini ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov A., Ibrohimov A., Qodirov H. Zoologiya (Umurtqasiz hayvonlar). –
Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2018.
2. Abdullayev N., To‘xtayev N. Hayvonlar morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 2016.
3. Bekmuratov Yo., Musurmonov Yo. Hayvonot dunyosi va evolyutsiya asoslari. –
Toshkent: «O‘qituvchi», 2020.
4. Begmatov A., Ergashev M. Biologiya: Zoologiya kursidan amaliy mashg‘ulotlar.
– Toshkent: Fan, 2021.
5. Hickman C.P., Roberts L.S., Keen S.L. Animal Diversity (7th Edition). –
McGraw-Hill Education, 2018.
6. Barnes R.D. Invertebrate Zoology (7th Edition). – Philadelphia: Saunders College
Publishing, 2001.
7. Brusca R.C., Brusca G.J. Invertebrates (3rd Edition). – Sinauer Associates, 2016.
8. Campbell N.A., Reece J.B. Biology (9th Edition). – Pearson Education, 2011.
9. Nasirov I., Islomov M. Umurtqasizlar zoologiyasi. – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2019.
