Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
146
БАНКЛАРДА СТРЕСС-ТЕСТ ЎТКАЗИШ ОРҚАЛИ КРЕДИТ
ПОРТФЕЛИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ
Рузимуратов О.Б.
Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти мустақил
тадқиқотчиси
Аннотация. 2007 йилда бўлиб ўтган жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирози барча соҳалар каби банк тизимига ҳам ўз салбий таъсирин ўтказди.
Инқироздан энг кўп жабр кўрган соҳа айнан банк тизими бўлди. Банклар
тўсатдан юз бериши мумкин бўлган, кутилмаган ҳолатларга доим тайёр
туриши ва тегишли захиралар ажратилиши зарур эканлиги исботланди.
Банкларнинг кутилмаган ҳолатларга бардош бера оладиган тизимни
яратишга эҳтиёж сезилди. Ана шундай банкларнинг барқарорлигини
аниқлайдиган тизимлардан бири стресс-тест ўтказишдир.
Калит сўзлар: стресс-тест, кредит портфели, кредит риски, кредит
таъминоти, муаммоли кредитлар, стресс-тест сценарийси, аҳоли
омонатлари, банк ресруслари, банк депозитлари, хорижий валюта.
Стресс-тест - банк молиявий ҳолатига таъсир қилиши мумкин бўлган
истисноли, бироқ учраши мумкин бўлган ҳодисаларни ўлчашнинг таҳлилий
усуллар тўплами. Стрест-тест бу ташқи муҳитдаги (масалан, иқтисодиётдаги
пасайишлар, фоиз ставкаларининг ва валюта курсларининг ўзгариши ва
бошқалар) ва мижозлар ва контрагентлар фаолиятидаги (депозитларнинг
оммавий чиқиб кетиши) салбий ўзгаришларнинг банкка келтириши мумкин
бўлган зарарларини баҳолашнинг таҳлилий инструментларидан бири
ҳисобланади. Банк фаолиятини стресс-тестдан ўтказишдан асосий мақсад
Банк учун ноқулай бўлган шароитда (жумладан, инқироз ҳолатларида)
Банкнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш учун зарур бўладиган
ресурсларни аниқлаш ҳамда ушбу ҳолатларда амалга ошириладиган чора-
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
147
тадбирлар ишлаб чиқишдир.
Банк фаолиятини стресс-тестдан ўтказишдаги асосий вазифалар
қуйидагилар этиб белгиланиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади:
а) банк рискларини баҳолаш;
б) молиявий ресурслар танқислигида молиявий бозордан қўшимча
маблағлар жалб қилиш имкониятини аниқлаш;
в) банкнинг қўшимча капиталга бўлган талабини баҳолаш;
г) ликвидлилик рискини Банкнинг молиявий барқарорлиги ҳамда
омонатчилар ва кредиторларнинг манфаатларига хавф туғдирмайдиган
даражада ушлаб туриш бўйича чоралар қабул қилиш;
д) стресс-тестларининг якуний натижаси бўйича рискларни бошқариш
стратегиясини мувофиқлаштириб бориш;
е) эҳтимолий йўқотишларни баҳолаш, зарур лимитларни белгилаш ва
бошқалар.
Стресс-тестни ўтказиш ўзининг аниқ тамойилларига эга бўлиб, бошқа
тизимлардан фарқли жиҳатлари, такрорланмайдиган хусусиятларини
ифодалайди. Ушбу асосий тамойилларга қуйидагиларни киритиш мумкин:
стресс-тест амалий натижа берадиган ҳамда банк корпоратив
бошқаруви ва банк рискларини бошқариш тизимининг ажралмас қисми
бўлиши лозим;
банк бошқарувининг стресс-тест жараёнида қатнашиши унинг
муваффақиятли бўлишининг асосий шартидир;
стресс-тест янги рискларнинг аниқланишига ёрдам бериши лозим;
стресс-тест банк рискларини бошқаришнинг бошқа инструментларига
қўшимча сифатида ўтказилиши лозим;
стресс-тест банкнинг турли бўлинмалари мутахассисларининг
фикрини инобатга олиши лозим;
стресс-тест турли вақт оралиқлари, сценарий ва усулларда амалга
оширилиши лозим;
бозор ликвидлигининг қисқариши ва ликвидликни молиялаштиришга
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
148
бўлган чекловлар ўртасидаги боғлиқликни ҳисобга олиш лозим;
стресс-тестни ўтказишга бўлган ёндашув ва стресс-сценарийлар
мунтазам равишда қайта кўриб чиқилиши лозим.
Банк фаолиятини стресс-тестдан ўтказиш қуйидаги босқичлардан
иборат:
стресс-сценарийларни аниқлаш ва тасдиқлаш;
стресс-тестни амалга ошириш ва ҳисобот тайёрлаш;
стресс-тест натижаларини таҳлил қилиш;
чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва уларнинг келгусидаги ижросини
назорат қилиш.
Одатда стресс-тест даври 1 йиллик даврни ўз ичига олади, лекин айрим
ҳолатларда инқироз тури ва бозор тебранишига қараб 1 йилдан ортиқ ёки кам
бўлган давр бўйича ҳам таҳлил ўтказиш мумкин. Европа банк бошқармаси
томонидан бир йилда 2 марта, АҚШ Федерал тизими томонидан бир йилда бир
марта, Англия банки ва Россия Марказий банки томонидан ҳам бир йилда бир
марта амалга оширилади
1
.
Банк риски нуқтаи назаридан стресс-тестдан ўтказишни сценарийлар
таҳлили орқали амалга оширилади. Стресс-сценарийлар ўз кўрсаткичлари ва
фаолияти билан боғлиқ рискларни ҳисобга олган ҳолда банклар томонидан ҳар
бир банк мустақил тарзда ишлаб чиқилади. Баъзи ҳолларда стресс-тест
ўтказиш мақсадида ташқи сценарийлар, жумладан Марказий банк томонидан
ишлаб чиқилган сценарийлардан фойдаланиш мумкин.
Стресс-сценарийларни тузишда банк фаолиятига (барқарорлигига)
таъсир қилувчи қуйидаги омилларни ҳисобга олиш лозим:
а)
талаб қилиб олингунча депозитлар ўртача (камаймайдиган)
қолдиғининг жадал чиқиб кетиши;
б)
мижозларнинг ҳисобрақамларида қолдиқнинг камайиши;
1
Palmer D. E.
Governance over Stress Testing // Stress Testing: Approaches, Methods and Applications / Siddique
A., Hasan I. — London: Incisive Media, 2013. — P. 11. —
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
149
в)
аҳоли омонатлари ҳамда юридик шахслар депозитларининг
муддатидан олдин қайтариб олиши;
г)
банклараро ресурслар бозорида ресурсларнинг қисқариши;
д)
банклараро депозит (кредит)ларни жалб қилиш имкониятининг
камайиши;
е)
хорижий валюта курсларининг кескин ўзгариши;
ж)
кредитларнинг ўз вақтида қайтмаслиги;
з)
кредит линия бўйича ажратмаларнинг ортиши;
и)
Банк томонидан олинган кредитларнинг муддатидан олдин
қайтариб олиниши;
к)
Банкнинг бир ёки бир неча йирик мижозларининг чиқиб кетиши;
л)
Банк томонидан йирик мижозларга ажратилган кредит (лизинг ва
бошқа активлар) сифатининг ёмонлашиши ва улар бўйича эҳтимолий
йўқотишларга қарши захиралар шакллантирилиши;
м)
Банк капитал етарлилигини ҳисоблаш тартибига киритиладиган
ўзгаришлар ёки миллий валютанинг хорижий валюталарга нисбатан кескин
девальвацияси натижасида банк капитал етарлилигига нисбатан босимнинг
ортиб кетиши;
н)
Фавқулотда ҳолатлар (эпидемиологик вазиятнинг ёмонлашуви,
табиий ва техноген тусдаги офатлар, халқаро ва миллий даражадаги
можаролар, қўлланилган иқтисодий санкциялар ва ҳ. к.) сабабли мижозлар пул
оқимини камайиши натижасида банкдаги ҳаракатсиз кредитлар (NPL)
миқдорининг ортиши;
о)
Фавқулотда ҳолатлар (эпидемиологик вазиятнинг ёмонлашуви,
табиий ва техноген тусдаги офатлар, халқаро ва миллий даражадаги
можаролар, қўлланилган иқтисодий санкциялар ва ҳ. к.) сабабли банк кредит
портфели сифати ва ликвидлилигининг пасайиши ва бошқалар.
Сценарий ўз ичига ўзгарувчан кўрсаткичлар ва уларнинг Банкнинг
молиявий аҳволига таъсири, макроиқтисодий ҳамда банклараро бозор ҳолати,
сценарий оқибатлари ҳамда уларни бартараф қилиш бўйича амалга
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
150
ошириладиган чора-тадбирлар режасини ўз ичига олиши лозим. Стресс-
сценарий бир ёки бир неча (ликвидлилик, кредит, операцион, обрў-эътибор ва
ҳ.к.) рискларни ўз ичига олиши мумкин. Стресс-сценарийларни ишлаб
чиқишда риск омилларининг тарихий ўзгариши билан биргаликда гипотезага
асосланган (эҳтимолий) омилларнинг ўзгаришини ҳам ҳисобга олиш лозим.
Стресс-сценарий молиявий бозорнинг юқори даражадаги тебраниши ёки
бозордаги ликвидлилик шоки, Банк томонидан ажратилган йирик суммадаги
кредитлар сифатининг ёмонлашиши каби ҳолатларини ўз ичига олиши лозим.
Фикримизча, сценарийларни ишлаб чиқишда стресс ҳолатларда давлат
ва назорат қилувчи органлар томонидан Банкка қўшимча ёрдам кўрсатилиш
эҳтимолини ҳисобга олмаслик мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Одатда сценарийлар Банкнинг тегишли бўлинмалари билан
келишилган бўлиши ҳамда Банк Бошқаруви томонидан тасдиқланади. Банк
фаолиятини стресс-тестдан ўтказишда фойдаланиладиган сценарийлар йилига
камида бир марта қайта тасдиқланиши банк барқарорлигини оширишга хизмат
қилади. Чунки бунда барча соҳада бўлаётган ўзгаришлар (иқтисодий, ҳуқуқий,
молиявий, халқаро ва бошқалар)ни ўз ичига қамраб олиш даражаси ортади ва
сценарий мукаммал ишлаб чиқилади.
Стресс-тестни ўтказишда бир қанча усулларидан фойдаланилади.
Шуларнинг асосийларини кўриб чиқамиз:
а)
тарихий сценарийлик – Банк ўз амалиётида авваллари дуч келган
риск омилларининг кескин ўзгаришига асосланган стресс-тест;
б)
гипотетик сценарийлик– Банк фаолиятида содир бўлмаган, лекин
инқироз ҳолатида содир бўлиши мумкин бўлган риск омилларининг
ўзгаришига асосланган стресс-тест (ўз навбатида сценарийнинг кескинлигига
қараб пессимистик, критик, катастрофик стресс-тестларга бўлинади)
в)
бир омиллик – рискнинг фақатгина бир омили ўзгаришининг
стресс-тести (хусусан, бир мижоз ёки бир соҳага тегишли мижозларнинг пул
маблағларининг чиқиб кетиши)
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
151
г)
кўп омиллик – рискнинг бир неча омиллари ўзгаришини ҳисобга
олган ҳолдаги стресс-тест;
д)
индивидуал – алоҳида бир турдаги риск бўйича стресс-тест
ўтказиш;
е)
комплекс – икки ёки ундан ортиқ рискларни ҳисобга олган ҳолда
стресс-тестдан ўтказиш (хусусан, ликвидлиликни стресс-тестдан ўтказишда
кредит ва бозор рискларини инобатга олиш);
ж)
интеграл – Банк учун хос бўлган барча турдаги рисклар бўйича
стресс-тест ўтказиш;
з)
тескари стресс-тест Банк банкротлиги содир бўладиган кризис
сценарийни аниқлаш.
Бошқарма бозор ҳолати ва рискларни бошқариш стратегиясидан келиб
чиқиб мавжуд стресс-тест усулидан фойдаланади. Стресс-тест ўтказишда
таҳлил банкнинг баланс маълумотлари ва пул оқимлари ҳаракати тўғрисидаги
маълумотлар, шунингдек актив ва пассивларнинг қайтиш муддатлари, банк
кредитларининг мижозлар кесимида тўпланиш даражаси, банк капитали
етарлилиги, банкнинг бир депозитор олдидаги мажбуриятлари суммаси ҳамда
бошқа маълумотлар асосида олиб борилади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Palmer D. E.
Governance over Stress Testing // Stress Testing: Approaches,
Methods and Applications / Siddique A., Hasan I. — London: Incisive Media, 2013.
2. Basel Committee on Banking Supervision. (2009). Principles for sound stress
testing practices and supervision. Bank for International Settlements.
https://www.bis.org/publ/bcbs155.htm
3. Board of Governors of the Federal Reserve System. (2020). Dodd-Frank Act
stress
test
2020:
Supervisory
stress
test
methodology.
https://www.federalreserve.gov/publications/files/2020-march-supervisory-stress-
test-methodology.pdf
4. Henry, J., & Kok, C. (Eds.). (2013). A macro stress testing framework for
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
152
assessing systemic risks in the banking sector. European Central Bank.
https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/scpops/ecbocp152.pdf
5. Schmieder, C., Puhr, C., & Hasan, M. (2011). Next generation balance sheet stress
testing.
International
Monetary
Fund.
https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2011/wp11183.pdf
6. Foglia, A. (2009). Stress testing credit risk: A survey of authorities’ approaches.
International
Journal
of
Central
Banking,
5(3),
9–45.
https://www.ijcb.org/journal/ijcb09q3a1.htm
