Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
41
GULLI OSIMLIKLARNING KELIB CHIQISHI. ZAMONAVIY
KLASSIFIKATSIYASI
Mirzahamdamova Mavjuda Muhamad Ali qizi
ADPI Biologiya yo’nalishi 101-guruh talabasi
Abstract: The origin and modern classification of flowering plants are
studied. They are divided into monocots and dicots. Classification is based on
molecular biology.
Аннотация:
Рассмотрены
происхождение
и
современная
классификация цветковых растений. Делятся на однодольные и двудольные.
Классификация основана на молекулярной биологии.
Keywords: Flowering plants, origin, evolution, classification, monocots,
dicots, molecular biology, phylogenetics, morphology, seed.
Ключевые слова: Цветковые растения, происхождение, эволюция,
классификация,
однодольные,
двудольные,
молекулярная
биология,
филогенетика, морфология, семя
Gulli o‘simliklar (Magnoliophyta yoki angiospermlar) dunyodagi eng ko‘p
tarqalgan va biologik xilma-xilligi eng yuqori bo‘lgan o‘simlik guruhlaridan biridir.
Ularning evolyutsiyasi va kelib chiqishi o‘rganilishi nafaqat o‘simlikshunoslik
fanining rivojlanishiga, balki butun biologiya, ekologiya va agronomiya sohalariga
ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Gulli o‘simliklarning kelib chiqishi, ularning evolyutsion
tarixi va tizimlashtirilishi o‘rganilishi tabiatdagi o‘simliklarning rivojlanish
jarayonini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Bugungi kunda gulli
o‘simliklarning klassifikatsiyasi ilm-fan taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
ularning taksonomiyasi molekulyar biologiya, genetik va morfologik tadqiqotlar
asosida muntazam yangilanib bormoqda. Zamonaviy klassifikatsiya tizimlari gulli
o‘simliklarning filogenetik munosabatlarini aniqroq ko‘rsatish imkonini beradi va
ularning evolyutsion yo‘llarini tushunishda muhim vosita hisoblanadi. Gulli
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
42
o‘simliklar — angiospermlar, o‘simliklar olamining eng rivojlangan va xilma-xil
guruhi hisoblanadi. Ularning kelib chiqishi paleobotanik va molekulyar tadqiqotlar
yordamida aniqlangan. Taxminlarga ko‘ra, gulli o‘simliklar taxminan 140-160
million yil avval, o‘rta mezozoy davrida paydo bo‘lgan. Ular qadimgi gilamshaklilar
(gymnospermlar)dan ajralib chiqqan bo‘lib, bunga morfologik va genetik
o‘xshashliklar asos bo‘ladi. Gulli o‘simliklarning evolyutsiyasi asosan ularning
urug‘larni himoya qiluvchi mevalari va gullarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.
Gullar orqali changlanish jarayoni samaraliroq bo‘lib, bu o‘z navbatida
o‘simliklarning ko‘payishi va tarqalishini tezlashtirgan. Shu sababli, angiospermlar
bugungi kunda barcha o‘simliklarning taxminan 80 foizini tashkil etadi. Evolyutsion
tahlillar gulli o‘simliklarni ikki asosiy guruhga bo‘lishni taklif qiladi: bir urug‘li
(Monocotyledonae) va ikki urug‘li (Dicotyledonae) o‘simliklar. Bu guruhlar
gullarning tuzilishi, barglarning qon tomirlari joylashuvi va urug‘larning soniga
qarab ajraladi.
Gulli o‘simliklarning klassifikatsiyasi ko‘plab olimlar tomonidan
o‘rganilgan va vaqt o‘tishi bilan rivojlanib kelmoqda. Dastlabki klassifikatsiya
tizimlari asosan morfologik xususiyatlarga asoslangan bo‘lsa, zamonaviy tizimlarda
molekulyar biologiya, DNK tahlillari va filogenetik tadqiqotlar muhim o‘rin tutadi.
Eng mashhur zamonaviy klassifikatsiya tizimi — Angiosperm Phylogeny Group
(APG) tizimi bo‘lib, u molekulyar ma’lumotlarga tayangan holda angiospermlarning
filogenetik daraxtini yaratadi. APG tizimi gulli o‘simliklarni ko‘plab tasnifiy
darajalarga bo‘ladi, jumladan: Bazanoturli (basal) o‘simliklar: evolyutsion jihatdan
eng qadimgi guruhlar, masalan, Amborella va Nymphaeales. Bir urug‘li o‘simliklar
(Monocots): bitta urug‘ga ega bo‘lib, ular orasida donli ekinlar, piyoz, makkajo‘xori
kabi o‘simliklar mavjud. Ikki urug‘li o‘simliklar (Eudicots): ko‘pchilik gulli
o‘simliklar shu guruhga kiradi, ular ikki urug‘li bo‘lib, barglarning qon tomirlarining
joylashishi va boshqa morfologik xususiyatlar bilan ajralib turadi. Zamonaviy
klassifikatsiya gulli o‘simliklarning evolyutsion aloqalarini aniqroq tushunishga
imkon beradi va ularni tizimli ravishda o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Gulli
o‘simliklarni klassifikatsiya qilishda bir qator morfologik va anatomik xususiyatlar
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
43
asos qilib olinadi, jumladan: Gulning tuzilishi: gulning qaysi qismidan iboratligi,
gulqopchalarning soni va joylashuvi. Urug‘larning soni va turi: urug‘ ichida qancha
urug‘ mavjudligi va ularning shakli. Barglarning tuzilishi: barglarning qon
tomirlarining joylashuvi (parallel yoki tarmoqlangan). O‘simlikning ildiz tizimi: bir
urug‘li va ikki urug‘li o‘simliklarda ildiz tizimininig farqlari: DNK va molekulyar
belgilari: ayniqsa zamonaviy tadqiqotlarda muhim rol o‘ynaydi. Bu xususiyatlar
o‘simliklarning taxonomik guruhlarini aniqlashda muhim ko‘rsatkich hisoblanadi.
Zamonaviy klassifikatsiya asosida gulli o‘simliklar bir urug‘li (Monocotyledonae)
va ikki urug‘li (Dicotyledonae) guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhning o‘ziga xos
morfologik va fiziologik xususiyatlari mavjud. Bir urug‘li o‘simliklar (Monocots):
Ushbu guruhga kiradigan o‘simliklarda urug‘ donasi bir urug‘li bo‘ladi. Barglari
odatda parallel qon tomirlariga ega, ildiz tizimi esa tolachali (fibroz) ko‘rinishda
bo‘ladi.
Gullar ko‘pincha uchga bo‘linadi (gul qismlari 3, 6, 9 va boshqalar).
Masalan, makkajo‘xori, piyoz, sholi va lola bunga misoldir. Ikki urug‘li o‘simliklar
(Dicots): Bu guruh urug‘ donasida ikki urug‘ mavjud. Barglarning qon tomirlari
tarmoqlanib ketgan ko‘rinishda bo‘ladi, ildiz tizimi esa asosan asosiy ildizga ega
bo‘ladi. Gullar qismlari odatda 4 yoki 5 ga bo‘linadi. Atirgul, bodom, olma daraxti,
o‘rik va boshqa ko‘plab mevali va gul o‘simliklari shu guruhga kiradi. Gulli
o‘simliklarning ekologik va iqtisodiy ahamiyati: Gulli o‘simliklar tabiatda juda
muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘zlarining keng tarqalishi va xilma-xilligi bilan ekologik
tizimlarning barqarorligiga katta hissa qo‘shadi. Gullar orqali changlanish jarayoni
sodir bo‘lib, bu jarayon ko‘plab o‘simliklarning ko‘payishiga yordam beradi.
Shuningdek, gulli o‘simliklar boshqa hayvonlar, shu jumladan, odamlar uchun oziq-
ovqat, dori-darmon, kiyim-kechak va qurilish materiallari manbai hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligida gulli o‘simliklarning o‘rni beqiyosdir. Don, meva, sabzavot va
gullar ko‘plab qishloq xo‘jaligi mahsulotlari orasida muhim o‘rin tutadi.
Shuningdek, gulli o‘simliklar ekologik muhitni tozalash, tuproqni boyitish va tabiiy
bog‘lar yaratishda ham ishlatiladi. Gulli o‘simliklarning zamonaviy tadqiqot
usullari: Bugungi kunda gulli o‘simliklarning evolyutsiyasini va klassifikatsiyasini
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
44
o‘rganishda nafaqat tashqi morfologik belgilar, balki molekulyar biologiya usullari
ham keng qo‘llanilmoqda. DNK sekvenirovka qilish, genom tahlillari va filogenetik
tahlillar orqali o‘simliklarning evolyutsion daraxtlari aniqroq chizilib, ularning
o‘zaro munosabatlari chuqurroq o‘rganilmoqda. Bunday zamonaviy yondashuvlar
o‘simliklarning taxonomiyasi sohasida ko‘plab yangiliklarni olib keldi va ayrim
o‘simlik guruhlarini qayta ko‘rib chiqishga sabab bo‘ldi. Masalan, ilgari bir guruhga
kiritilgan o‘simliklar molekulyar tahlillar natijasida alohida takson sifatida
ajratilgan. Gulli o‘simliklar — o‘simliklar olamining eng rivojlangan va xilma-xil
guruhi bo‘lib, ularning kelib chiqishi va evolyutsiyasi tabiatda muhim o‘rin tutadi.
Paleobotanik va molekulyar tadqiqotlar asosida gulli o‘simliklar o‘rta mezozoy
davrida qadimgi gilamshaklilardan ajralib chiqqanligi aniqlangan. Ularning
rivojlanishi va keng tarqalishi, asosan, gullarning maxsus tuzilishi va urug‘larni
himoya qiluvchi mevalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Zamonaviy
klassifikatsiya tizimlari, xususan, Angiosperm Phylogeny Group (APG) tizimi
molekulyar biologiya va genetik tadqiqotlar asosida gulli o‘simliklarning filogenetik
munosabatlarini aniqroq tasvirlash imkonini beradi. Gulli o‘simliklar bir urug‘li va
ikki urug‘li guruhlarga bo‘linib, har bir guruhning o‘ziga xos morfologik va ekologik
xususiyatlari mavjud.
Xulosa: Gulli o‘simliklarning keng tarqalishi, ko‘p turliligi va ekologik
hamda iqtisodiy ahamiyati ularni o‘rganishni biologiya va qishloq xo‘jaligi fanlari
uchun dolzarb qiladi. Zamonaviy tadqiqot usullari yordamida ularning evolyutsiyasi
va sistematikasi yanada chuqurroq o‘rganilib, biologik xilma-xillikni saqlash va
foydalanishda yangi imkoniyatlar ochilmoqda. Shu sababli, gulli o‘simliklarning
kelib chiqishi va zamonaviy klassifikatsiyasini o‘rganish nafaqat ilmiy qiziqish,
balki amaliy ahamiyatga ham ega bo‘lgan muhim soha hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Taxtayeva, G. M. (2018). Botanika asoslari. Toshkent: Fan va Texnologiya.
2. Malikova, D. S. (2020). O‘simliklarning sistematikasi va evolyutsiyasi. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti.
3. Judd, W. S., Campbell, C. S., Kellogg, E. A., & Stevens, P. F. (2016). Plant
Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi
20-to’plam 1-son Iyun 2025
45
Systematics: A Phylogenetic Approach. Sunderland, MA: Sinauer Associates.
4. Angiosperm Phylogeny Group (APG IV). (2016). An update of the Angiosperm
Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG
IV. Botanical Journal of the Linnean Society, 181(1), 1-20.
5. Mauseth, J. D. (2014). Botany: An Introduction to Plant Biology. Jones & Bartlett
Learning.
6. Gurevich, B. B., & Volovnik, S. V. (2015). Evolution and Classification of
Flowering Plants. Moscow: Nauka.
