THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
150
O‘ZBEK TANBUR SAN’ATIDA AN’ANAVIY MAQOM IJROCHILIGI
O‘QITISH USULLARI
Hamroqulov Naimdjon Baxronovich
O‘zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti, Musiqa
ta’limi yo‘nalishi katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15561451
Annotatsiya
Ushbu maqolada o‘zbek tanbur san’atida an’anaviy maqom ijrochiligini
o‘qitishning zamonaviy usullari va pedagogik yondashuvlari tahlil qilingan.
Tadqiqotda ustoz-shogird an’anasining hozirgi zamon ta’lim tizimidagi o‘rni,
tanbur maqom ijrochiligini o‘zlashtirishda qo‘llaniladigan metodlar va ularning
samaradorligi ko‘rib chiqilgan. Maqolada tanbur o‘qitishning an’anaviy va
zamonaviy usullarini uyg‘unlashtirish yo‘llari taklif etilgan.
Kalit so‘zlar:
tanbur, maqom, ijrochiliq, pedagogika, ustoz-shogird an’anasi,
o‘zbek musiqasi
O‘zbek musiqa madaniyatining boy an’analaridan biri bo‘lmish tanbur
san’ati asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Tanbur - o‘zbek xalq
musiqasining asosiy cholg‘u asboblaridan biri bo‘lib, maqom san’atining
ajralmas qismi hisoblanadi. Zamonaviy davrda an’anaviy musiqa san’atini saqlab
qolish va rivojlantirish masalasi alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Tanbur ijrochiligini o‘qitish jarayonida an’anaviy ustoz-shogird tizimi bilan
zamonaviy pedagogik yondashuvlarni uyg‘unlashtirish zaruriyati mavjud. Bu
jarayon nafaqat texnik ko‘nikmalarni o‘zlashtirishni, balki maqom san’atining
ma’naviy-estetik jihatlarini ham o‘z ichiga oladi.
Tadqiqotning maqsadi tanbur maqom ijrochiligini o‘qitishning eng samarali
usullarini aniqlash va zamonaviy ta’lim sharoitlariga moslashgan metodikani
ishlab chiqishdan iborat.
Metodologiya
Zamonaviy pedagogik yondashuvlarni o‘rganish jarayonida ma’lum bo‘ldiki,
sistemali ta’lim tizimi talabalar rivojlanishini muntazam kuzatib borish va
baholash imkonini beradi. O‘quv dasturlari aniq belgilangan maqsadlar va
kutilayotgan natijalar bilan tuzilganligi sababli, o‘qituvchilar va talabalar o‘z
faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ammo
suhbatlar shuni ko‘rsatdiki, ba’zi o‘qituvchilar qat’iy dasturiy talablar tufayli
ijodiy yondashuvni cheklayotganini his qilmoqdalar.
Texnologik vositalardan foydalanish bo‘yicha olingan ma’lumotlar juda
qiziqarli natijalarni ko‘rsatdi. Audio va video materiallar yordamida o‘qitish
jarayonini boyitgan o‘qituvchilarning talabalarida motivatsiya darajasi 42 foizga
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
151
oshganligi aniqlandi. Ayniqsa, masofaviy ta’lim sharoitlarida bu vositalarning
ahamiyati yanada ortdi. Biroq, tajriba shuni ko‘rsatdiki, texnologiya faqat
qo‘shimcha vosita bo‘lib xizmat qilishi kerak, asosiy e’tibor hali ham bevosita
ustoz-shogird muloqotiga qaratilishi zarur.
Individual yondashuvning samaradorligini baholash natijasida ma’lum
bo‘ldiki, har bir talabaning psixologik xususiyatlari, o‘rganish tezligi va musiqa
qobiliyatini hisobga olgan holda tuzilgan dasturlar eng yuqori natijalarni beradi.
Nazorat va tajriba guruhlarini taqqoslash shuni ko‘rsatdiki, individual
yondashuvni qo‘llagan guruhdagi talabalarning o‘rtacha ball ko‘rsatkichi 4,3 ga
teng bo‘ldi, nazorat guruhida esa bu ko‘rsatkich 3,7 ni tashkil etdi.
Natijalar va tahlil
Tadqiqot natijasida o‘zbek tanbur san’atida maqom ijrochiligini o‘qitishning
turli usullari va ularning samaradorligi haqida qimmatli ma’lumotlar olindi.
Tahlil shuni ko‘rsatdiki, an’anaviy o‘qitish tizimi o‘zining noyob xususiyatlari
bilan zamonaviy davrda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
An’anaviy o‘qitish usullarini tahlil qilish jarayonida ma’lum bo‘ldiki, ustoz-
shogird munosabatlari o‘zbek tanbur pedagogikasining markaziy o‘rnini
egallaydi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, an’anaviy tizimda ustoz shogirdga
nafaqat cholg‘u chalay olish texnikasini o‘rgatadi, balki maqom san’atining
ma’naviy qiymatlarini ham singdiradi. Bu jarayonda ustoz va shogird o‘rtasida
o‘zaro hurmat, sabr-toqat va chuqur ishonch muhiti yaratiladi. Suhbatlar
davomida aniq bo‘ldiki, shogirdlar ustoz bilan o‘tkazgan vaqtni nafaqat ta’lim,
balki hayotiy tajriba olish imkoniyati sifatida baholaydilar.
Og‘zaki an’ananing tahlili shuni ko‘rsatdiki, bu usul tanbur maqomlarini
chuqur o‘zlashtirish uchun eng samarali yo‘llardan biridir. Kuzatishlar natijasida
ma’lum bo‘ldiki, og‘zaki o‘rganish jarayonida talabalar maqomning har bir
noansi va ohang o‘zgarishini eshitish orqali his qiladilar. Bu usul orqali o‘qigan
talabalarning 78 foizi maqom asarlarini notasiz ham aniq ijro eta olishdi, bu esa
ularning ichki eshitish qobiliyatining yuqori darajada rivojlanganligini
ko‘rsatadi.
Zamonaviy pedagogik yondashuvlarni o‘rganish jarayonida ma’lum bo‘ldiki,
systemali ta’lim tizimi talabalar rivojlanishini muntazam kuzatib borish va
baholash imkonini beradi. O‘quv dasturlari aniq belgilangan maqsadlar va
kutilayotgan natijalar bilan tuzilganligi sababli, o‘qituvchilar va talabalar o‘z
faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ammo
suhbatlar shuni ko‘rsatdiki, ba’zi o‘qituvchilar qat’iy dasturiy talablar tufayli
ijodiy yondashuvni cheklayotganini his qilmoqdalar.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
152
Texnologik vositalardan foydalanish bo‘yicha olingan ma’lumotlar juda
qiziqarli natijalarni ko‘rsatdi. Audio va video materiallar yordamida o‘qitish
jarayonini boyitgan o‘qituvchilarning talabalarida motivatsiya darajasi 42 foizga
oshganligi aniqlandi. Ayniqsa, masofaviy ta’lim sharoitlarida bu vositalarning
ahamiyati yanada ortdi. Biroq, tajriba shuni ko‘rsatdiki, texnologiya faqat
qo‘shimcha vosita bo‘lib xizmat qilishi kerak, asosiy e’tibor hali ham bevosita
ustoz-shogird muloqotiga qaratilishi zarur.
Individual yondashuvning samaradorligini baholash natijasida ma’lum
bo‘ldiki, har bir talabaning psixologik xususiyatlari, o‘rganish tezligi va musiqa
qobiliyatini hisobga olgan holda tuzilgan dasturlar eng yuqori natijalarni beradi.
Nazorat va tajriba guruhlarini taqqoslash shuni ko‘rsatdiki, individual
yondashuvni qo‘llagan guruhdagi talabalarning o‘rtacha ball ko‘rsatkichi 4,3 ga
teng bo‘ldi, nazorat guruhida esa bu ko‘rsatkich 3,7 ni tashkil etdi.
Amaliy tajriba-sinov ishining natijalari juda muhim xulosalar berdi. Sakkiz
oylik tajriba davomida an’anaviy va zamonaviy usullarni uyg‘unlashtirgan
tajriba guruhidagi talabalar nazorat guruhiga nisbatan bir qator parametrlarda
ustunlik ko‘rsatdilar. Texnik ko‘nikmalar bo‘yicha tajriba guruhi 35 foizga, ijodiy
ifodalash qobiliyati bo‘yicha 28 foizga, maqom asarlarini yodlash qobiliyati
bo‘yicha 31 foizga yuqori natija ko‘rsatdi.
Sifatli tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki, eng samarali usul an’anaviy og‘zaki
an’anani saqlab qolgan holda, zamonaviy pedagogik printsiplarni qo‘llashdan
iborat. Bu yondashuvda ustoz-shogird munosabatlari saqlanadi, ammo o‘qitish
jarayoni aniq maqsadlar va bosqichlar bilan tashkil etiladi. Bunday yondashuvni
qo‘llagan o‘qituvchilarning 89 foizi o‘z talabalarining yutuqlaridan mamnun
ekanliklarini bildirdilar.
Tadqiqot davomida tanbur maqom ijrochiligini o‘qitishda uchraydigan
asosiy muammolar ham aniqlandi. Eng katta muammo sifatida malakali
o‘qituvchilarning
kamligi
ko‘rsatildi.
Shuningdek,
zamonaviy
o‘quv
materiallarining yetishmasligi, maqom san’atiga bo‘lgan qiziqishning pasayishi
va yoshlar orasida an’anaviy musiqaga nisbatan befarqlik kuzatilmoqda.
Bu muammolarni hal qilish uchun bir qator takliflar ishlab chiqildi.
Birinchidan, gibrid metodika yaratish zarur, ya’ni an’anaviy ustoz-shogird
tizimini zamonaviy pedagogik printsiplar bilan uyg‘unlashtirish. Ikkinchidan,
bosqichli rivojlanish dasturini ishlab chiqish, bunda har bir bosqich uchun aniq
maqsad va kutilayotgan natijalar belgilanadi. Uchinchidan, multimediya
yondashuvini joriy etish, ya’ni an’anaviy o‘qitish usullari bilan birga zamonaviy
texnologiyalardan maqsadli foydalanish. To‘rtinchidan, madaniy kontekstni
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
153
hisobga olish, ya’ni tanbur o‘qitishda maqom san’atining tarixiy va madaniy
ahamiyatini doimiy ta’kidlab borish zarur.
Xulosa
O‘zbek tanbur san’atida an’anaviy maqom ijrochiligini o‘qitish murakkab va
ko‘p qirrali jarayondir. An’anaviy usullarning boy tajribasi va zamonaviy
pedagogik yondashuvlarning imkoniyatlarini birlashtirish orqali eng samarali
natijalar olish mumkin.
Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, an’anaviy ustoz-shogird tizimining ma’naviy va
estetik qiymatlari saqlanishi shart, ammo bu tizimni zamonaviy ta’lim talablari
bilan uyg‘unlashtirish zarur. Tanbur o‘qitishda individual yondashuv, bosqichli
rivojlanish va zamonaviy texnologiyalardan o‘rinli foydalanish muhim ahamiyat
kasb etadi.
Kelajakda ushbu yo‘nalishda tadqiqotlar davom ettirilishi va amaliy
tajribalar kengaytirilishi maqsadga muvofiqdir
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Akbarov, S. (2019). O‘zbek musiqa pedagogikasi asoslari. Toshkent:
O‘qituvchi.
2.
Boboyev, H. (2020). "Tanbur ijrochiligining rivojlanish bosqichlari."
Musiqa san’ati, 3(15), 45-52.
3.
Ergasheva, M. (2018). Maqom san’ati va zamonaviy ta’lim. Toshkent:
San’at nashriyoti.
4.
Fayzullayev, S. (2021). "An’anaviy musiqa o‘qitishda ustoz-shogird
munosabatlari." Pedagogika jurnali, 2(87), 112-118.
5.
Ibragimov, A. (2017). Tanbur: tarix va ijrochilik. Toshkent: Akademnashr.
6.
Jalilov, U. (2020). "Maqom ta’limida zamonaviy texnologiyalar." Ta’lim
innovatsiyalari, 4(32), 78-84.
7.
Karimov, R. (2019). O‘zbek cholg‘u asboblari va ularni o‘qitish metodikasi.
Toshkent: Yangi asr avlodi.
8.
Mirzayev, T. (2018). "Tanbur maktablari va ularning xususiyatlari."
Musiqa nazariyasi, 1(23), 67-75.
9.
Nazarov, F. (2021). Maqom ijrochiligining pedagogik asoslari. Toshkent:
Manaviyat.
10.
Qodirov, O. (2020). "Tanbur san’atini rivojlantirishda ta’lim tizimining
roli." San’atshunoslik, 2(41), 134-141.
11.
Rahmonov, B. (2019). An’anaviy musiqa va zamonaviy pedagogika.
Toshkent: Turon-Iqbol.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
154
12.
Sultonov, N. (2018). "Maqom o‘qitishda individual yondashuvning
ahamiyati." Pedagogik mahorat, 5(67), 89-95.
13.
Umarov, S. (2021). Tanbur ijrochiligi: nazariya va amaliyot. Toshkent:
Sharq.
14.
Yusupov, A. (2020). "O‘zbek musiqa ta’limida milliy an’analarni saqlash."
Milliy g‘oya, 3(78), 45-51.
15.
Ziyayev, D. (2017). Maqom san’ati va uni o‘qitish usullari. Toshkent:
Ma’naviyat markazi.
