THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
225
QADIMGI XITOY ADABIYOTI VA UNING SHARQ ADABIYOTIGA
TA’SIRI
Toʻlanboyeva Marhabo Davlatsho qizi
Qoʻqon Universiteti Andijon Filiali
Ijtimoiy-Gumanitar Fakulteti Filologiya
Va Tillarni Oʻqitish Oʻzbek Tili Yoʻnalishi
24-04 Guruh Talabasi
Email: Immerxaba@Gmail.Com
Tel: +998 93 851 72 42
Https://Doi.Org/10.5281/zenodo.15241288
Annotatsiya:
Mazkur maqolada qadimgi Xitoy adabiyoti, uning shakllanish
bosqichlari, asosiy adabiy yodgorliklari hamda ularning Sharq adabiyoti
taraqqiyotiga ta’siri o‘rganiladi. Adabiy namunalarda aks etgan falsafiy va estetik
qarashlar tahlil qilinib, qadimiy matnlarning badiiy va tarbiyaviy ahamiyati
yoritiladi. Tadqiqotda tarixiy manbalar va tarjima qilingan asarlarga tayanilgan.
Kalit soʻzlar:
Qadimgi Xitoy adabiyoti, Shijing, Konfutsiy, falsafa, axloqiy
g‘oyalar, Sharq madaniyati
Абстрактный:
В данной статье рассматривается древнекитайская
литература, этапы её формирования, основные литературные памятники
и их влияние на развитие восточной литературы. Анализируются
философские и эстетические взгляды, отражённые в литературных
произведениях, подчёркивается художественное и воспитательное
значение древних текстов. Исследование основано на исторических
источниках и переводных произведениях.
Ключевые слова
: Древнекитайская литература, Шицзин, Конфуций,
философия, нравственные идеи, восточная культура
Abstract:
This article explores ancient Chinese literature, its developmental
stages, major literary monuments, and their influence on the progress of Eastern
literature. It analyzes the philosophical and aesthetic views reflected in literary
samples and highlights the artistic and educational significance of ancient texts.
The research is based on historical sources and translated works.
Keywords:
Ancient Chinese literature, Shijing, Confucius, philosophy,
moral ideas, Eastern culture.
Qadimgi Xitoy adabiyoti insoniyat madaniy merosining bebaho qismlaridan
biridir. U ko‘p ming yillik tarixga ega bo‘lib, o‘zida diniy-falsafiy, axloqiy, siyosiy
va badiiy qarashlarni mujassam etgan. Bu adabiyot asosan Konfutsiychilik,
Taoizm va Buddizm ta’sirida shakllangan bo‘lib, “Shijing” (She’rlar kitobi),
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
226
“Shutszin” (Tarixiy yozuvlar kitobi), “Lun yuy” (Konfutsiy suhbatlari) kabi
muhim asarlarni o‘z ichiga oladi.
Xitoy adabiyoti ilk davrlarda xalq og‘zaki ijodi asosida shakllangan bo‘lib,
unda xalqning urf-odatlari, marosimlari, qadriyatlari va turmush tarzi ifodasini
topgan. Dastlabki yozma manbalar miloddan avvalgi I ming yillikda paydo
bo‘lgan va ular Xitoy jamiyatining siyosiy tuzilishi, axloqiy me’yorlari va falsafiy
qarashlarini hujjatlashtirib bergan.
Xitoy adabiyoti tarixida Konfutsiy (mil. avv. 551–479) alohida o‘rin
egallaydi. Uning ta’limotlari nafaqat adabiy, balki siyosiy va axloqiy hayotda ham
muhim rol o‘ynagan. U tomonidan tuzilgan “Besh kitob” (U-king) Xitoy klassik
adabiyotining asosini tashkil etadi.
Shuningdek, qadimgi Xitoy adabiyotida Taoizm asoschisi Lao Tzu, Buddist
yozuvlar va tarixiy xronikalar ham muhim o‘rin tutadi. Ushbu adabiyot Sharq
xalqlari tafakkurining shakllanishiga, ularning adabiy merosi va dunyoqarashiga
katta ta’sir ko‘rsatgan.
Tadiqiqot metodologiyasi :Tadqiqotda tarixiy-taqqoslov metodidan,
matnshunoslik yondashuvlaridan hamda tizimli tahlil usulidan foydalanildi.
Asarlar tarjimalari o‘rganilib, ularning o‘zbek adabiyoti va Sharq mumtoz
adabiyoti bilan ideaviy-badiiy bog‘liqliklari tahlil qilindi.
Asosiy qism :Qadimgi Xitoy adabiyoti miloddan avvalgi II mingyillikka borib
taqaladi. Bu davrda adabiyot og‘zaki shaklda mavjud bo‘lib, unda xalq
qo‘shiqlari, afsona va dostonlar asosiy o‘rin egallagan. Og‘zaki ijodning ilk
namunalari keyinchalik yozma manbalarda mujassamlashtirilgan. Yozuv ixtirosi
bilan birga qadimgi Xitoyda adabiy va falsafiy fikrlar ravnaq topa boshladi.
Qadimgi Xitoy adabiyoti asosan uch yirik oqim asosida rivojlandi:
Konfutsiychilik, Taoizm va Buddizm. Ushbu oqimlar nafaqat adabiyotga, balki
jamiyat axloqi, siyosati va madaniyatiga ham chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
1. “Shijing” (She’rlar kitobi)
Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda Konfutsiy tomonidan tuzilgan bu to‘plam
qadimgi Xitoy adabiyotining ilk yozma namunasi hisoblanadi. Unda 305 ta she’r
jamlangan bo‘lib, ular marosimiy qo‘shiqlar, xalqiy satiralar, sevgi she’rlari va
do‘stlik, sadoqat haqidagi ifodalarni o‘z ichiga oladi. “Shijing” adabiyoti orqali
qadimgi Xitoy xalqining his-tuyg‘ulari, hayotiy kechinmalari, urf-odatlari va
ijtimoiy hayoti haqida chuqur tasavvur hosil qilish mumkin.
2. Konfutsiy va “Lun yuy” (Suhbatlar va mulohazalar)
Konfutsiy (mil. avv. 551–479) Xitoy falsafasining buyuk namoyandasi
sifatida adabiyotda axloqiy-g‘oyaviy yo‘nalishning rivojlanishiga sabab bo‘lgan.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
227
Uning “Lun yuy” asari o‘zida ustoz va shogirdlar o‘rtasidagi suhbatlar, axloqiy
maslahatlar va siyosiy mulohazalarni mujassam etadi. Ushbu asar Xitoy
adabiyotida nasriy falsafiy yo‘nalishning poydevorini qo‘ygan.
3. “Shutszin” (Tarixiy yozuvlar kitobi)
Bu asarda Xitoy imperatorlari tarixiga oid muhim voqealar, hukmdorlar
siyosati va jamiyatdagi ijtimoiy tuzilmalar tasvirlangan. Bu asar tarixiy
xronikadan tashqari, badiiy ifoda va uslubga ega bo‘lgan adabiy yodgorlik
sifatida baholanadi.
4. Taoistik adabiyot – Lao Tzu va “Dao De Jing”
Lao Tzu tomonidan yaratilgan “Dao De Jing” (Yo‘l va Fazilat kitobi) Taoizm
falsafasining asosiy manbaidir. Bu asarda inson va tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlik,
sokinlik, oddiylik va tabiiylikka asoslangan hayot falsafasi bayon etiladi. Undagi
poetik ifodalar, falsafiy ohang va ramziy mazmunlar Xitoy adabiyotiga o‘ziga xos
uslub va janr olib kirgan.
5. Buddist adabiyot
Milodiy I asrda Buddizm Xitoyga kirib kelgach, bu oqim asosida yozilgan
diniy va falsafiy asarlar adabiyotda yangi mazmun va shakllarni paydo qildi.
Buddist sutralar, monastir hayoti, ruhiy poklanish haqidagi asarlar nasriy hamda
poetik shaklda yozilgan bo‘lib, o‘zbek mumtoz adabiyotiga ham bilvosita ta’sir
o‘tkazgan.
6. Harbiy-falsafiy adabiyot – Sun Tzu va “Urush san’ati”
Sun Tzuning mashhur “Urush san’ati” asari qadimgi Xitoyning nafaqat
harbiy strategiyasi, balki hayotiy donishmandlikni ifodalovchi falsafiy adabiy
asar sifatida baholanadi. Unda urush taktikalari, raqibni tushunish, o‘z kuch va
zaif tomonlarini bilish orqali g‘alabaga erishish yo‘llari ifodalangan. Bu asar
keyinchalik G‘arb va Sharq tafakkuriga ham chuqur ta’sir ko‘rsatgan.
7. Adabiy shakl va janrlar
Qadimgi Xitoy adabiyotida poeziya (shi), aforizm (ju), hikmatli gaplar (yan),
nasr (wen) va tarixiy xronikalar keng rivoj topgan. Har bir janr o‘zining shakliy
xususiyatlari, ohangdorligi va badiiy ifoda kuchi bilan ajralib turgan. Poeziya
Xitoy adabiyotining yuragi bo‘lib, unda tabiatga muhabbat, insoniyatning
go‘zallikka intilishi, axloqiy poklik kabi mavzular asosiy o‘rin egallagan.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
228
Tahlil va natijalar: Qadimgi Xitoy adabiyoti namunalarida realistik tasvir,
axloqiy tarbiya va ijtimoiy tartib-intizomga urg‘u berilgan. Bu asarlar Sharq
adabiyotining boshqa tarmoqlariga, jumladan, o‘zbek mumtoz adabiyotiga ham
kuchli ta’sir ko‘rsatgan. “Shijing”dagi poetik uslub Alisher Navoiyning ijodida
ham bilvosita seziladi. Falsafiy yondashuvlar esa Sharq tafakkuri taraqqiyotiga
zamin bo‘lgan.
Xulosa
: Qadimgi Xitoy adabiyoti Sharq sivilizatsiyasi taraqqiyotida muhim
o‘rin egallagan bo‘lib, u milliy tafakkur, axloqiy tamoyillar va falsafiy
qarashlarning ifodasi sifatida shakllangan. Bu adabiyot nafaqat badiiy jihatdan,
balki tarixiy, madaniy va falsafiy nuqtai nazardan ham bebaho manba
hisoblanadi. Ayniqsa, Konfutsiy, Lao Zi, Chjuan Zi kabi mutafakkirlar asarlarida
insonparvarlik, adolat, halollik, tabiat va jamiyat o‘rtasidagi uyg‘unlik kabi
g‘oyalar ilgari surilgan. Bu esa qadimgi Xitoy adabiyotini nafaqat Sharq, balki
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
229
jahon adabiyoti xazinasiga ham salmoqli hissa qo‘shgan adabiy meros sifatida
e’tirof etish imkonini beradi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bugungi kunda ham bu
adabiy meros zamonaviy g‘oyaviy-estetik qarashlarning shakllanishida muhim
manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunday ekan, qadimgi Xitoy adabiyotini chuqur
o‘rganish nafaqat adabiyotshunoslik, balki umumiy madaniy tafakkur rivojida
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.QODIROV, A. (2025). BADIIY ASAR TAHLILI VA DIN INTEGRATSIYASI:(Alisher
Navoiy ijodi misolida). Hamkorkonferensiyalar, 1(11), 386-388.
2. Qodirov, A. (2024). USLUB ADABIYOTSHUNOSLIKNING MUHIM
KATEGORIYASI SIFATIDA. University Research Base, 857-860.
3. Abdulazizbek, Q. (2024). USLUB ADABIYOTSHUNOSLIKNING MUHIM
KATEGORIYASI SIFATIDA. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 2(42),
144-149.
4. Qodirov, A., Inomjonova, M., & Olimova, X. (2025). ADABIYOTSHUNOSLIKDA
BADIIY ASAR TILI VA BADIIY NUTQ USLUBI. Наука и технология в
современноммире, 4(5), 36-38.
5. O’G’Li, Q. A. L. (2023). ADABIYOTSHUNOS USLUBI HAQIDA (DILMUROD
QURONOV IJODI MISOLIDA). World of Philology, 2(2), 46-50.
6. Kobilova, Z. B. (2021). Amiriy and fazliy. Asian Journal of Multidimensional
Research, 10(9), 271-276.
7. Kobilova, Z. (2022). Image of a Drinker and a Hermit in the Amir Al-Ghazali.
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION, 2(4), 173-
176.
8. Qobilova, Z. (2020, December). THE ARTISTIC-AESTHETIC EFFECT OF
AMIRI'S POETRY SCOPE. In Конференции.
9. Haliljonovna, S. K. (2024). PSYCHOLOGICAL POSSIBILITIES OF FORMING
INTERESTS IN VISUAL ARTS IN PRESCHOOL CHILDREN. Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal, 12(3), 438-442.
10. Жахонгирова, Тамила; ,ЭВОЛЮЦИЯ НЕГАТИВНЫХ ЭМОЦИЙ В
АНГЛИЙСКОЙ
ЛИТЕРАТУРЕ:
СЕМАНТИЧЕСКИЙ
АНАЛИЗ,Ta'limning
zamonaviytransformatsiyasi,11,2,18-20,2024,
11. Andreyevna, Jaxongirova Tamila; ,CURRENT TRENDS AND DEVELOPMENT
FACTORS IN THE APPLICATION OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN
EDUCATION,Ta'limdaraqamli
texnologiyalarni
tadbiq
etishning
zamonaviytendensiyalari va rivojlanish omillari,28,1,230-233,2024,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
230
12. Khabibullaeva F.K. The Problem of Adequacy in Russian Translations of A.
Kadiri’s novel “The Past Days”. Toronto. Design Engineering. 2022. – P. 6091-
6101.
13. Abdullaevna, K. G. (2024). TRANSLATION CHALLENGES IN SCIENTIFIC AND
TECHNICAL TRANSLATION WITH A FOCUS ON TERMINOLOGICAL
DICTIONARIES. Science and innovation, 3(Special Issue 34), 178-181.
14. Toshboyeva, O. (2024). THE TERMINOLOGY, GENESIS, AND LINGUISTIC
FOUNDATIONS OF "BRAND NAMES" IN THE WORLD OF LINGUISTICS.
University Research Base, 992-995.
