THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
5
DISKURS: UMUMIY YONDASHUVLAR, TIPOLOGIYA
Dadaxonova Zarnigor Odilxon qizi
O`zbekiston Milliy universiteti,
Xorijiy filologiya fakulteti,
Xorijiy til va adabiyot kafedrsi
tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14715818
Annotatsiya:
Ushbu maqolada “diskurs” atamasini o'rganishga zamonaviy
yondashuvlarni tahlil qilish nafaqat nutqning lingvistik, kognitiv va
kommunikativ jihatlarini, balki ularning global birligi, o'zaro bog'liqligi va o'zaro
bog'liqligida ijtimoiy va madaniy jihatlarni o'rganish maqsadga muvofiqligini
ko'rsatilgan, shuningdek, dunyo olimlari diskurs atamasiga integral yondashuvni
tashkil etuvchi birliklarni o'rganishga imkon berilishi xaqida ta`kidlab o’tgan
fikrlari bayon qilingan. Matn va diskurs muloqotning turli jihatlari, "nutq
aloqasining alohida harakati, uning davomida matn ijtimoiy – madaniy
kontekstda vujudga kelishi aytib o’tilgan.
Kalit so'zlar:
diskurs, tilshunoslik, nutq, lingvistika, jamiyat, pragmatika,
psixologik jarayon, ijtimoiy-madaniy jihatlar.
Аннотация:
В данной статье показано, что анализ современных
подходов к изучению термина дискурс целесообразен не только для
изучения лингвистических, познавательных и коммуникативных аспектов
речи, но и взаимосвязи социальных и культурных аспектов в их
глобальном единстве, а также излагается высказанное учеными мира
мнение о том, что интегральный подход к термину дискурс позволяет
изучать те единицы, которые составляют дискурс. Текст и дискурс
различные аспекты общения, "отдельный акт речевого общения, в ходе
которого упоминается возникновение текста в социокультурном
контексте.
Ключевые слова:
дискурс, языкознание, речь, лингвистика,
общество, прагматика, психологический процесс, социокультурные
аспекты.
Abstract:
This article outlines the feasibility of analyzing modern
approaches to the study of the term discursive not only linguistic, cognitive and
communicative aspects of speech, but also social and cultural aspects in their
global unity, interdependence and interdependence, as well as the opinions
expressed by scientists of the world that allow the study of units that make up
an integral approach to the term discurs. Various aspects of textual and
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
6
discursive communication, "a separate movement of speech communication,
during which it is mentioned that the text arises in a socio – cultural context.
Keywords:
discourse, speech, linguistics, society, pragmatics, psychological
process, socio-cultural aspects.
"Diskurs" tushunchasi fanga fransuz tilidan (fr. discours-fikrlash) kirib
kelgan. Fransiyada diskursni tahlil qilish yigirmanchi asrning 60-yillarida
tilshunoslik, marksistik falsafa va psixoanalizni birlashtirishga urinish bilan
boshlangan. Diskurs tushunchasini o`rgangan fransuz olimlari orasida P. Riker
diskursni amaldagi til, ishlatilgan til sifatida talqin qilish [Ricoeur, 1973],
M.Fukoning tushunchasiga ko'ra, diskurs bir xil shakllanishning ko'plab
bayonotlaridir [Fuko, 1996], N. Ferklau diskursni ijtimoiy amaliyotning
lingvistik aksi sifatida talqin qiladi [Fairclough, 2003]. Mashhur shveytsariyalik
tilshunos P. Serio "diskurs" atamasining sakkizta ma'nosini aniqlaydi: 1)
"diskurs" tushunchasining ekvivalenti; 2) birlik, 3) bayonotning holatini hisobga
olgan holda bayonotning qabul qiluvchiga ta'siri; 4) suhbat bayonotning asosiy
ma'nosi sifatida; 5) ma'ruzachi nuqtai nazaridan nutq, bunday pozitsiyani
hisobga olmaydigan rivoyatdan farqli o'laroq (E. Benvenistga ko'ra); 6) til
birliklaridan foydalanish, ularning nutqini aktuallashtirish; 7) ijtimoiy yoki
mafkuraviy jihatdan cheklangan nutq turi, masalan, feministik nutq, siyosiy nutq
va boshqalar; 8) matn ishlab chiqarish sharoitlarini o'rganish uchun
mo'ljallangan nazariy konstruktsiya [Serio, 1999]. P. Serio nutqiga yondashuv
ushbu hodisaning ko'p qirrali va murakkabligini ta'kidlaydi, bu tilni
o'rganishning zamonaviy integral paradigmasiga to'liq mos keladi.
Zamonaviy tilshunoslikda nutqni aniqlashda uchta asosiy yondashuv
mavjud:
1. Lingvistik ta'rif. "Diskurs" atamasining ko'plab talqinlari til va nutq
o'rtasidagi dixotomiyani talqin qilish tendentsiyasi bilan birlashtirilgan,
tasvirlangan ikkita hodisa o'rtasida biron bir narsaga dosh berishga urinish.
Masalan, A. K. Mixalskaya diskursni nutq hodisasi jarayonida talaffuz qilinadigan
"jonli nutq" deb ta'riflaydi [Mixalskaya, 1998, 337-bet]. E. Benvenist diskurs va
nutqni qarama-qarshi qo'yishni taklif qiladi, diskursni nutq tizimining ijtimoiy
shartlangan tashkiloti sifatida talqin qiladi va haqiqat ma'lum bir vaqt oralig'ida
tasniflanadigan va vakili bo'lgan ba'zi printsiplar to'plami [Benveniste, 1974].
Shunga o'xshash nuqtai nazardan, diskurs N. D. Arutyunovni "voqea jihatidan
olingan ekstralingvistik, pragmatik, ijtimoiy-madaniy, psixologik va boshqa
omillar bilan birgalikda izchil matn"deb tushunadi.; "nutq odamlar va ularning
ong mexanizmlari o'zaro ta'sirida ishtirok etadigan maqsadli ijtimoiy harakat
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
7
sifatida qaraladi" [Arutyunova, 1999, 240-bet]. Aynan N. D. Arutyunova nutq
"hayotga singib ketgan nutq"degan so'zlarga ega. U buni quyidagicha
tushuntiradi: "diskursning bir tomoni nutqning izchilligi va kommunikativ
etarliligini aniqlash, uning implikatsiyalari va presuppozitsiyalarini aniqlash, uni
talqin qilish uchun jalb qilingan pragmatik vaziyatga, ikkinchisi esa aloqa
ishtirokchilarining aqliy jarayonlariga: etnografik, psixologik va ijtimoiy-
madaniy qoidalar va muayyan sharoitlarda nutqni yaratish va tushunish
strategiyalari"[Arutyunova, 1990, 136-137-betlar].
2. Diskursning sotsiologik ta'rifi. Ushbu yondashuv doirasida diskurs
ijtimoiy munosabatlarning kontekstiga kiritilishiga qarab u yoki bu ijtimoiy
ahamiyatga ega bo'ladi. Bunday holda, nutq individual ijtimoiy guruhlar uchun
ijtimoiy oqibatlarga olib keladi. Ushbu yondashuv frantsuz strukturalistlaridan,
xususan, M. Fuko, nutqni "til ijtimoiy hayotning turli sohalarida, masalan, tibbiy
nutq yoki siyosiy diskursda odamlarning bayonotlarini belgilaydigan naqshlarga
muvofiq tuzilgan degan umumiy g'oya" deb ta'kidlaydi [Yorgensen, 2008, 17 –
bet]. Binobarin, diskurs deganda ular nutq aktining o'zi emas, balki turli
omillarga (ijtimoiy, stilistik, tematik, pragmatik) bog'liq bo'lgan nutq aktining
usuli, modelini tushunadilar.
3. Ratsional ta'rif. Ushbu ta'rif sotsiologik jihatdan biroz kengroq va birinchi
navbatda nemis faylasufi Y. Xabermas nomi bilan bog'liq bo'lib, uning so'zlariga
ko'ra, diskurs "ijtimoiy voqelikdan, urf – odatlardan, hokimiyatdan,
kommunikativ tartibdan iloji boricha olib tashlashda amalga oshiriladigan va
tanqidiy muhokama qilish va aloqa ishtirokchilarining qarashlari va
harakatlarini asoslashga qaratilgan maxsus ideal aloqa turi". [Habermas, 1985,
88-sahifa].
Diskursning uchta ta'rifini tahlil qilish bizga nutqning mohiyatini to'liq va
har tomonlama aks ettiradigan, uning lingvistik va ekstralingvistik, pragmatik,
ijtimoiy-madaniy va psixologik jihatlariga e'tibor beradigan birinchisiga,
tilshunoslikka ustunlik berishga imkon beradi. Ushbu yo'nalish doirasida nutqni
aniqlashning turli xil variantlarini ajratib ko'rsatish mumkin, ularning har birini
ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Diskursning ajralmas tabiati ko'plab zamonaviy tilshunos olimlarning
asarlarida aniq namoyon bo'ladi. Shunday qilib, D. Shiffrin asarida diskursga xos
bo'lgan bir qator funksiyalar ajralib turadi, ular uning ajralmas mohiyatini aniq
namoyish etadi, ya'ni: til, kognitiv, madaniy, ijtimoiy va kommunikativ:
1. Diskurs - ma'lum bir madaniyatda bilimlarni shakllantirish uchun ifoda
shakli, natijasi va asosi;
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
8
2. Diskurs sub'ektlarni shakllantiradi, ularning o'ziga xos xususiyatlarini
belgilaydi, lekin o'ziga xoslikni bermaydi.
3. Diskurs mumkin bo'lgan nutq mavzularini belgilaydi, ijtimoiy
munosabatlarni yaratadi va amalga oshiradi.
4. Diskurs chegaralarni aralashtirib, kim va nima deyishi muhim bo'lmagan
ob'ektning ekstremitalariga qarshi protsessuallikni keltirib chiqaradi.
5. Diskurs rivoyatlar-rivoyatlar uchun imkoniyatlar yaratadi.
6. Diskurs kuchdir, chunki biz jamiyat va madaniyatda gapirish odatiy
bo'lmagan narsalar haqida gapira olmaymiz. Hokimiyat nutq normalari orqali
ma'ruzachini yagona mumkin bo'lgan nutq va ma'nolarga yo'naltiradi [Shiffrin,
1994].
Diskursni aniqlashga yuqoridagi yondashuvlarni tahlil qilish shuni
ko'rsatadiki, odatda diskurs nutq yoki matn sifatida kontekst va aloqani
belgilaydigan ijtimoiy omillar bilan uzviy bog'liqdir. Tilni tavsiflashning
zamonaviy paradigmasi doirasida nutqning integral tarqalgan ob'ekt sifatida
integral ta'rifi alohida ahamiyatga ega.
Diskurs-tahlil turli fanlar: sotsiologiya, etnografiya, pragmatika,
psixolingvistika, sotsiolingvistika va boshqalar chorrahasida joylashgan
zamonaviy tadqiqotlarning dolzarb yo'nalishlaridan biridir.
Diskursni ko'p qirrali polisistemik shakllanish sifatida tushunish uni o'rganishda
ko'p qirrali yondashuvlarni shakllantirish zarurligini ko'rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Arutyunova, N. D. nutq / N. D. Arutyunova / / lingvistik entsiklopedik lug'at /
Ed. V. N. Yartseva Tomonidan Yaratilgan. - M.: Boyqushlar. ensiklopediya, 1990
yil. 136-137-betlar.
2. Serio, P. Frantsiyadagi matnlarni qanday o'qish kerak / P. Serio / / ma'no
kvadrati: fransuz nutqni tahlil qilish maktabi. - M.: Taraqqiyot, 1999 Yil. 12-53
betlar.
3. Fuko, M. Haqiqatga yo`l: bilim va kuch. Turli yillardagi ishlar / M. Fuko. M.:
Kastal, 1996 Yil. - 448 b.
4. Mixalskaya, A. K. pedagogik ritorika: tarix va nazariya: darslik. qo'llanma / A.
K. Mixalskaya. M.: Akademiya, 1998 432 sahifa.
5. Yorgensen, M. V. Diskurs-tahlil. Nazariya va usul / M. V. Yorgensen, L. J.
Philips; ingliz tilidan tarjima qilingan. 2-nashr., ISPR. Xarkov: gumanitar
markaz, 2008. 352 s.
6. Ricoeur, P. The Model of the Text: Meaningful Action Considered as a Text / P.
Ricoeur // New Literary History. – 1973. – Vol. 5. № 1. – 91 p.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
9
7. Shiffrin, D. Approaches to Discourse / D. Shiffrin. – Oxford, Cambridge, Mass.,
1994. − 470 p.
