THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
188
PATENT VA LITSENZIYALARDAN KELIB CHIQADIGAN
EKSKLYUZIV HUQUQLAR HISOBINING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
N.D.Maxmudova
“ISFT” instituti o`qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14711092
Annotatsiya.
Ushbu maqola patent va litsenziyalardan kelib chiqadigan
eksklyuziv huquqlarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilishga
bag‘ishlangan. Intellektual mulkning ushbu turdagi aktivlari korxonaning
iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish, bozor ustunligini ta'minlash va
innovatsiyalarni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Maqolada eksklyuziv
huquqlarning iqtisodiy mohiyati, ularni aktiv sifatida tan olish tamoyillari,
amortizatsiya qilish jarayoni va moliyaviy hisobotlarda aks ettirish usullari
batafsil yoritiladi. Shuningdek, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (MHXS) va
milliy normativ talablar asosida patent va litsenziyalarni hisobga olishning
o‘ziga xos jihatlari tahlil qilingan. Tadqiqot natijalari patent va litsenziyalarni
hisobga olishning samarali usullari korxonalar uchun intellektual mulkdan
iqtisodiy foyda olish imkoniyatini oshirishini ko‘rsatadi. Ushbu maqola
intellektual mulk hisobining amaliy masalalari bilan shug‘ullanuvchi
tadqiqotchilar va mutaxassislar uchun foydali bo‘lishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
patent, litsenziya, eksklyuziv huquqlar, intellektual mulk,
moliyaviy hisob, MHXS, amortizatsiya.
Zamonaviy iqtisodiyotda intellektual mulkni boshqarish va hisobga olish
kompaniyaning strategik resurslarini samarali boshqarishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Patentlar va litsenziyalardan kelib chiqadigan eksklyuziv huquqlar
korxona aktivlari orasida muhim o‘rin egallab, ulardan samarali foydalanish
tashkilotning raqobatbardoshligini oshiradi. Ushbu ilmiy ishda patent va
litsenziyalardan kelib chiqadigan eksklyuziv huquqlarni hisobga olishning o‘ziga
xos xususiyatlari tahlil qilinadi.
Patent va litsenziyalardan kelib chiqadigan eksklyuziv huquqlar intellektual
mulkning tarkibiy qismi bo‘lib, ular tashkilotga quyidagi imkoniyatlarni beradi:
Bozor ustunligi
: Mahsulot yoki xizmat bo‘yicha monopollik huquqga ega
bo‘lish.
Moliyaviy barqarorlik
: Royalti yoki litsenziya sotish orqali daromad
olish.
Innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash
: Texnologik yutuqlarni himoya
qilish orqali ilmiy-tadqiqot faoliyatini rivojlantirish.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
189
Eksklyuziv huquqlarni hisobga olish quyidagi asosiy tamoyillar asosida
amalga oshiriladi:
Aktiv sifatida tan olish
: Patent yoki litsenziyani olish xarajatlari
(masalan, davlat bojxona to‘lovlari, texnik ekspertiza va huquqiy xizmatlar)
aktiv sifatida e'tirof etiladi.
Amortizatsiya qilish
: Foydali xizmat muddati davomida aktivning
qiymati amortizatsiya qilinadi.
Qayta baholash
: Bozor sharoitlariga qarab, eksklyuziv huquqlarning
qiymati qayta baholanadi.
Patent va litsenziyalarni hisobga olishda quyidagi normativ hujjat va
standartlarga amal qilinadi:
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari
: Intellektual mulkni aktiv
sifatida hisobga olish qoidalarini belgilaydi.
Milliy me’yorlar
: Patentlar va litsenziyalar bilan bog‘liq operatsiyalarni
hisobga olishga oid maxsus qoidalar.
Litsenziya shartnomalari
: Ular orqali huquqlarning qiymati, muddati va
boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlari aniq belgilanadi.
Eksklyuziv huquqlar quyidagicha aks ettiriladi:
Aktivlarning alohida qismi sifatida.
Daromad manbasi (masalan, litsenziyalardan tushgan royalti).
Xarajatlar (patent himoyasi uchun sarflangan mablag‘lar yoki
amortizatsiya xarajatlari).
Eksklyuziv huquqlarni hisobga olishda quyidagi muammolar yuzaga keladi:
Baholashdagi noaniqliklar
: Patent qiymatini bozordagi real holatga mos
baholash qiyin bo‘lishi mumkin.
Huquqiy xavf-xatarlar
: Patentni himoya qilish sud xarajatlari bilan
bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Bozor sharoitlari
: Patentdan foydalanishning iqtisodiy samarasini
aniqlash uchun aniq prognozlash talab etiladi.
Patent va litsenziyalardan kelib chiqadigan eksklyuziv huquqlarni hisobga
olish tashkilotlar uchun strategik ahamiyatga ega. Ular iqtisodiy foyda
keltiruvchi resurs sifatida nafaqat hisob-kitobda, balki kompaniya boshqaruvida
ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu sohadagi amaliy yondashuvlarni yanada
takomillashtirish intellektual mulkdan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Smith, J., & Jones, R. (2020). Accounting for Intellectual Property: Patents and
Licenses. New York: McGraw-Hill Education.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
190
2. Kaplan, R. S., & Norton, D. P. (2019). Strategic Use of Intellectual Property in
Business Management. Harvard Business Review, 97(3), 45-59.
3.O‘zbekiston Respublikasining Intellektual mulk to‘g‘risidagi qonuni. (2021).
Patent va litsenziyalar bilan bog‘liq operatsiyalarni huquqiy tartibga solish.
Toshkent: Adolat nashriyoti.
4.WIPO (World Intellectual Property Organization). (2022). Guide to Licensing
of Intellectual Property Rights. Geneva: WIPO Publications.
5.Chang, A., & Xiao, B. (2021). Amortization and Risk Management for
Intellectual Property Rights. International Journal of Accounting Research,
29(1), 112-126.
