THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
80
MIRZO KENJABEK SHE’RIYATIDA IYMON, E’TIQOD
KONSEPTLARINING VOQELANISH USULLARI
Hamdamova Nasiba To‘rabekovna
Termiz davlat universiteti
Lingvistika – (o‘zbek tili) II bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14638514
Annotatsiya:
Mazkur maqola Mirzo Kenjabek she’riyatida iymon va
e’tiqod konseptlarining ifodalanish usullarini keng tahlil qilishga bag‘ishlangan.
Unda diniy leksika va frazeologik birliklar vositasida iymon va e’tiqod
tushunchalarining badiiy shakllanishi, ular orqali milliy madaniyat va urf-
odatlarning ifodalanishi chuqur tahlil qilingan. Maqolada “iymon” va “e’tiqod”
konseptlarining lingvistik va madaniy jihatlari o‘rganilib, bu tushunchalarning
sinonimik, antonimik, ramziy va poetik vositalar orqali boyitilishi tahlil etiladi.
Mirzo Kenjabek she’rlari misolida diniy va ma’naviy qadriyatlarning estetik
talqini, ular orqali jamiyatning ijtimoiy va ruhiy-ma’naviy ehtiyojlarini
qondirishdagi o‘rni ko‘rsatib berilgan. Tadqiqotda iymon va e’tiqod
konseptlarining poetik strukturasini tashkil qiluvchi metaforalar, epitetlar,
simvolik obrazlar va lingvistik parallelizm kabi badiiy vositalarning ahamiyati
ochib berilgan. Mirzo Kenjabek she’rlari tahlili orqali iymon va e’tiqod
tushunchalarining madaniyat, urf-odat, ma’naviy qadriyatlar va xalq ongidagi
ma’nolar qatlami ko‘rsatilib, badiiy adabiyotda bu tushunchalarning universal va
milliy xususiyatlari yoritilgan. Ushbu maqola iymon va e’tiqod konseptlarining
badiiy ijod va tilshunoslikdagi o‘rni, ularning madaniyat va milliy o‘zlikni
shakllantirishdagi ahamiyatini ochib beruvchi muhim ilmiy manba hisoblanadi.
Kalit so‘zlar:
Iymon, e’tiqod, Mirzo Kenjabek, diniy leksika, frazeologik
birliklar, lingvistik tahlil, ramziy ifoda, metafora, simvolik obrazlar, madaniy
qadriyatlar, urf-odat, milliy o‘zlik, badiiy adabiyot, ma’naviy qadriyatlar, estetik
ifoda, sinonimiya, antonimiya, badiiy til, poetik struktura.
Diniy leksika har bir tilda mifologiya va din ta’siri ostida shakllangan, keng
qamrovli va o‘ziga xos lug‘aviy qatlam hisoblanadi. Ushbu tilshunoslik hodisasi,
ya’ni diniy leksika, har qanday jamiyat mavjud bo‘lgan davrning ajralmas qismi
bo‘lib, insoniyatning rivojlanishida muhim omil bo‘lishi bilan birga, o‘tmish
ajdodlarning to‘plagan tajribalarini saqlash usullaridan biri sifatida olimlar
e’tiboriga tushishi tabiiy. Bundan tashqari, diniy leksika nisbatan barqaror
bo‘lishi va yozma manbalarda qayd etilishi tufayli xalqning madaniy merosi
sifatida baholanishi mumkin. Hozirgi vaqtda ko‘plab jamiyatlarda (ayniqsa, g‘arb
mamlakatlarida) kuzatiladigan o‘ziga xos jarayonlardan biri turmushning barcha
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
81
sohalarida sekulyarizatsiya, ya’ni dunyoviylashtirish jarayonidir. Biroq, o‘tgan
asr oxirlaridan boshlab va hozirgi paytda milliy tillarda asosiy diniy
tushunchalarni ifoda etuvchi frazeologik birliklar faol qo‘llanayotganligi dinning
jamiyat hayotida yana muhim rol o‘ynay boshlaganidan dalolat beradi.
Jumladan, mamlakatimizda ham mustaqillik davridan keyin diniy-falsafiy
matnlarning jamiyatdagi o‘rni kuchaygani sababli, diniy so‘zlar va
frazeologizmlar faol qo‘llanishi kuzatilmoqda. Tilda diniy elementli frazeologik
birliklar xususiyatlari va miqdori ko‘pincha jamiyatdagi asosiy e’tiqod
ta’limotlariga moslashgan holda shakllanadi. Ushbu holat “til jamoasining
kundalik amaliy va ma’naviy tajribasi” ta’siri ostida tilning frazeologik qismi
shakllanishi bilan izohlanadi.
Iymon
va
e’tiqod
tushunchalari nafaqat diniy, balki madaniy va ijtimoiy
mazmunga ega bo‘lgan chuqur va ko‘p qatlamli tushunchalardir. Ushbu
terminlar kishilarning o‘ziga xos diniy qarashlarini, ma’naviy qadr-qiymatlarini
ifodalaydi va ularning axloqiy hayotini belgilab beradi. Lingvistik nuqtai
nazardan “
iymon
” va “
e’tiqod
” tushunchalari bir-biriga yaqin, ammo o‘ziga xos
farqlarga ega bo‘lgan ma’nolarni ifoda etadi. “
Iymon
” so‘zi arab tilidan kirib
kelgan bo‘lib, “
ishonish, qat’iy ishonch, tasdiq
” ma’nosini bildiradi. Bilamizki, bu
so‘z musulmonlarning diniy hayotida ham muhim o‘rin tutadi va
musulmonlarning Allohga bo‘lgan to‘la ishonchi, e’tiqodiga ishora qiladi. O‘zbek
tilida “
iymon
” tushunchasi
ma’naviy tozalik, halollik, samimiylik
kabi jihatlar
bilan chambarchas bog‘liqdir. Tilshunoslik nuqtai nazaridan “iymon” so‘zi
monosemantik xususiyatga ega bo‘lib, aniq bir ishonchni ifodalaydi va keng
ma’noda ezgulikni ifodalovchi ramz hisoblanadi. Bu tushuncha Mirzo Kenjabek
ijodida Allohga ishonch va vafodorlik sifatida talqin etiladi. “
E’tiqod
” tushunchasi
esa kengroq ma’noga ega bo‘lib, “
iymon
” tushunchasidan farqli o‘laroq, ko‘pincha
umumiy diniy qarashlar, axloqiy va falsafiy qadriyatlarni ifodalaydi. Bu so‘z ham
arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, asliyatda “
isbotlangan
” yoki “
tasdiqlangan
” degan
ma’nolarni anglatadi. “
E’tiqod
” tushunchasi shaxsning diniy asoslarda
shakllangan axloqiy tamoyillariga ishora qilsa, “
iymon
” bu asoslarning ruhiy
ishonchini aks ettiradi. O‘zbek tilida “
e’tiqod
” so‘zi shaxsning biror narsa yoki
hodisaga bo‘lgan qat’iy ishonchini bildiruvchi keng tushuncha bo‘lib, u ham
diniy, ham dunyoviy kontekstdagi qadriyatlarni ifodalashga xizmat qiladi. Shu
jihatdan, tilshunoslikda “
e’tiqod
” tushunchasi ko‘pincha sotsiolingvistik va
pragmatik jihatdan keng tadqiq qilinadi. Mirzo Kenjabek ijodida “e’tiqod”
tushunchasi turli leksik birliklar orqali ifodalanadi va ular xalqning diniy hayoti,
insoniy fazilatlari hamda shaxsiy ishonchlarini aks ettirish vositasida
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
82
qo‘llaniladi. Iymon va e’tiqod tushunchalarining lug‘aviy va terminologik tavsifi
ushbu konseptlarning nafaqat diniy, balki keng ma’naviy va axloqiy ma’nolarga
ega ekanligini ko‘rsatadi. Shu sababli, Mirzo Kenjabek asarlarida bu
tushunchalar ko‘pincha xalqning milliy va diniy qadriyatlari, axloqiy tamoyillari
bilan uzviy bog‘langan holda yoritiladi va ularning lingvistik talqini ham
o‘quvchiga chuqur ma’naviy mazmun yetkazadi. Madaniyat va e’tiqod
tushunchalari o‘zaro mustahkam bog‘lanib, bir-birini boyituvchi va
rivojlantiruvchi asosiy omillardan hisoblanadi. E’tiqod shaxsning dunyoqarashi,
qadriyatlari va hayotga munosabatini shakllantiruvchi ichki asos bo‘lsa,
madaniyat bu asosning jamiyat miqyosida namoyon bo‘lishidir. E’tiqod
insonning diniy qarashlaridan tashqari, uning o‘zgalar bilan o‘zaro
munosabatlarini, axloqiy fazilatlarini va jamiyatda tutgan o‘rnini ham belgilab
beradi. Shunday ekan, madaniyat va e’tiqod aloqalari xalqning tarixiy, ijtimoiy,
madaniy taraqqiyoti jarayonida o‘zaro ta’sirlanib kelgan. Mirzo Kenjabek ijodida
e’tiqodning madaniy qirralari keng qamrab olingan. Shoirning asarlarida diniy
tushunchalar, e’tiqodiy qadriyatlar va ularning madaniyatdagi aks etishi ko‘p
jihatdan xalqqa xos axloqiy tamoyillar, milliy qadriyatlar bilan uyg‘un holda
yoritiladi. Masalan, Kenjabekning e’tiqodga oid fikrlari faqatgina shaxsiy ishonch
va diniy qarashlar bilan chegaralanmay, balki xalqning qadimiy ma’naviy
me’rosini va jamoat hayotidagi axloqiy qadriyatlarini o‘zida aks ettiradi. Bu
tarzda e’tiqodning madaniyat bilan aloqasi kengroq va mazmunan boyroq talqin
etiladi. Madaniyat va e’tiqod aloqasini yoritish tilshunoslikda ham muhim o‘rin
tutadi, chunki e’tiqodga oid tushunchalar madaniy kontekstda turli ma’no
qirralarini olishi va zamon bilan o‘zgarishi mumkin. Mirzo Kenjabekning
she’riyatida ko‘plab diniy leksik birliklar xalqning urf-odatlari, qadriyatlari va
umumiy dunyoqarashlari bilan uyg‘unlashtirilgan. Masalan, “Allohga ishonch”
yoki “qismatga rozi bo‘lish” kabi e’tiqodiy tamoyillar milliy madaniyatning
ajralmas qismi sifatida aks ettirilgan. Bu tushunchalar xalqning hayotiy
tajribasida chuqur o‘rin tutadi va jamiyatning turli qatlamlari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarda madaniy ko‘prik vazifasini bajaradi. O‘zbek madaniyatida
e’tiqod qadriyat sifatida asrlar davomida shakllanib, ijtimoiy ongda mustahkam
o‘rnashgan. Kenjabekning she’riyatida e’tiqod tushunchasi ham milliy
madaniyatning asosiy komponentlaridan biri sifatida yuksak axloqiy-ma’naviy
qadriyatlarni ifodalaydi. U o‘z asarlarida e’tiqodni faqatgina din bilan bog‘lamay,
balki xalqning turmush tarzida, ma’naviy hayotida ifodalangan ko‘plab odatlar
va urf-odatlar bilan boyitadi. Shunday qilib, Mirzo Kenjabekning asarlarida
e’tiqod va madaniyatning uzviy aloqasi xalqning hayotiy falsafasi sifatida
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
83
namoyon bo‘ladi. Madaniyat va e’tiqod aloqalarini yoritish orqali shoir
e’tiqodning keng ma’nolarini ifoda etadi va o‘quvchida xalqning o‘ziga xos diniy,
ma’naviy va axloqiy qadr-qiymatlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Shu jihatdan Mirzo Kenjabekning asarlari e’tiqod va madaniyatni birlashtirgan
holda o‘zbek xalqining umumiy dunyoqarashini, ularning Allohga, hayotga,
qismatga bo‘lgan munosabatini aks ettiradi va bu qadriyatlarni o‘quvchiga
yetkazadi.
Iymon
va
e’tiqod
konseptlarini verballashtirish, ya’ni til orqali ifodalash,
tilshunoslikda murakkab jarayon hisoblanadi. Bu konseptlarning o‘ziga xos
xususiyatlari ularni faqat aniq bir so‘z yoki ibora bilan ifodalash imkonini
bermaydi, balki ko‘pincha ularning ma’nosi badiiy ifoda, o‘xshatish, ramziy va
simvolik til vositalari orqali namoyon bo‘ladi. Bu usullar, o‘z navbatida, Mirzo
Kenjabek she’riyatida ham keng qo‘llanilib, iymon va e’tiqodga oid chuqur
ma’nolarni o‘quvchiga yetkazish imkonini beradi.
Simvolik obrazlar orqali ifodalash
. Simvolik obrazlar ham iymon va
e’tiqod konseptlarini ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Mirzo Kenjabek
she’riyatida bu tushunchalar ko‘pincha turli obrazlar, masalan, “nur”, “yorug‘lik”,
“suv”, “qal’a” kabi simvollar orqali tasvirlanadi. “Nur” e’tiqodning yorug‘ligini,
yo‘l ko‘rsatuvchi kuchini ifodalasa, “suv” simvoli esa ruhiy poklanish, tozalik va
Allohning marhamati bilan bog‘lanadi. Bu simvolik obrazlar, o‘quvchiga diniy va
ma’naviy qadriyatlarni yanada chuqurroq anglash imkoniyatini beradi.
Lingvistik parallelizm va takrorlash.
Lingvistik parallelizm, ya’ni bir xil
grammatik tuzilmalarning takrorlanishi, Mirzo Kenjabek she’riyatida iymon va
e’tiqod tushunchalarini ta’sirli tarzda ifodalash uchun keng qo‘llaniladi.
Shoirning asarlarida “Allohga ishongan, haqiqatni sevgan kishi iymonli” kabi
ifodalar takroriy ravishda keltiriladi va bu orqali muallifning intensionalligi
kuchayadi.
Sinonimik va antonimik usullar
. Tilshunoslikda sinonimik va antonimik
bog‘lanishlar konseptual ma’noni kengaytirishga xizmat qiladi. Mirzo Kenjabek
asarlarida “
iymon
” va “
e’tiqod
” tushunchalari sinonim va antonimlari orqali
boyitiladi. Masalan, “
iymon
” so‘ziga qarama-qarshi ma’noda “
shubha
” yoki
“
gumon
” so‘zlari ishlatilishi bilan, iymonning ahamiyati va chuqurligi yanada
kuchayadi.
Epitet va ta’riflar orqali boyitish
. Epitetlar, ya’ni sifatlovchi so‘zlar,
iymon va e’tiqod konseptlarini yanada kengroq va ta’sirliroq ifodalash imkonini
beradi. Mirzo Kenjabek iymon va e’tiqodni “
sof iymon
”, “
ulug‘ e’tiqod
”, “
yuksak
ishonch
” kabi sifatlovchi birliklar orqali boyitadi. Bunday epitetlar, bir
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
84
tomondan, iymon va e’tiqodning yuqori qadriyat ekanligini ko‘rsatsa, boshqa
tomondan, ularning mazmunini o‘quvchiga estetik tarzda yetkazadi. Mirzo
Kenjabekning she’riyatida iymon va e’tiqod konseptlarini ifodalashda dialogik
usul, ya’ni o‘quvchi bilan bevosita muloqot orqali tushuntirish ham uchraydi.
Shoir she’riyatida “Nega bu hayotda iymonsiz qolding?”, “Iymonli bo‘lishing
nimani anglatadi?” kabi savollar orqali o‘quvchini mulohaza yuritishga undaydi
va iymonning shaxsiy hayotdagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Shu tarzda, o‘quvchi o‘z
ruhiy va axloqiy tamoyillarini qayta baholashga undaladi. Yuqoridagi lingvistik
usullar Mirzo Kenjabek ijodida iymon va e’tiqod konseptlarini verballashtirishda
muhim vosita hisoblanadi. Bu usullar shoirning iymon va e’tiqod konseptlariga
bo‘lgan qarashlarini estetik ifodalar orqali kengaytirishga, ularni o‘quvchiga
tushunarli va ta’sirli shaklda yetkazishga xizmat qiladi. Shu jihatdan, Mirzo
Kenjabekning badiiy tilida iymon va e’tiqod konseptlari chuqur lingvistik va
poetik yuklamaga ega.
Maʼnolar miftohi, iymon lahjasi,
Rabb tili soʻzlarning eng tozasidir.
Asli tiriklikning har bir lahzasi
Anglaganga Qurʼon darvozasidir.
Ushbu parchada iymon va e’tiqod konseptlarini ifodalovchi leksemalar va
iboralar tahlil qilinganida, ularning qanday qilib ilohiy mavhum tushunchalarni
til orqali o‘quvchiga yetkazishini ko‘rish mumkin. Ushbu parchada “iymon” so‘zi
ilohiy ishonch va qat’iy e’tiqod ma’nolarini ifodalab kelmoqda. Bu leksema diniy
tushunchalarni anglash uchun asosiy kalit sifatida ishlatiladi va matnda “iymon
lahjasi” iborasi orqali kelib, o‘quvchiga e’tiqodning so‘zlarga ta’sirini va ularning
ruhiyatini ifodalashini ko‘rsatadi. Tilshunoslik jihatidan, bu leksema islom
madaniyatida keng qo‘llanilishi tufayli o‘quvchi uchun yaqin va mazmunli bir
diniy leksik birlik hisoblanadi. “Ma’nolar miftohi” iborasi bu yerda konseptual
metafora sifatida qaralishi mumkin. Bu ibora diniy tushunchalarni (Qur’on va
iymon asoslari) anglash uchun kalit (
miftoh
) vazifasini bajaradi. Ushbu
metaforik leksik birlik o‘quvchiga Qur’onni anglashni “ma’no eshigini ochish”ga
tenglashtirib kelmoqda, bu esa iymonning so‘zlarga va ma’no qatlamlariga
ta’sirini ifodalaydi. Ushbu leksemalar va iboralar, iymon va e’tiqod konseptlarini
verbal ifoda qilish orqali diniy mavhumlikni o‘quvchiga yaqinlashtiradi.
Qur’onning ilohiy nutq sifatida e’tirofi, ma’nolar, iymon va hayotiy yo‘l
ko‘rsatmalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni lisoniy jihatdan ochib berishga xizmat
qiladi. Shoir iymonni shunchaki diniy e’tiqod sifatida emas, balki insonning ruhiy
va axloqiy tamoyillarini belgilovchi asosiy qadriyat sifatida talqin etadi. “Iymon”
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
85
so‘zi uning she’riyatida bir necha sinonim va bog‘lanishlar orqali boyitiladi.
Shoirning asarlarida “
iymon
” ko‘pincha “
vijdon
”, “
ishonch
”, “
samimiyat
”, “
tozalik
”
kabi sinonim leksik birliklar bilan birga ishlatiladi, bu esa tushunchaning
semantik doirasini kengaytiradi va o‘quvchiga teran ruhiy-estetik ta’sir
ko‘rsatadi. “
Iymon
”ning sinonimlari orqali shoir insonning ichki ruhiy va axloqiy
sifatlarini o‘quvchiga yanada tushunarli qiladi. Misol uchun, “
vijdon
” so‘zi
iymonning ichki his va ichki nazorat sifatida namoyon bo‘lishini anglatadi.
Vijdon o‘z-o‘zini nazorat qilish, har bir xatti-harakat uchun mas’uliyat his qilish,
iymonning amaliy qismidir. Shu bilan birga, Mirzo Kenjabek “
ishonch
” va
“
samimiyat
” so‘zlarini ham iymon tushunchasi bilan uyg‘un holda ishlatadi.
Bunda shoir iymonning insonlar orasidagi munosabatlar tizimida ham muhim
o‘rin tutishini ko‘rsatadi. Mirzo Kenjabek “
iymon
” tushunchasini ko‘pincha
ramziy va ko‘chma ma’noda qo‘llaydi. Masalan, “
iymon”
ni “
qal’a
”, “
nur
”,
“
yorug‘lik
” kabi leksik birliklar orqali ifodalash orqali shoir iymonning himoya va
yo‘l ko‘rsatuvchi kuch ekanligini ta’kidlaydi. Iymonni qal’a sifatida tasvirlash
shoir uchun insonni yomonliklardan, axloqiy va ruhiy buzuqliklardan himoya
qiluvchi asosiy kuch sifatida tushuntirish imkonini beradi.
Yo millatni bosdi jaholat,
Yo koʻpaydi iymon dushmani?
Yoʻqsa yerni titratgan gʻoyat,
Ne-ne buyuk qalʼalar qani?
She’rda “
iymon dushmani
” iborasi orqali “iymon”ning qarama-qarshi
tushunchasi sifatida dushmanlikni, ya’ni ilohiy qadriyatlarga qarshi bo‘lgan
yomonliklarga ishora qilinmoqda. Tilshunoslik nuqtai nazaridan, “
iymon
”ning
ishlatilishi shu yerda an’anaviy diniy ma’no doirasidan chiqib, xalqning umumiy
ma’naviy va axloqiy asoslari bilan bog‘lanadi. Lingvopoetik ahamiyati nuqtai
nazaridan, “
iymon
” so‘zi bu yerda keng qamrovli axloqiy va ruhiy tushunchalarni
ifoda etib kelmoqda. Bunday holatda “
iymon
” so‘zi faqatgina shaxsiy e’tiqod
ma’nosida emas, balki millatning mustahkamligini, birligi va barqarorligini
belgilovchi asosiy tamoyil sifatida talqin qilingan.
Ahli iymon mazlum-u aftodadir,
Ahli inkor zulm ila yagʻmodadir,
Firʼavnlar izni ham Mavlodadir,
Boq, alar hukmi faqat dunyodadir.
Oxiratdin sen faqat xavf aylagil,
Har na qilsang, avval insof aylagil
.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
86
Ushbu parchada keltirilgan diniy leksik birliklarga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak,
“
ahl
” so‘zi arab tilidan olingan bo‘lib, “biror narsaga mansub bo‘lganlar” degan
ma’noni anglatadi. Bu yerdagi “ahli iymon” iborasi, Allohga ishonch bilan
yashaydigan, unga e’tiqod qiladigan insonlarni ifodalasa, “ahli inkor” esa bu
qarashlarni rad etib, dunyoviy manfaatlar bilan yashaydigan shaxslarni bildirib
kelmoqda. Ushbu
ahli
iymon
va
ahli
inkor
iboralari orqali shoir ikki guruh
o‘rtasidagi qarama-qarshilikni anglatmoqda hamda shu orqali iymon va
inkorning jamiyatdagi turli munosabatlarga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini
ifodalamoqda. Bunda “
iymon
” ko‘proq ma’naviy boylik, poklik va haqiqiy
qadriyat sifatida ta’riflangan. “
Mazlum
” va “
aftoda
” sifatlarining
iymon
ahli
bilan
bog‘lanishi, iymonlilarning dunyoda jabr ko‘rishlarini, ammo ruhiy jihatdan pok
va mas’uliyatli bo‘lib qolishlarini ifodalab kelmoqda. “
Zulm
” va “
yag‘mo
” leksik
birliklari esa
inkor ahli
bilan bog‘lanib, dunyoviy maqsadlarda axloqiy
cheklovlardan voz kechishni, moddiy manfaat uchun ezgulikdan voz kechishni
anglatmoqda. Ushbu parchada ko‘plab leksemalar
iymon
va
inkor
konseptlarini
ifodalash uchun xizmat qilgan. Masalan, “
mazlum
”, “
aftoda
” kabi so‘zlar iymonli
kishilarni, “
zulm
” va “
yag‘mo
” esa
inkor
ahli
sifatida tasvirlangan shaxslarni
tavsiflaydi.
Iymon
va
inkor
o‘rtasidagi tafovut o‘quvchiga har ikki tushunchaning
ahamiyati va inson hayotidagi rolini aniq ko‘rsatadi. Shu tariqa, bu yerda
iymon
diniy leksik birligining verballashuvi kuzatiladi.
Mirzo Kenjabek she’rlarida “
e’tiqod
” tushunchasi ham lingvistik jihatdan
boy va mazmunan ko‘p qatlamli tarzda qo‘llaniladi.
E’tiqod
leksemasi ko‘pincha
xalqning ruhiy-madaniy qadriyatlarini, axloqiy tamoyillarini ifodalash uchun
ishlatiladi. Bu leksema orqali keng ma’noda insonning diniy va axloqiy
ishonchiga ishora qilinadi va turli kontekstlarda insonning ruhiy va axloqiy
pozitsiyasini ifodalovchi asosiy tamoyil sifatida namoyon bo‘ladi. Lingvistik
nuqtai nazardan, “
e’tiqod
” leksemasi Mirzo Kenjabek ijodida sinonimik qatorlar,
epitetlar, takrorlash usullari va qiyoslashlar orqali kengaytirilgan va boyitilgan
holda ko‘zga tashlanadi. Lingvistik jihatdan e’tiqodni ifodalashda epitetlardan
foydalanish bu tushunchaga yuqori baho berish va uning asosiy xususiyatlarini
ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Mirzo Kenjabek “
mustahkam e’tiqod
”, “
sof e’tiqod
”
kabi epitetlarni qo‘llab, e’tiqodning shaxsiy va axloqiy ustunligini ifoda etadi. Bu
epitetlar tushunchaning yuqori ma’naviy qadr-qiymatini ta’kidlaydi va e’tiqodni
qanchalik yuksak axloqiy va ruhiy tushuncha ekanligini ifodalaydi.
Hamza, Abdulloh, Musʼab
Shahid boʻldi, aftoda.
Axir, bundan kattaroq
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
87
Jang boʻlurmi dunyoda?
Endi nafsingga qarshi
Boshlanar ulugʻ jihod.
Bizga togʻdek istehom –
Sobit iymon, eʼtiqod
.
Ushbu she’riy parchada
iymon
va
e’tiqod
konseptlari o‘zaro bog‘liq va bir-birini
to‘ldiruvchi tushunchalar sifatida keltirilgan. Bu yerda
iymon
leksemasi
insonning Allohga bo‘lgan ishonchini,
e’tiqod
esa uning bu ishonchga sadoqat va
qat’iyatini ifodalaydi. Lingvistik nuqtai nazardan, bu ikkala leksema insonning
ruhiy tamoyillari, ma’naviy ustunligi va ichki qat’iyatini tasvirlamoqda.
Parchadagi “
sobit iymon, e’tiqod
” iborasi bu tushunchalarning mustahkamligini
va inson ruhiyatida chuqur o‘rnashganligini ifodalamoqda. “
Iymon
” va “
e’tiqod
”
leksemalarini tasvirlashda epitet sifatida “
sobit
” so‘zining qo‘llanilishi ularning
qat’iy va barqaror holatga ega ekanligini ko‘rsatadi. “
Sobit
” so‘zi
iymon
va
e’tiqod
ning mustahkamligini ifodalab kelmoqda, bu orqali shoir insonning bu
qadriyatlarga bo‘lgan chuqur ishonchini ta’kidlaydi. Epitetlar
iymon
va
e’tiqod
ni
yuksak qadriyatlar sifatida tasvirlab, ularning matndagi mazmuniy ahamiyatini
ham kuchaytiradi. Mirzo Kenjabekning ijodida
iymon
va
e’tiqod
konseptlari
lingvistik nuqtai nazardan boy semantik va pragmatik yuklamaga ega. Bu
konseptlar inson ruhiy olami va ichki dunyosidagi chuqur axloqiy tamoyillarni
ifodalash uchun xizmat qiladi. Shoir she’rlarida ushbu tushunchalarning lug‘aviy
va kontekstual ma’nolari, shuningdek, ularning o‘quvchiga yetkazmoqchi bo‘lgan
ma’naviy va axloqiy mazmuni bir-birini boyitib, kengaytirib boradi. She’rlarda
e’tiqod
konsepti ko‘pincha asosiy lug‘aviy ma’nosidan kengayib, turli
kontekstlarda ko‘chma va ramziy ma’nolar kasb etadi. Masalan, “
e’tiqod
” so‘zi
dastlabki ma’nosida shaxsning Allohga ishonchini bildirsa, she’riy kontekstlarda
uning ko‘chma ma’nosi kengayib,
vafodorlik
,
insoniylik
,
halollik
,
ruhiy
mustahkamlik
kabi tushunchalarni ham qamrab oladi. Bu kengayish orqali
e’tiqod
so‘zining ma’nosi nafaqat diniy ishonchni, balki insonning axloqiy
tamoyillarini ifodalovchi yuqori qadriyat sifatida ko‘rsatiladi. Shoir she’rlarida
semantik kengayish
iymon
va
e’tiqod
kabi diniy leksik birliklarini insonning
ma’naviy olami bilan bog‘laydi va bu orqali ularni o‘quvchiga yaqinlashtirishga
xizmat qiladi. Mirzo Kenjabek
iymon
va
e’tiqod
ni turli kontekstlarda qo‘llash
orqali ularning semantik va stilistik jihatlarini boyitadi. Masalan, “
iymon
” va
“
e’tiqod
” so‘zlari bir-biriga yaqin ma’nolarni anglatgani holda, turli vaziyatlarda
o‘ziga xos kontekstual rang-baranglikka ega bo‘ladi. “
Iymon
” ko‘pincha ruhiy
barqarorlik va Allohga bo‘lgan sadoqatni anglatgan bo‘lsa, “
e’tiqod
” so‘zi kengroq
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
88
kontekstda, insonning umumiy dunyoqarashi, ma’naviy tamoyillariga nisbatan
ifodalanadi. Stilistik jihatdan o‘xshash, ammo kontekstual ma’nolari orqali farq
qiluvchi bu ikki leksema, o‘quvchiga kengroq ma’naviy talqinni taqdim etadi.
Iymon
va
e’tiqod
konseptlari, ko‘pincha, boshqa axloqiy va ruhiy mazmundagi
so‘zlar bilan assotsiativ tarzda bog‘lanib, ularning semantik maydonini
kengaytiradi. Masalan, “
iymon
” so‘zi “
tozalik
”, “
poklik
”, “
halollik
” kabi birliklar
bilan birga qo‘llanganida, ushbu so‘zlarning ham ma’no qirralarini boyitadi va
iymonning ichki poklik bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu kabi assotsiativ
bog‘lanishlar
iymon
va
e’tiqod
ni faqat diniy tushuncha emas, balki axloqiy
qadriyatlar sifatida ham tasvirlaydi va ularning o‘quvchida chuqurroq ma’noga
ega bo‘lishini ta’minlaydi. Shoirning ba’zi iboralarida
iymon
va
e’tiqod
ga nisbatan
undov yoki imperativ tuzilmalar qo‘llaniladi. Masalan, “
iymoningni mustahkam
qil!
”, “
e’tiqodingdan toyma
!” kabi iboralar pragmatik jihatdan ruhiy tayanch va
ma’naviy kuchga intilish tuyg‘ularini ifodalab kelmoqda. Bu iboralar iymon va
e’tiqodning shaxsiy hayotdagi muhim o‘rnini ko‘rsatadi va ularni o‘quvchi uchun
amaliy qadriyat sifatida namoyon qiladi. Lingvistik nuqtai nazardan, imperativ
va undov shakllari
iymon
va
e’tiqod
leksemalarini faqat nazariy tushuncha
sifatida emas, balki hayotiy tamoyil sifatida ifodalaydi. Yuqoridagi lingvopoetik
xususiyatlar Mirzo Kenjabekning she’riyatida
iymon
va
e’tiqod
konseptlarining
chuqur va ta’sirli ifodalanganini ko‘rsatadi. Shoir o‘z asarlarida iymon va
e’tiqodga oid leksik birliklarni boy semantik va pragmatik yuklama bilan
ishlatadi. Shu sababli ham shoir she’rlaridagi
iymon
va
e’tiqod
konseptlarini
ifodalovchi leksik birliklar tilshunoslik nuqtai nazaridan yuksak lingvopoetik
darajada namoyon bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
“Ўзбек
тилшунослиги масалалари”
тўплами, СамГУ илмий
асарлари, Тошкент, 1957.
2.
B.Qo‘shoqova Diniy leksikani o‘rganishda turli yondashuvlar. TDPU Ilmiy
axborotlari jurnali. 2020-y, 6-son. –b 237.
3.
А. Нурмонов Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Т.: Ўзбекистон, 2002. –
Б.30.
4.
Абдураҳмонов Ғ. Стилистик нормалар ҳақида // Ўзбек тили ва
адабиёти, 1969, 6-сон. – 51 б.
5.
Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий
грамматикаси. – Тошкент, Ўқитувчи, 1973. – 320 б.
6.
Баскаков Н.А. Структурные и функциональные стилистические
модификации
в
современных
тюркских
языках//
Развитие
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
89
стилистических систем литературных языков народов СССР. – Ашхабад.
1968.
7.
Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқи
маданияти очерклари. – Тошкент: Фан, 1988. – 192 б.
8.
Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи, Поэтика. –
Москва, 1969. – 253 с.
9.
Иброҳимов С., Шамсиев П. Навоий асарлари луғати. – Тошкент: Ғафур
Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972.
10.
Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон,
1992. – 140 б.
11.
Каримов С. Ўзбек тилининг диний услуби ҳақида баъзи мулоҳазалар
// Истиқлол йиллари: миллий-диний қадриятларнинг халққа қайтиши.
Ўзбекистон Республикаси Имом ал-Бухорий халқаро жамғармасининг ЎзР.
Мустақиллигининг 10 йиллигига бағишланган илмий- амалий анжуман
материаллари. – Тошкент, 2001.
12.
Каримов С. Ўзбек тилининг функционал стилистикаси. – Самарқанд:
СамДУ нашри, 2010. – 192 б.
13.
Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – Москва: 1983, – 223 с.
14.
Кожина М.Н., Дускаева Л.Р., Салимовский В.А. Стилистика русского
языка. Электронный ресурс. Учебник, 4-е изд. – Москва: Флинта: Наука,
2008.
15.
Кунгуров Р. Стилистика имени существительного в узбекском языке.
– Ташкент, 1983. – 161 с.
16.
М. Кенжабек. Ёшларга дил сўзларим. –Тошкент. Adabiyot, 2020.
17.
М. Кенжабек. Номус жанггоҳи. –Тошкент. Oltin kitob, 2022.
18.
М. Кенжабек. Ҳаёт садолари. –Тошкент. Qamar-media, 2022.
19.
Макуховская М.,2002, Функционирование современного польского
языка. Язык религии. Ополе, с. 369-367.
20.
Махмараимова Ш. Ўзбек тили теоморфик метафораларининг
қисқача концептуал луғати. – Тошкент: Чўлпон номидаги нашриёт-матбаа
ижодий уйи, 2018.
