THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
5
KUYISH SINDROMI VA SHIFOKORLAR: TARQALISHI, OLDINI
OLISH VA ARALASHUV CHORALARI
Shaxnoza Shavkatova Po‘lot qizi
Nizomiy nomidgi O‘zbekiston Milliy universiteti,
1-bosqich magistranti
E-mail: shahnozashavkatova20@gmail.com
ORCID ID: 0009-0004-7172-7685
https://doi.org/10.5281/zenodo.15796266
Annotatsiya (Abstrakt)
Shifokorlar o‘z kasb faoliyati davomida yuqori darajadagi stressga duchor
bo‘ladilar va bu ayniqsa ularni kuyish sindromiga moyil qiladi. Kuyish sindromi
shifokorning o‘ziga, bemorlarga va butun sog‘liqni saqlash tizimiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Kuyish sindromidan aziyat chekayotgan shifokorlar noto‘g‘ri qarorlar
qabul qilish xavfini oshiradi, bemorlarga nisbatan dushmanona munosabatda
bo‘ladi, ko‘proq tibbiy xatolarga yo‘l qo‘yadi hamda ishdagi hamkasblari bilan
muammoli munosabatlarga ega bo‘ladi. Shuningdek, bu holat depressiya,
xavotir, uyqusizlik, charchoq, spirtli ichimliklar yoki giyohvand moddalarga ruju
qo‘yish, nikohdagi muammolar, erta nafaqaga chiqish, hatto o‘z joniga qasd
qilish xavfini oshiradi.
Stress manbalari shifokor faoliyatining bemorlar bilan aloqasidan tortib,
ishlayotgan muhitigacha bo‘lgan omillarga borib taqaladi. Kuyish sindromining
darajasi shifokor ishlayotgan joy, ixtisosligi va ish muhitidagi o‘zgarishlarga
qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Kuyish sindromi bilan bog‘liq dinamik xavf
omillarini tushunish bizga uni oldini olish va davolash strategiyalarini ishlab
chiqishda yordam berishi mumkin. Ushbu maqolada ba’zi shunday strategiyalar
ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
kuyish sindromi, ishdagi stress, hamdardlik charchoqligi,
ishga jalb etilganlik, chidamlilik (reziliens)
Shifokorlar har kungi ish jarayonida yuqori darajadagi stressga duch
keladilar va bu ularni ruhiy kasalliklar, giyohvandlik, o‘z joniga qasd qilish va
funksional buzilishlarga olib boradigan xavf ostida qoldiradi.
Ular o‘z kasbiy faoliyati davomida turli xil hissiyotlarga duch keladilar,
masalan: bemorni qutqarishga bo‘lgan ehtiyoj, bemorning kasalligi
og‘irlashganda kuchsizlik va tushkunlik hissi, kasallikka qarshi ojizlik,
yo‘qotishlar, qayg‘u, o‘zining kasallikka chalinishidan yoki o‘lishidan qo‘rqish,
klinik noaniqliklar, jinsiy masalalar bilan ishlash yoki yuqoridagi his-
tuyg‘ulardan qochish uchun bemorlardan uzoqlashish istagi. Bu kuchli
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
6
hissiyotlar shifokor-bemor munosabatidan kelib chiqadi va shifokorning ruhiy
holatiga jiddiy ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, shifokorlar ish faoliyatida nafaqat bemorlar bilan
ishlashdagi his-tuyg‘ulardan, balki boshqa tashqi omillardan ham stressga duch
keladilar. Ular tobora ko‘proq huquqiy xavflar va ayb yuklovchi muhitda
ishlashga majbur. Ularning zimmasiga tushadigan byurokratik talablar doimiy
ravishda ortib bormoqda va o‘zgarib turadi. Tibbiy bilimlar juda tez
rivojlanmoqda, shuning uchun shifokorlar doimiy yangiliklardan xabardor bo‘lib
turishlari kerak. Ko‘p hollarda, bir yangilikka moslashib ulgurguncha, boshqa bir
o‘zgarish yuz beradi. Aksariyat mamlakatlarda sog‘liqni saqlash resurslari
cheklangan, va xatolarga nisbatan murosasiz muhit hukm suradi.
Jahon Tibbiyot Assotsiatsiyasining yaqinda chop etilgan hisobotida shunday
deyilgan:
“Ko‘pgina mamlakatlarda shifokorlar o‘z kasblarini bajarishda katta
norozilikni boshdan kechirmoqda — bu resurslar yetishmovchiligi, sog‘liqni
saqlashni davlat yoki xususiy sektordagi mikro-nazorat ostida olib borilishi,
tibbiy xatolar yoki etik bo‘lmagan xatti-harakatlar haqidagi sensatsion ommaviy
axborot vositalari xabarlari, yoki bemorlar va boshqa tibbiyot xodimlari
tomonidan ularning vakolati va mahoratini shubha ostiga qo‘yilishi bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin.”
Bundan tashqari, hozirgi kunda shifokorlar o‘zlari tayyorgarlik ko‘rmagan
muhitda yoki rollarda ishlashga majbur bo‘lmoqda. Tibbiy xizmat ko‘rsatish
modeli ofisga asoslangan usuldan aholiga qaratilgan sog‘liqni saqlash modeliga
o‘zgarib bormoqda. Shifokorlar ko‘pincha o‘zlarining asosiy klinik vazifalariga
qo‘shimcha ravishda mehnat jamoasi bilan bog‘liq masalalarni hal qilish kabi
ma’muriy vazifalarni ham bajarishlariga to‘g‘ri keladi [4]. Odat bo‘lmagan
vazifalarni bajarish stress omillarini yuzaga keltiradi, ish muhitining doimiy
o‘zgarishi esa shifokorlarni yuqori darajadagi stressga moyil qiladi. Shifokorlar
bu odatiy stress omillariga odatda hissiy jihatdan chekinish, ijtimoiy ajralish
yoki muammoning mavjudligini inkor etish orqali javob beradilar [2]. Bu
strategiyalar ayrim hollarda moslasha olish shakli bo‘lsa-da, stressga uzoq
muddatli ta’sir natijasida patologik (salbiy) javob shakllari ham yuzaga chiqadi
— ushbu maqolada shular atroflicha ko‘rib chiqiladi.
2. Shifokorlarda stressga doimiy duch kelishning ta’siri
Uzoq vaqt davomida yuqori darajadagi stressga duch kelish shifokorlarga
keng ko‘lamli salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Travmadan aziyat chekayotgan
bemorlar bilan ishlaydigan shifokorlar hamdardlik charchoqligi (compassion
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
7
fatigue) deb nomlanuvchi holatni boshdan kechirishi mumkin. Bu holatga
duchor bo‘lgan shifokorlar birgina holatdan keyin ham ruhiy bosim, vaziyatdan
qochish istagi yoki haddan tashqari qo‘zg‘aluvchanlikni boshdan kechirishi
mumkin [6]. Hamdardlik charchoqligiga qarshi himoya qiluvchi ikki asosiy
ko‘nikma bu — erishilgan yutuq hissi va hissiy aloqani uzish deb hisoblanadi.
Aksincha, travmatik materiallarga uzoq muddat duch kelish, o'tgan voqealarni
qayta eslash va shaxsiy hayotdagi muammolar bu sindromning rivojlanishiga
olib keladi.
Ko‘pgina shifokorlar bemorlariga nisbatan hamdardlik ko‘rsatishni va mehr
bilan ishlashni o‘z kasbiy qadriyati deb biladilar. Ular bu his-tuyg‘ular
yo‘qolganda yoki susayganda o‘zlarini noqulay va tushkun his qiladilar.
Uzoq muddatli stressga duchor bo‘lishning yana bir oqibati — kuyish
sindromi (burnout) hisoblanadi. “Burnout” atamasi ilk bor 1974-yilda
Freudenberger tomonidan jamoatchilik xizmatida ishlovchi xodimlarning hissiy
charchagan holatini ifodalash uchun ishlatilgan [7]. Ushbu tushuncha asosan
insonlarga xizmat ko‘rsatish sohasidagi xodimlarga nisbatan qo‘llanilib, bu
sohaga xos bo‘lgan "o‘z shaxsini ish quroli sifatida ishlatish" bosimiga urg‘u
berilgan [8]. Shifokorlar ham aynan mana shu yuqori xavf ostidagi kasbiy
guruhga kiradi.
Maslach va Jekson kuyish sindromini uchta asosiy komponent orqali
ifodalaganlar [9]:
Hissiy charchoq – doimiy charchash, jismoniy belgilar, hissiy resurslar
kamayishi va boshqalarga nisbatan mehrning qolmasligi.
Depersonalizatsiya – bemorlarga nisbatan salbiy, befarq, kinoya aralashgan
munosabatda bo‘lish, ularni shaxs sifatida emas, obyekt sifatida ko‘rish.
Shaxsiy yutuqlarning kamayishi – o‘zini nopok, samarasiz, ojiz his qilish.
Agar shifokorda Hissiy charchoq va Depersonalizatsiya yuqori bo‘lsa, ammo
Shaxsiy yutuqlar past bo‘lsa — bu kuyish sindromining kuchli belgisi
hisoblanadi.
Og‘ir va surunkali stressga duch kelish shifokorlarda ruhiy salomatlik
buzilishlari va turli disfunktsiyalarni ham keltirib chiqaradi. Bularga quyidagilar
kiradi:
depressiya,
xavotir,
uyqu
buzilishlari,
charchoq,
shaxsiy
munosabatlardagi uzilishlar, spirtli ichimliklar va giyohvandlikka ruju, nikoh
muammolari, erta nafaqaga chiqish va eng og‘iri — o‘z joniga qasd qilish.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, shifokorlar umumiy aholi va boshqa ko‘plab
kasb egalari bilan solishtirganda depressiya va kuyish sindromi bilan ko‘proq
yuzlashadi [3]. Qiziqarli jihati shundaki, oddiy aholi orasidagi depressiyaga olib
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
8
keluvchi xavf omillari (past ijtimoiy mavqe, kam ta’lim, ishsizlik yoki ayol
bo‘lish) shifokorlarga unchalik taalluqli emas [1].
Kuyish sindromidan aziyat chekayotgan shifokorlar quyidagi xavflarga
ko‘proq duch keladilar:
noto‘g‘ri tibbiy qarorlar qabul qilish;
ishga bo‘lgan qiziqishning pasayishi;
bemorlarga nisbatan dushmanona munosabat;
samarali va xavfsiz xizmat ko‘rsatishga sodiqlikning yo‘qolishi;
ishdagi hamkasblar bilan munosabatlarda qiyinchiliklar.
Shuningdek, shuni ham taxmin qilish mumkin: hamdardlik charchoqligi,
kuyish sindromi va turli boshqa ruhiy buzilishlar surunkali stressga doimiy duch
kelish sharoitida bir spektrning turli ko‘rinishlari bo‘lishi mumkin, ya’ni ularning
namoyon bo‘lish shakllari o‘zaro bog‘liq bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Yaqinda
o‘tkazilgan tadqiqotda oilaviy shifokorlar orasida hamdardlik charchoqligi va
kuyish sindromi o‘rtasida kuchli bog‘liqlik aniqlangan (r = 0.769, p < 0.001) [13].
Mazkur maqola asosan shifokorlar orasidagi kuyish sindromiga e’tibor
qaratadi; bu yerda tibbiyot talabalarida yoki yosh shifokorlarda (kichik
mutaxassislarda) uchraydigan kuyish sindromi muhokama qilinmaydi, chunki
ularning stress omillari katta shifokorlarnikidan farq qilishi mumkin.
Shuningdek, maqola shifokorlar orasida kuyish sindromini oldini olish yoki
davolash strategiyalariga qaratilgan bo‘lib, tibbiyot sohasidagi umumiy stressni
kamaytirish yoki boshqarish usullarini muhokama qilmaydi, garchi doimiy
stressning o‘zi ham ba’zi shifokorlarda kuyish sindromiga olib kelishi tan olinsa-
da. Shuni unutmaslik kerakki, surunkali stressga duch kelgan har bir shifokorda
ham kuyish sindromi rivojlanmaydi.
Ushbu tizimli tahlil kuyish sindromining har bir o‘lchovi (EE, DP, PA) ish
muhitidagi omillar (sifat, xavfsizlik madaniyati, shaxsiy xususiyatlar) bilan
qanday bog‘liq ekanini ko‘rsatib bergan va shuni ta’kidlagan: kuyish sindromini
ushbu stress omillari kontekstida o‘rganish zarur, aks holda na sindromning o‘zi,
na profilaktika va aralashuv choralari to‘g‘ri tahlil qilinadi.
Yana bir muhim jihat — ba’zi mamlakatlarda kuyish sindromining
tarqalishi ortib bormoqda. Masalan, AQShda olib borilgan bir tadqiqotda
shunday deyilgan: “2011 yildan 2014 yilgacha AQSh shifokorlari orasida kuyish
sindromi va ish-hayot muvozanatidan norozilik darajasi keskin yomonlashdi.
Hozirda AQSh shifokorlarining yarmidan ko‘pi kasbiy kuyish sindromini
boshdan kechirmoqda.”
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
9
2014 yilda kuyish sindromi eng ko‘p uchragan ixtisosliklar quyidagilar
bo‘lgan:
Urologiya – 63.6%
Reabilitatsiya va jismoniy tibbiyot – 63.3%
Oilaviy tibbiyot – 63.0%
Radiologiya – 61.4%
Ortopedik jarrohlik – 59.6%
Dermatologiya – 56.5%
Umumiy jarrohlik subspecializatsiyalari – 52.7%
Patologiya – 52.5%
Pediatriya (bolalar shifokorligi) – 46.3%
Yaqinda o‘tkazilgan tadqiqotda ambulator (poliklinik) ixtisosliklarda
ishlovchi shifokorlar stasionar (shifoxona ichidagi) ixtisosliklardagi
shifokorlarga qaraganda yuqoriroq darajadagi hissiy charchoq (Emotional
Exhaustion, EE) ni boshdan kechirgani aniqlangan — ayniqsa, tashkilot
tuzilmalari qattiq cheklovlarga ega bo‘lganida. Aksincha, avtonomiya (mustaqil
qaror qabul qilish imkoniyati) mavjud bo‘lganida, aynan shu ixtisosliklardagi
hissiy charchoq darajasi kamaygan.
Demak, kuyish sindromiga qarshi aralashuv strategiyalari ixtisosliklar
o‘rtasidagi bu tendensiyalarni inobatga olishi zarur: ayrim yo‘nalishlar
mustaqillikni oshirish orqali ijobiy natija bersa, boshqalarida tashkiliy
cheklovlarni yumshatish samaraliroq bo‘lishi mumkin.
Shunga qaramay, ehtiyot bo‘lish lozim: yuqoridagi tadqiqotlarning natijalari
turli mamlakatlar, ixtisosliklar va ish sharoitlarida farqlidir, va ular asosan aloqa
(korrelyatsiya) ni ko‘rsatadi, lekin sabablilik (kauseffekt)ni isbotlamaydi.
Shuning uchun kuyish sindromi bilan bog‘liq xavf omillarini aniqlash —
profilaktik va terapevtik strategiyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.
Shifokorlar orasida kuyish sindromi haqida olib borilgan tadqiqotlar yuqori
darajadagi ko‘rsatkichlarni qayd etgan, ammo bu ko‘rsatkichlar mamlakatlar,
vaqt, ixtisoslik va ish sektori (ya’ni, davlat/xususiy yoki qishloq/shahar)
bo‘yicha farq qiladi. Bu farq kutilgan holat, chunki kuyish sindromi ish
muhitidagi stress omillariga bog‘liq, bu esa o‘z navbatida yuqoridagi omillar
bilan belgilanadi.
Masalan, Buyuk Britaniyaning qishloq hududlarida o‘tkazilgan bir
tadqiqotda quyidagi natijalar aniqlangan:
80% shifokorlar o‘rtacha yoki og‘ir darajadagi hissiy charchoqqa duch
kelgan;
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
10
61%
shifokorlarda
depersonalizatsiya
(bemorlar
bilan
hissiy
masofalanish) o‘rtacha yoki og‘ir darajada bo‘lgan;
44% shifokorlar o‘z faoliyatidan kam yoki o‘rtacha darajada mamnunlik
bildirganlar.
Amerikada o‘tkazilgan yaqin vaqtlar ichidagi bir tadqiqotda esa
ishtirokchilarning 46%ida kamida bitta kuyish sindromi belgisi mavjudligi
aniqlangan.
Yevropada o‘tkazilgan umumiy amaliyot shifokorlari bo‘yicha tadqiqotda
esa quyidagilar aniqlangan:
12% ishtirokchilarda kuyish sindromining uchala komponenti (hissiy
charchoq, depersonalizatsiya, shaxsiy yutuqlarning pasayishi) mavjud bo‘lgan;
43%da hissiy charchoq,
35%da depersonalizatsiya,
32%da esa past shaxsiy yutuq hissi aniqlangan.
Buyuk Britaniyada shifokorlarning taxminan uchdan birida kuyish sindromi
alomatlari aniqlangan [17] — bu ko‘rsatkichlar Yaman, Qatar va Saudiya
Arabistoni kabi arab davlatlaridagi tadqiqotlar bilan hamohang.
Faqat umumiy tarqalish darajasi emas, balki kuyish sindromining uch
o‘lchami (hissiy charchoq, depersonalizatsiya, yutuqlarning pasayishi) ham
mamlakatlar bo‘yicha farqlanishi mumkin. Masalan, yaqinda chop etilgan
metatahlil shuni ko‘rsatdiki, AQSh shifokorlari Yevropadagi hamkasblariga
qaraganda hissiy charchoq (Emotional Exhaustion) darajasini nisbatan pastroq
boshdan kechirganlar, bu Yevropada sog‘liqni saqlash sifati, xavfsizlik
madaniyati va kasbiy rivojlanish imkoniyatlarining kuchli ekanligi bilan bog‘liq.
Shu bilan birga, Amerikalik shifokorlar ish va shaxsiy hayot muvozanatidagi
ziddiyat hamda samarasiz moslashuv strategiyalari mavjud bo‘lganda yuqori
darajadagi hissiy charchoqqa duch kelishgan. Yevropa shifokorlari esa ijobiy
mehnat munosabati tufayli pastroq charchoq va ehtimol pastroq
depersonalizatsiyani boshdan kechirganlar.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Meier, D.E.; Back, A.L.; Morrison, R.S. Shifokorlarning ichki dunyosi va ogʻir
kasallarga gʻamxoʻrlik. JAMA, 2001, 286, 3007–3014.
2.McCue, J.D. Stressning shifokorlarga va ularning tibbiy amaliyotiga ta’siri. N.
Engl. J. Med., 1982, 306, 458–463.
3.Myers, M. Shifokorlar ruhiy salomatligi: akademik psixiatriya uchun
ahamiyatlimi? Acad. Psychiatry, 2008, 32, 39–43.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
11
4.Hughes, D. va boshqalar. Kattalar psixiatriyasi boʻyicha ilgʻor tayyorgarlik.
Australas. Psychiatry, 2002, 10, 6–11.
5.World Medical Association. Tibbiy etika qo‘llanmasi — 2-nashr.
Onlayn:http://www.wma.net/en/30publications/30ethicsmanual/pdf/chap_6_
en.pdf (24 mart 2011 da kirilgan).
6.Figley, C. Kompassiya charchoqligi: ikkilamchi travmatik stress kasalligi haqida
umumiy tushuncha. In Compassion Fatigue; Figley, C., Ed.; Brunner/Mazel: Nyu-
York, AQSh, 1995; bet: 1–20.
7.Freudenberger, H. Xodimlar kuyish sindromi. J. Soc. Issues, 1974, 30, 159–165.
8.Carson, J. va boshqalar. Ruhiy salomatlik hamshiralarida kuyish sindromi:
bo‘rttirma emasmi? Stress Med., 1999, 15, 127–134.
9.Maslach, C.; Jackson, S. Maslach Burnout Inventori qo‘llanmasi, 2-nashr.
Consulting Psychologist Press: Palo-Alto, AQSh, 1986.
