THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
98
O'SMIRLIK DAVRIDAGI PSIXIK RIVOJLANISHNING UMUMIY
TAFSIFI.
Hakimova Dilnora Sunnatovna
Axborot texnologiya va
menejment unversiteti
Maxsus pedagokika yo'nalishi 1-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15654611
Anotatsiya:
Ushbu maqolada o‘smirlik davrida yuzaga keladigan psixik jarayonlarning
rivojlanish jarayonlarining umumiy tafsifi bayon etilgan. O‘smirlik inson
hayotining eng muhim va murakkab bosqichlaridan biri bo‘lib, bu davrda
shaxsning ichki dunyosi, hissiy holati, ijtimoiy munosabatlari va mustaqil
fikrlash qobiliyati jadal rivojlanadi. Maqolada o‘smirlik davrining yosh
chegaralari, biologik, emotsional va kognitiv rivojlanish jihatlari, shuningdek, bu
davrga xos bo‘lgan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari tahlil qilinadi.
Ayniqsa, o‘smirlarning o‘z-o‘zini anglashga bo‘lgan intilishi, shaxsiy va ijtimoiy
identifikatsiya
jarayonlari,
ota-ona
va
atrof-muhit
bilan
bo‘lgan
munosabatlarning psixik rivojlanishga ta’siri chuqur o‘rganilgan. Mazkur maqola
pedagoglar, maktab psixologlari, ota-onalar hamda yoshlar bilan ishlaydigan
mutaxassislar uchun foydali nazariy va amaliy tavsiyalarni taqdim etadi. Psixik
rivojlanishdagi o‘zgarishlarni erta aniqlash va to‘g‘ri yo‘naltirish orqali
o‘smirlarning sog‘lom ijtimoiylashuviga erishish mumkinligi ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar:
o‘smirlik davri, psixik rivojlanish, emotsional holat, o‘zini anglash, mustaqil
fikrlash, ijtimoiy identifikatsiya, ota-ona munosabatlari, o‘sish jarayoni, shaxsiy
rivojlanish, o‘quvchi psixologiyasi.
Kirish.
O‘smirlik davri — inson hayotida muhim burilish nuqtalaridan biri bo‘lib,
jismoniy, emotsional va psixik o‘zgarishlarning uyg‘un ravishda kechadigan
murakkab bosqichidir. Bu davrda bola asta-sekin bolalikdan chiqib, kattalikka
qadam qo‘yadi. Aynan shu davrda shaxsning individualligi, dunyoqarashi, o‘z-
o‘zini anglash darajasi shakllanadi. Psixologik nuqtai nazardan olganda, o‘smirlik
davri — bu inqirozli davr bo‘lib, unda bola o‘zligini izlaydi, atrofdagilar bilan
munosabatini qaytadan baholaydi, mustaqil qaror qabul qilishga harakat qiladi.
Shu sababli bu bosqich fanda "ikkinchi tug‘ilish" deb ham ataladi.
Zamonaviy psixologik tadqiqotlar o‘smirlik davrida yuzaga keladigan
o‘zgarishlarni nafaqat biologik omillar, balki ijtimoiy, madaniy va oilaviy muhit
ham belgilashini ta’kidlaydi. Ota-onalar, ustozlar va tengdoshlar bilan bo‘lgan
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
99
munosabatlar bu davrdagi ruhiy holat va shaxsiy rivojlanishga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bilan birga, o‘quv jarayoni, axborot oqimining kuchayishi,
raqamli texnologiyalar bilan bevosita muloqotda bo‘lish ham o‘smir
psixikasining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.
Ushbu maqolada o‘smirlik davrida ro‘y beradigan asosiy psixik o‘zgarishlar,
ularning sabablari, tashqi va ichki omillar ta’siri, shuningdek, bu davrda
uchraydigan muammolarni yengish yo‘llari tahlil qilinadi. Mazkur mavzu yoshlar
bilan ishlovchi mutaxassislar, pedagoglar va ota-onalar uchun muhim ilmiy-
amaliy ahamiyatga ega.
Asosiy qism.
1. O‘smirlik davrining yosh chegaralari va umumiy tavsifi.
O‘smirlik davri psixologik va fiziologik yetilishning muhim bosqichidir.
Psixologlar fikriga ko‘ra, bu davr odatda 11 yoshdan 18 yoshgacha davom etadi.
Bu davrda organizmda yuz beradigan gormonal o‘zgarishlar jismoniy o‘sish,
ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo‘lishi, tashqi ko‘rinish va ovoz o‘zgarishi kabi
holatlar bilan kechadi. Bunday keskin o‘zgarishlar bola psixikasida ichki
ziddiyatlar, o‘zini anglash va tan olish jarayonlarini faollashtiradi. O‘smirlar
mustaqillikka intiladi, o‘z shaxsini shakllantirishga harakat qiladi. Bu holat
“psixologik mustaqillik inqirozi” deb ataladi¹.
2. Kognitiv rivojlanish (aqliy faoliyat)
O‘smirlik davri aqliy rivojlanishda yangi bosqichga o‘tish davri hisoblanadi.
Piagetning kognitiv rivojlanish nazariyasiga ko‘ra, bu yoshda shaxs mavhum
fikrlash, tushunchalarni umumlashtirish, sabablilik munosabatlarini tahlil qilish
qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘smirlar endi sodda haqiqatlardan ko‘ra murakkab
nazariy tushunchalar, axloqiy me’yorlar ustida fikr yurita boshlaydi. Tanqidiy
fikrlash, kuzatish va o‘zini baholash qobiliyati kuchayadi. Bu esa ularda o‘z-o‘zini
shakllantirishga va hayotiy yo‘lini belgilashga yordam beradi².
3. Emotsional va ijtimoiy rivojlanish
O‘smirlik hissiyotlarning beqaror va kuchli namoyon bo‘lishi bilan ajralib
turadi. Hissiy to‘lqinlanishlar kuchayadi, o‘zgaruvchan kayfiyatlar, norozilik,
ichki noravshanlik va xavotir holatlari tez-tez uchraydi. Bu yoshdagi bolalar o‘z
his-tuyg‘ularini boshqarishda qiynalishadi. Shu sababli o‘z yaqinlariga, ayniqsa,
ota-onalar va ustozlarga nisbatan tanqidiy munosabat kuchayadi. Ijtimoiy
identifikatsiya — ya’ni shaxsning o‘zini jamiyatdagi aniq rol va guruhlarga
tegishli deb hisoblash jarayoni — aynan shu davrda faol rivojlanadi. O‘smir
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
100
o‘ziga do‘stlar, ideal shaxslar izlaydi, tengdoshlar guruhining fikrini yetakchi
mezon sifatida qabul qiladi³.
Xulosa.
O‘smirlik davri inson hayotining eng muhim va mas’uliyatli bosqichlaridan
biri bo‘lib, bu davrda ro‘y beradigan psixik rivojlanish shaxsning kelajakdagi
hayotiy yo‘lini, ijtimoiy mavqeyini va psixologik barqarorligini belgilovchi asosiy
omillardan biridir. Ushbu davrda bola nafaqat jismonan, balki aqliy, hissiy va
ijtimoiy jihatdan ham keskin o‘zgaradi. Ayniqsa, o‘z-o‘zini anglash, mustaqil
fikrlash, shaxsiy g‘oyalarni ilgari surish, atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatlarni
shakllantirish o‘smirlik psixikasining yetakchi jihatlari sifatida namoyon bo‘ladi.
Mazkur bosqichda yuzaga keladigan psixologik muammolarni erta aniqlash,
o‘smirning ichki dunyosini to‘g‘ri tushunish, unga individual yondashuv asosida
pedagogik va psixologik yordam ko‘rsatish kelgusida uning barkamol, ijtimoiy
faollikka ega bo‘lgan shaxs bo'lib kamol topishiga muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu sababli ota-onalar, pedagoglar va psixologlar o‘smirlik davrining o‘ziga xos
xususiyatlarini chuqur tushunishlari, shuningdek, o‘quvchilarning psixik
rivojlanishini izchil va tizimli ravishda kuzatib borishlari zarur.Bu davrda bola
tarbiyasida e'tiborli bo'lish katta ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Davletshin, R.S. Oliy sinf o‘quvchilari psixologiyasi. – Toshkent: O‘qituvchi,
2017. – 145 b.
2.
Piaget, J. The Psychology of the Child. – New York: Basic Books, 1969. –
246 p.
3.
Erikson, E.H. Identity: Youth and Crisis. – New York: W. W. Norton &
Company, 1968. – 336 p.
4.
Davletshin, R.S. Oliy sinf o‘quvchilari psixologiyasi. Toshkent: O‘qituvchi,
2017. – B. 45–46.
5.
Piaget, J. Cognitive Development Theory. New York: International
Universities Press, 1972.
6.
Erickson, E.H. Identity: Youth and Crisis. New York: W. W. Norton &
Company, 1968.
