SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
105
NIKOH SHARTNOMASINING HUQUQIY AHAMIYATI VA
O‘ZBEKISTON AMALIYOTIDA UNI QO‘LLASH ISTIQBOLLARI
Sarsenbaeva Ellada Tengelbaevna
Qoraqalpoq davlat universiteti Yuridika fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15544625
Annotatsiya
Maqolada O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida nikoh shartnomasining
huquqiy maqomi, uning mulkiy munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyati,
mazmuniga qo‘yiladigan cheklovlar hamda amaliyotda qo‘llanilishi bilan bog‘liq
muammolar va istiqbollar tahlil qilinadi. Oila kodeksi normalari, ilmiy
adabiyotlar va mavjud statistik ma’lumotlarga asoslaniladi. Qonunchilikda
ushbu institutning mavjudligiga qaramay, amaliyotda kam qo‘llanilishi sabablari
va uni kengaytirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
nikoh shartnomasi, oila huquqi, mulkiy munosabatlar, er-
xotin mulki, o‘zbekiston respublikasi oila kodeksi, notarial tasdiqlash, mulkiy
rejim, huquqiy ahamiyat, qo‘llash amaliyoti, huquqiy madaniyat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkiy munosabatlarning murakkablashuvi,
tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi oiladagi mulkiy masalalarni tartibga
solishning yangi mexanizmlarini joriy etishni taqozo etmoqda. Shu nuqtai
nazardan, O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksida (OK) mustahkamlangan
nikoh shartnomasi instituti alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu institut
O‘zbekiston huquq tizimi uchun nisbatan yangi bo‘lib, 1998 yilda qabul qilingan
Oila kodeksi bilan kiritilgan. Nikoh shartnomasi er-xotinning mulkiy huquq va
majburiyatlarini o‘zaro kelishuv asosida belgilash imkonini berib, kelajakda
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarning, ayniqsa, nikohdan ajralish
holatlarida mulk taqsimoti bilan bog‘liq kelishmovchiliklarning oldini olishga
xizmat qilishi mumkin. Mazkur maqolaning maqsadi nikoh shartnomasining
huquqiy mohiyatini ochib berish, O‘zbekiston amaliyotidagi o‘rni va qo‘llanilish
istiqbollarini tahlil qilishdan iborat. Buning uchun nikoh shartnomasiga oid
qonunchilik normalari, uning amaliyotdagi qo‘llanilish holati, olimlarning fikrlari
o‘rganiladi va qo‘llashni kengaytirish bo‘yicha takliflar ko‘rib chiqiladi.
I. Nikoh shartnomasi: huquqiy ta'rifi, shakli va tuzish tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 29-moddasiga ko‘ra,
nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bo‘lgan davrida va
(yoki) er va xotin nikohdan ajratilgan taqdirda ularning mulkiy huquq hamda
majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi nikoh shartnomasi deb hisoblanadi. Ushbu
shartnoma nikoh davlat ro‘yxatiga olinguniga qadar ham, shuningdek nikoh
davrida ham tuzilishi mumkin. Agar shartnoma nikoh qayd etilgunga qadar
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
106
tuzilgan bo‘lsa, u nikoh davlat ro‘yxatiga olingan kundan boshlab kuchga kiradi.
Qonunchilik nikoh shartnomasining shakliga qat’iy talab qo‘yadi: u yozma
shaklda tuzilishi va majburiy tartibda notarial tasdiqlanishi lozim. Muhim jihati
shundaki, nikoh shartnomasini notarial tasdiqlash uchun davlat boji
undirilmaydi. Bu qoida, nazariy jihatdan, shartnoma tuzishni rag‘batlantirishi
kerak bo‘lsa-da, amaliyotda buning aksi kuzatilmoqda.
II. Tartibga solinadigan mulkiy munosabatlar doirasi
Nikoh shartnomasi er-xotinga o‘z mulkiy munosabatlarini tartibga solishda
keng imkoniyatlar beradi. OKning 31-moddasiga muvofiq, ular shartnoma orqali
qonunda belgilangan er-xotinning umumiy birgalikdagi mulki rejimini (OK 23-
modda) o‘zgartirishlari mumkin. Ya’ni, er-xotin o‘zlarining barcha mol-mulkiga,
uning ayrim turlariga yoxud har birining alohida mol-mulkiga nisbatan
birgalikdagi, ulushli yoki alohida egalik qilish tartibini o‘rnatishga haqlidir.
Shartnoma nafaqat er-xotinning mavjud mol-mulkiga, balki kelajakda
orttiriladigan mol-mulkka nisbatan ham tuzilishi mumkin.
Shartnomada nazarda tutilgan huquq va majburiyatlar muayyan muddat
bilan cheklanishi yoki muayyan shart-sharoitning yuzaga kelishi yoxud
kelmasligiga bog‘liq qilib qo‘yilishi ham mumkin. Bu qoidalar er-xotinga o‘z
moliyaviy kelajagini individual ehtiyojlaridan kelib chiqib rejalashtirish
imkonini beradi.
Nikoh shartnomasining mazmuniga oid cheklovlar erkinlik tamoyiliga
qaramasdan, qonunchilik tomonidan jiddiy tarzda belgilangan. Bu cheklovlar,
asosan, er-xotinning va ularning farzandlarining huquqlarini himoya qilish,
shuningdek, oila qonunchiligining asosiy tamoyillariga rioya etilishini
ta’minlashga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 31-
moddasi, 5-qismi quyidagi cheklovlarni nazarda tutadi:
1.
Er-xotinning huquq layoqati yoki muomala layoqatini cheklash.
2.
O‘z huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqini
cheklash.
3.
Er-xotin o‘rtasidagi shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga
solish.
4.
Er-xotinning bolalarga nisbatan huquq va majburiyatlarini tartibga
solish.
5.
Mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj erning (yoki xotinning)
ta’minot olish huquqini cheklash.
6.
Er-xotindan birini o‘ta noqulay ahvolga solib qo‘yuvchi shartlar
belgilash.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
107
7.
Oila qonunchiligining umum e’tirof etilgan tamoyil va normalariga
zid keluvchi shartlar.
Ushbu cheklovlarga rioya etmaslik nikoh shartnomasining sud tomonidan
to‘la yoki qisman haqiqiy emas deb topilishiga asos bo‘ladi (OK 33-modda). Bu
normalar shartnoma tuzishda erkinlik va adolat tamoyillari o‘rtasidagi
muvozanatni ta’minlaydi.
III. O‘zbekiston amaliyoti: qo‘llanilish darajasi va sabablari
Qonunchilikda 1998 yildan beri mavjud bo‘lishiga qaramay, nikoh
shartnomasi O‘zbekiston amaliyotida juda kam qo‘llaniladi. Mavjud cheklangan
ma’lumotlarga ko‘ra, masalan, 2018 yilda respublika bo‘yicha notarial idoralarda
atigi 219 ta nikoh shartnomasi tasdiqlangan [5]. Holbuki, shu yili 311 mingdan
ortiq nikoh qayd etilgan. Keyingi yillar uchun rasmiy statistika mavjud emasligi
tendensiyalarni baholashni qiyinlashtiradi, ammo ilmiy manbalar [4] va
ekspertlar fikri uning hali ham ommalashmaganini ko‘rsatadi.
Buning asosiy sabablari sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi:
●
Huquqiy ong va xabardorlikning pastligi:
Aholining aksariyat qismi
nikoh shartnomasining mohiyati, afzalliklari va huquqiy oqibatlari haqida yetarli
ma’lumotga ega emas.
●
Ijtimoiy-madaniy omillar:
Ko‘pchilik nikoh shartnomasini er-xotin
o‘rtasidagi ishonchsizlik belgisi sifatida qabul qiladi va uni milliy mentalitetga
zid deb hisoblaydi
●
Murakkablik va xarajatlar:
Garchi notarial tasdiqlash uchun davlat boji
olinmasa ham, shartnoma tuzish jarayoni (yuridik maslahat olish, shartlarni
kelishish) murakkab va qo‘shimcha xarajatli deb qabul qilinishi mumkin. Bu
holat qonunchilikdagi imkoniyatlar va amaliyot o‘rtasida katta tafovut
mavjudligini ko‘rsatadi.
IV. Huquqiy ahamiyati va istiqbollari: nizolarning oldini olish, mulkiy
manfaatlarni himoya qilish, qo‘llashni kengaytirish yo‘llari
Huquqshunos olimlar va amaliyotchilar nikoh shartnomasining bir qator
muhim afzalliklarini ta’kidlaydilar. Eng avvalo, u er-xotin o‘rtasidagi mulkiy
nizolarning oldini olishga yordam beradi. Ayniqsa, nikohdan ajralish holatlarida
mol-mulkni taqsimlash masalasini oldindan kelishib olish sudlashuvlarning
kamayishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, shartnoma har bir tarafning
mulkiy manfaatlarini, jumladan, nikohgacha bo‘lgan yoki meros sifatida olingan
mol-mulkini himoya qilish imkonini beradi. Tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi yoki katta mulkka ega bo‘lgan juftliklar uchun bu institut yanada
dolzarbroqdir.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
108
Nikoh shartnomasi amaliyotini kengaytirish uchun quyidagi yo‘nalishlarda
ish olib borish maqsadga muvofiq:
●
Huquqiy targ‘ibotni kuchaytirish:
Aholining huquqiy ongi va
madaniyatini oshirish, OAV, ijtimoiy tarmoqlar orqali nikoh shartnomasining
afzalliklari va zarurati haqida keng qamrovli tushuntirish ishlarini olib borish.
●
Jarayonni soddalashtirish:
Shartnoma tuzish jarayonini soddalashtirish
yo‘llarini ko‘rib chiqish, ehtimol, namunaviy (standart) shartnoma shakllarini
ishlab chiqish va taklif etish.
●
Mutaxassislar rolini oshirish:
Notariuslar va FHDYo xodimlari
tomonidan nikohlanuvchilarga nikoh shartnomasi haqida ma’lumot berish
amaliyotini yo‘lga qo‘yish. Ba’zi mutaxassislar nikoh shartnomasini tuzishni
majburiy qilishni taklif etgan bo‘lsalar-da, mavjud past darajadagi ixtiyoriy
foydalanish va mentalitet bilan bog‘liq qarashlarni hisobga olsak, bu taklif
munozarali bo‘lib, targ‘ibot va ixtiyoriylikni rag‘batlantirish hozircha
samaraliroq yo‘l bo‘lib ko‘rinadi.
Xulosa
Nikoh shartnomasi O‘zbekiston oila huquqida er-xotinning mulkiy
munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solish imkonini beruvchi muhim
huquqiy institutdir. Uning qonunchilik asoslari yetarlicha mustahkam va mulkiy
munosabatlarni moslashuvchan tarzda belgilashga imkon beradi. Biroq, ijtimoiy-
madaniy omillar, huquqiy xabardorlikning pastligi va jarayonning murakkab deb
qabul qilinishi sababli amaliyotda juda kam qo‘llanilmoqda.
Nikoh shartnomasi amaliyotini kengaytirish oilaviy mulkiy nizolarning
oldini olish, er-xotinning mulkiy manfaatlarini samarali himoya qilish va
umuman, oilaviy munosabatlarda huquqiy aniqlikni ta’minlashga xizmat qilishi
mumkin. Buning uchun aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirishga
qaratilgan keng ko‘lamli targ‘ibot ishlarini olib borish, shartnoma tuzish
jarayonini soddalashtirish va uning afzalliklarini aholiga yetkazish muhim
ahamiyatga ega. Kelajakda ushbu institutning O‘zbekistonda oila institutini
mustahkamlashdagi roli ortib borishi kutilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi. (2008). O‘zbekiston Respublikasining Oila
kodeksi. Lex.uz. https://lex.uz/docs/-1122222
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. (2019, 9-yanvar).
Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan
takomillashtirish to‘g‘risida (PF-5618-son). Lex.uz. https://lex.uz/docs/-
4149765
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
109
3.
Xayitov, O. (2024). Oila institutining mustahkamlashning huquqiy asoslari.
Jurnal
of
Science
and
Innovations,
5(8),
188–195.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss8/S-pp188-195
4.
Xudayberdieva, M. (2024). Oila huquqida nikoh shartnomasi institutining
o‘rni
va
ahamiyati.
Scientific
Progress,
5(3).
https://inscience.uz/index.php/socinov/article/download/4595/4484/12950
5.
Ishanxonova, G. (2019,). O‘zbekistonda nikoh shartnomasini tuzishni
majburiy qilish taklif qilindi. Kun.uz. https://kun.uz/93535140
