SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
82
ZAMONAVIY O'ZBEK HIKOYACHILIGIDA MARKERLARNING
QO'LLANILISHI
Abdumalikova Dilfuza
Jizzax davlat pedagogika universiteti o'zbek tilini
o'qitish metodikasi kafedrasi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15340457
Annotatsiya:
Ushbu maqolada zamonaviy o‘zbek hikoyachiligida
markerlarning qo‘llanilishiga urg‘u beriladi. Matnda uchraydigan mantiqiy,
badiiy va diskursiv markerlar hikoyaning semantik hamda kompozitsion
yaxlitligini ta’minlab, o‘quvchining asar voqealarini idrok etish jarayonini
osonlashtirishi ta’kidlanadi. Yozuvchining ijodiy mahorati, madaniy va milliy
qadriyatlar, texnogen dunyo bilan bog‘liq mavzular hikoyachilikda markerlarga
xos turli ko‘rinishlarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Maqolada markerlar
hikoyaning ruhiy, voqelikni aks ettiruvchi va ijodiy-tanqidiy jihatlarini
chuqurroq yoritishga xizmat qilishi qayd etiladi.
Kalit so‘zlar:
zamonaviy o‘zbek hikoyachiligi, markerlar, nutqiy belgi,
diskursiv ko‘rsatkich, kompozitsion yaxlitlik, badiiy tasvir, semantik birikma,
milliy kolorit, ijodiy mahorat.
Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligi ijodiy jarayonning eng sermahsul va
serqirra ko‘rinishlaridan biri sifatida adabiyot maydonida alohida ahamiyat kasb
etib kelmoqda. Adabiyotshunoslar o‘zbek hikoyachiligini shakllantiruvchi
tamoyillarni aniqlash, uning poetikasi va uslubiy xususiyatlarini izohlash,
shuningdek, matnning ichki tuzilishi hamda kompozitsion qurilishini tadqiq
etish orqali janrning bugungi rivojlanish tendensiyalarini oydinlashtirishga
harakat qilmoqdalar. Shu jarayonda hikoya matnida kuzatiladigan turli
lingvopoetik omillar, xususan, markerlarning qo‘llanilishiga e’tibor ortib
bormoqda. Zero, markerlar hikoyaning o‘quvchi tomonidan idrok etilishiga
ijobiy ta’sir o‘tkazishi, uning obrazlar tizimini va syujet chiziqlarini
mustahkamlashi, adibning badiiy niyatini yaxshiroq anglatishi, matnning silliq,
ravon qabul qilinishini ta’minlashi bilan ajralib turadi. Markerlar – bu nutqiy va
uslubiy belgilar bo‘lib, ular hikoya strukturasida muhim yo‘naltiruvchi vazifani
bajaradi.
Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligida markerlar bir necha ko‘rinishda
namoyon bo‘lishi mumkin. Avvalo, matnning mantiqiy oqimini boshqaruvchi
vositalar e’tiborni jalb etadi. Masalan, “demak”, “shunday qilib”, “biroq”, “ammo”,
“ayni paytda” kabi birikmalar syujetdagi tasvir chiziqlarini o‘zaro bog‘lab,
hikoyaning ma’no butunligini saqlab qolishga xizmat qiladi. Shuningdek, bunday
bog‘lovchi markerlar matnning kompozitsion bo‘linmalarini oson ajratish,
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
83
o‘quvchiga syujetdagi burilishlar va xulosa chiqarish jarayonlarida yordam
berish vazifasini ham bajaradi. Hikoya matnida, ayniqsa, retrospektiv, ya’ni
o‘tmishga qaytiladigan yoki kelajak tasavvurlari bilan boyitiladigan sahnalarda,
bunday ko‘rsatkichlar hikoyaning rivojlanish yo‘lini aniqroq belgilab beradi.
Badiiy markerlar sifatida e’tirof etiladigan yana bir tur – personajlarning
idrokini aks ettiruvchi nutqiy xususiyatlardir. Hikoya qahramonining xulq-
atvorini, ichki monologi yoki dialoglari orqali ifodalashda, ko‘pincha, so‘zlovchi
shaxsning nutq uslubi, ohangi, atamalar tanlovi, hissiy ifodasi ham marker
vazifasini o‘taydi. Misol uchun, qahramonning hissiy kechinmalarini aks
ettirishda “bot-bot”, “ishonib bo‘lmaydigan darajada”, “nahotki” kabi ifodalar
uning ruhiy holatini belgilab turuvchi semantik markerlardir. Ushbu markerlar
o‘quvchiga mazkur personajning hissiy spektrini aniqroq tusmol qilish, uning
voqealarga bo‘lgan munosabatini chuqurroq tushunish imkonini yaratadi.
Shuningdek, matndagi dialektizmlar, shevaviy so‘zlar yoki zamonaviy
jargonlardan foydalanish ham muayyan personajning ijtimoiy maqomi, madaniy
muhitini ifodalovchi marker sifatida namoyon bo‘ladi.
Zamonaviy o‘zbek hikoyachilarining ijodida hikoyaga xos poetik markerlar
ham alohida o‘rin tutadi. Masalan, muallifning tasvirlarida takrorlov, tavsiflov,
ohangdor so‘zlar yoki badiiy tasvir vositalaridan foydalanish hikoyaga xos
uslubiy uyg‘unlikni ta’minlaydi. Ayrim adiblar, xususan, realistik yo‘nalishda ijod
qiluvchi yozuvchilar, tasvirni soddalashtirgan holda ham, badiiy ifadani
kuchaytiruvchi suretli so‘zlarni kiritish orqali obrazlar, voqealar va joylarni
muayyan “yoritish” va “ranglash”ga intiladilar. Bunda allegorik yoki metaforik
iboralar ham muhim marker vazifasini bajaradi, chunki ular orqali adib ma’lum
bir mavzu yoki g‘oyani yanada chuqurroq ochib berishga muvaffaq bo‘ladi.
Markerlarga mansub bo‘lgan bunday ifodalar hikoyaning badiiy ta’sirchanligini
oshiradi, o‘quvchini ko‘proq o‘ylashga, his qilishga va matn bilan hamnafas
bo‘lishga chorlaydi.
Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligi muxolifatlilik tamoyilidan ham foydalangan
holda, matnning turli nuqtalarida kutilmagan obrazlar yoki g‘oya burilishlarini
yaratishga urinadi. Bunda keskin qarama-qarshilik yoki paradoksal holatlarning
kiritilishi ham marker bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, birin-ketin shu paytgacha
tasvirlangan voqealarni butunlay boshqa nuqtai nazardan ko‘rsatish, yoki
ohirida kutilmagan xulosa berish orqali yozuvchi o‘quvchining e’tiborini
o‘tkirlashtiradi. Bunday yakun yoki o‘rtadagi o‘tishlar hikoyaning umumiy
anglash jarayoniga barqaror ta’sir ko‘rsatadi, chunki o‘quvchi matnni qayta
o‘qish yoki o‘z xotirasida qayta tahlil qilish ehtiyojini his qiladi. Shu tariqa,
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
84
kutilmagan burchakdan paydo bo‘ladigan bu kabi elementlar ham zamonaviy
hikoyachilikda markerlar sirasiga kiradi.
Zamonaviy hikoyachilikning til va uslub xususiyatlarini aniqlashda
diskursiv markerlar ustida tadqiqotlar olib borish ham ayni muddaodir.
Diskursiv markerlar, avvalo, ushbu matnning ma’no qatlamlarini, muallifning
dunyoqarashini, ijodiy uslubini hamda milliy ruhini belgilashga xizmat qiladi.
Yozuvchi o‘z zamonining ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini, madaniy hayotini yoki
shaxsiy kechinmalarini hikoya shaklida ifoda etar ekan, u ma’lum kontekstga xos
lug‘aviy, frazeologik va uslubiy birliklardan foydalanadi. Natijada, o‘sha davrning
o‘ziga xos nutq madaniyati, ijtimoiy kayfiyati yoki qarama-qarshiliklari hikoya
matnida aniq ko‘rinish topadi. Bu esa o‘quvchiga hikoyada tasvirlangan muhitni
chuqurroq idrok etishga, personajlar va voqealarga o‘sha muhit ko‘zlari bilan
qarashga yordam beradi.
Zamonaviy o‘zbek hikoyalarining ayrimlarida cho‘ziq tasvirlar, uzun
jumlalar orqali syujetning kechishini sekinlashtirish yoki personajlarning
holatini to‘la aks ettirish kuzatiladi. Bunday holatda so‘zlovchi yoki muallif tez-
tez parentez (izoh jumlalar), kirish iboralari, qarama-qarshi ma’noli
taqqoslashlar bilan boyitilgan ifodalarni ishlatadi. Ular ham hikoyadagi
tovlanishlar, voqealar rivoji va hissiy manzaralarni aniqroq ilg‘ash uchun
markerlik vazifasini bajaradi. Ba’zan bu usul o‘quvchini to‘xtab, diqqatni bir
nuqtaga jamlashiga undaydi, shu bilan birga xayolga berilib, kuzatilayotgan
tasvirga yaqinlashtiradi. Shunday hollarda matn ichida paydo bo‘ladigan har
qanday so‘z yoki ibora o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqilishi muhim, chunki
markerlik vazifasidagi bunday unsurlar hikoyaning badiiy konstruksiyasini
belgilab, uni yaxlit mahsulot sifatida namoyon etadi.
Zamonaviy hikoyachilikda virtual yoki texnogen dunyo bilan bog‘liq
mavzular ham uchraydi. Bunday mavzularda internet, zamonaviy axborot
vositalari, texnologik yangiliklar kabi tushunchalar asar voqealarining negizini
tashkil etishi mumkin. Bu holatda ishlatiladigan “onlayn”, “chat”, “link”, “google”,
“yangiliklar lentyasi” singari o‘zlashma yoki murakkab so‘zlar hikoyaning
markerlari sifatida o‘quvchi diqqatini jalb etadi va hikoyani boshqa odatiy
mavzulardan farqlashga xizmat qiladi. Bunday jarayonlar, tabiiy ravishda,
hikoyaning adabiy-estetik xususiyatlariga yangicha ko‘lam bag‘ishlaydi.
Yozuvchi shu yo‘sinda zamonaviy muhitda paydo bo‘lgan ijtimoiy muammolar
yoki turmush tarzidagi o‘zgarishlarni ifoda etish orqali hikoyachilikning ko‘lami,
g‘oya doirasi va stilistikasini kengaytiradi.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
85
Ayni paytda, markerlar orqali adibning milliylik, an’ana va urf-odatlarga
e’tibori ham sezilarli darajada namoyon bo‘ladi. Masalan, hikoyada to‘y
marosimlari, xalqona urf-odatlar, qadriyatlar tasviri berilganda, shundan dalolat
beruvchi “nonushta”, “kelin-kuyov libosi”, “ohangaron bobo”, “bodomgul fasli”,
“suzma”, “ma’raka” kabi so‘z yoki iboralar o‘quvchini milliy an’ana makoniga olib
kiradi. Shu tariqa, matnda ma’lum bir lug‘aviy birlik paydo bo‘lishi bilan hikoya
zamiridagi milliy ruh, milliy kolorit kuchayadi. Bunday birliklar, odatda,
o‘quvchining asar voqealariga nisbatan o‘zaro aloqadorlik hissini yuksaltiradi va
hikoyadagi umumiy kayfiyatni shakllantiradi.
Ko‘plab zamonaviy o‘zbek hikoyalarida syujetning kulminatsion nuqtasida
intensifikatsiya, ya’ni semantik kuchaytirish usullari keng qo‘llaniladi. Bunda
hissiy ta’sirni oshiruvchi, voqeani keskinlashtiruvchi, qahramonning kayfiyatini
o‘zgartiruvchi so‘zlar yoki tuzilmalar asarning avvalgi bo‘limlarida ham alohida
uqtirilgan bo‘ladi. Bu esa kulminatsiya sodir bo‘lgan paytda o‘quvchida “biz buni
kutgan edik” yoki “buni anglab olgandik” kabi mustahkam hissiyot uyg‘onishiga
sabab bo‘ladi. Shunday qilib, oldindan bergan ishoralar – preludiyalar ham
markerlar sirasiga kiradi. Hikoyaning xotimasida esa bu ishoralar o‘zining badiiy
samarasini to‘liq namoyon etadi. Shu jihatdan, markerlar hikoya
kompozitsiyasidagi ohangdorlik va yaxlitlikni ta’minlashga yordam beradi.
Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligi xilma-xil ijodiy tamoyillarga ega bo‘lgani
sababli, turli adiblar markerlardan o‘ziga xos maqsadda foydalanadi. Ayrim
yozuvchilarda markerlar kamsuq, ayrimlarida esa aksincha, aniq va ravshan,
ba’zan esa haddan ziyod ham bo‘lishi mumkin. Muhimi, har bir yozuvchi o‘z
hikoyasi janr xususiyatlarini, mavzu va g‘oya talablarini hamda o‘quvchi
e’tiborini inobatga olgan holda markerlarni tanlaydi. Kimdir lingvopoetik
ifodalarning kuchi bilan o‘quvchini hayratga solishni afzal biladi, yana kimdir
soddalik va lakonizm orqali badiiy mahoratni namoyon etishni ma’qul ko‘radi.
Bu rang-baranglik hikoyachilik janrining tirik, doimiy taraqqiyotda bo‘layotgan
ijodiy shakl ekanini tasdiqlaydi.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy o‘zbek hikoyachiligida markerlarning
qo‘llanilishi adabiy matnning semantik va kompozitsion yaxlitligini
ta’minlashda, badiiy tasvirni kuchaytirishda, o‘quvchi idrokini muayyan
yo‘nalishga yo‘naltirishda muhim ahamiyatga ega. Markerlar til birligi sifatida
faqat vositachi, bo‘sh bo‘g‘in emas, balki hikoya matnining ma’no qatlamlari
o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatadigan, o‘quvchini estetik tajribaga oshno
qiladigan samarali quroldir. Zamonaviy o‘zbek yozuvchilari o‘z uslublari va
estetik dasturlariga muvofiq holda turli xil markerlardan ijodiy foydalanganlari
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
86
sayin, hikoyachilik janri yanada boyiydi, yangilanadi va o‘quvchilarga teran
badiiy-estetik zavq ulashishda davom etadi. Aynan shu jarayon milliy
adabiyotimizning hozirgi bosqichdagi sifat o‘zgarishlarini, yangi tamoyillarini,
ijodiy qiyofasini anglashda kalit vazifasini o‘taydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Cho‘lpon, A. “Adabiyot nadir?”. Toshkent: Adabiyot nashriyoti, 1991.
2.
G‘afur G‘ulom, “Hikoyalar to‘plami”. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot, 1989.
3.
Madrahimov, A. “O‘zbek adabiyotida hikoya janrining rivoji”. Toshkent:
Fan, 2005.
4.
Sharipov, U. “Zamonaviy o‘zbek hikoyalarining uslubiy xususiyatlari”.
Adabiyotshunoslik jurnali, 2010.
5.
Karimov, B. “Adabiy diskurs va diskursiv markerlar”. Toshkent:
Akademnashr, 2019.
6.
Sobirov, M. “Hikoya poetikasi: nazariya va amaliy tadqiqotlar”. Toshkent:
Universitet nashriyoti, 2017
