SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
120
JINOYATCHILIKNI OLDINI OLISH: QARSHI KURASHISHDAN
SAMARALIROQ YONDOSHUV
Shodmonov Ubaydullohon To‘raho‘jayevich
ISFT (International school of finance technology and science) instituti
Fundamental iqtisodiy fanlar kafedrasi katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14759595
Xalqimizda “Kasallikni davolagandan ko‘ra, uning oldini olish muhim”
degan naql mavjud. Bu naql jamiyatimizda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va
xavfsizlikni saqlash nuqtai nazaridan ham to‘g‘ri qo‘llanilishi kerak. Ya’ni, jinoyat
sodir etilishida ham aynan shu yondashuvni tatbiq etish zarur. Agar jinoyatning
oldini olishga erishilsa, bu nafaqat davlatning huquqni muhofaza qilish tizimi
uchun, balki butun jamiyat uchun ham katta foyda keltiradi. O‘z vaqtida
jinoyatning oldini olish jamiyatda adolatni, xavfsizlikni va ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashga yordam beradi.
Jinoyatchilik, jamiyatlar uchun eng katta tahdidlardan biri bo‘lib, uning
salbiy oqibatlari iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik jihatdan sezilarli. Dunyo bo‘ylab
davlatlar jinoyatchilikni kamaytirish va unga qarshi kurashish maqsadida turli
strategiyalarni amalga oshirmoqda. Biroq, ko‘plab olimlar, mutaxassislar va
siyosatshunoslar ta’kidlashicha, jinoyatchilikka qarshi kurashgandan ko‘ra uni
oldini olish yanada samaraliroq va uzoq muddatli yechim hisoblanadi. Ushbu
maqolada jinoyatchilikni oldini olishning afzalliklari, ilg‘or xorij tajribasi, hamda
uni amalga oshirishda qanday asosiy yondoshuvlar mavjudligi tahlil qilinadi.
Jinoyatchilikka qarshi kurashish jarayoni asosan jinoyat sodir etilganidan
so‘ng amalga oshiriladigan choralarni o‘z ichiga oladi. Bunga jinoyatchilarni
jazolash, huquqni muhofaza qilish organlarining faoliyatini kuchaytirish,
jinoyatlarni aniqlash va jinoyatchilarga tegishli jazolarni bajarish kabi faoliyatlar
kiradi. Biroq, bunday choralar jinoyatchilikni kamaytirishga qaratilgan
vaqtinchalik va reaktsion yondoshuvdir. Ularga qaratilgan harakatlar jinoyat
sodir bo‘lgandan keyin sodir etiladigan javob choralaridir va ko‘pincha
jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan uzoq muddatli yechimni taqdim etmaydi.
Olimlarning fikriga ko‘ra, jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan
yondoshuvlar bu jarayonning samarali bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Amerika
kriminologi Cesare Beccaria (1764) jinoyatchilikni oldini olishning eng yaxshi
usuli sifatida, hukm va jazolarni tayinlashda adolatli, noaniq va muvozanatli
yondoshuvni ta’kidladi. Beccaria, asosan, huquqni muhofaza qilishning oldini
olish va uning samaradorligini oshirishni ta’kidladi .
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
121
Jinoyatchilikni oldini olishning bir nechta asosiy afzalliklari mavjud,
ularning barchasi jamiyatning xavfsizligini oshirishga qaratilgan. Birinchi
navbatda, jinoyatni oldini olish jinoyatchilik darajasining kamayishiga olib
keladi. Jinoyatchilikni oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirgan
davlatlarda jinoyatlar kamroq sodir etiladi. Bu o‘z navbatida davlatning iqtisodiy
o‘sishiga va ijtimoiy barqarorlikka olib keladi. Misol uchun, 1990-yillarda
Janubiy Koreya jinoyatchilikni oldini olish bo‘yicha qator innovatsion
dasturlarni amalga oshirdi va natijada jinoyatlar sezilarli darajada kamaydi .
Ikkinchidan, jinoyatchilikni oldini olish, jamiyatdagi ijtimoiy tizimlarni
mustahkamlashga xizmat qiladi. Jamiyatdagi adolatni ta’minlash, tenglik va
fuqarolar o‘rtasidagi ijtimoiy bog‘lanishni yaxshilash uchun ilg‘or yondoshuvlar
zarur. Bunday usullarni qo‘llagan davlatlar fuqarolar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni
mustahkamlashga erishishgan. Masalan, Norvegiya va Shvetsiya kabi
Skandinaviya davlatlarida jinoyatchilikni oldini olishda ta’lim, ijtimoiy yordam,
tenglik va iqtisodiy imkoniyatlar ta’minlashga katta e’tibor berilgan .
Jinoyatchilikni oldini olishning ilg‘or xorij tajribasi o‘z ichiga ijtimoiy,
iqtisodiy va ta’lim tizimlarini birlashtirishni oladi. Shvetsiya, masalan, o‘zining
jinoyatchilikni oldini olish bo‘yicha muvaffaqiyatli modeliga ega. Ushbu modelda
asosiy e’tibor jamiyatda tenglikni, ijtimoiy adolatni ta’minlash va iqtisodiy
imkoniyatlarni yaxshilashga qaratilgan. Shvetsiya hukumati barcha fuqarolarni
ta’lim olishga jalb qilishni, kasb-hunar ko‘nikmalarini rivojlantirishni va ijtimoiy
yordamni ko‘proq taqdim etishni o‘z ichiga olgan dasturlarni amalga
oshirmoqda.
Shu bilan birga, Niderlandiyada jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan
yondoshuvlar ko‘p jihatdan boshqa davlatlardan farq qiladi. U yerda
jinoyatchilikning oldini olish uchun psixologik yordam, ijtimoiy reabilitatsiya va
sog‘liqni saqlash tizimi orqali jinoyatchilarga qo‘llaniladigan reabilitatsiya
dasturlari muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Niderlandiyaning bu boradagi tajribasi,
jinoyatchilikni oldini olishda ilg‘or yondoshuvlar sifatida e’tirof etilgan.
AQShda ham jinoyatchilikni oldini olish bo‘yicha bir qator muvaffaqiyatli
dasturlar amalga oshirilgan. Masalan, "Community Policing" modeli, ya’ni
jamoatchilik bilan hamkorlikda huquqni muhofaza qilish tizimi orqali
jinoyatchilikning oldini olishga erishildi. Bu modelda, politsiya va jamiyat
o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish orqali jinoyatlarni kamaytirishga
erishilgan.
Ta’lim va axloqiy qadriyatlar jamiyatni jinoyatchilikdan himoya qilishda
katta rol o‘ynaydi. Agar yoshlar o‘zlarining axloqiy qoidalarini yaxshi bilib,
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
122
ularga rioya etishsa, jinoyatchilikni oldini olishda muhim qadam qo‘yiladi.
O‘zbekiston, masalan, yoshlarni axloqiy qadriyatlar asosida tarbiyalashga katta
e’tibor qaratmoqda. Bu orqali jamiyatda o‘zaro hurmat, adolat va to‘g‘ri xulq-
atvorni rivojlantirishga harakat qilinmoqda. Bunday yondoshuvlarni amalga
oshirish orqali jinoyatchilik darajasi kamayishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, jinoyatchilikni oldini olish nafaqat jinoyatlar sodir
bo‘lishining oldini olish, balki ijtimoiy barqarorlik, iqtisodiy o‘sish va fuqarolar
o‘rtasida ishonchni mustahkamlashning muhim vositasi hisoblanadi. Dunyo
miqyosidagi ilg‘or tajribalar shuni ko‘rsatadiki, jinoyatchilikka qarshi
kurashishdan ko‘ra uni oldini olishning samarasi yanada yuqoriroqdir. Ta’lim,
ijtimoiy adolat va tenglik, hamda axloqiy qadriyatlar yoshlar orasida shakllanishi
lozim. Shu tarzda, jamiyatda jinoyatchilikni kamaytirish va barqarorlikni
ta’minlash mumkin bo‘ladi.
