SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
57
TORMOZIY VA XARAKTERISTIK RENTGEN NURLANISHLARI
Sultonova Salomat
Termiz Shahar politexnikumi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14699368
Annotatsiya:
Rentgen nurlarining hosil boʻlishi: rentgen nurlari yuqori
energiyali elektronlar nurlarini rentgen apparati ichidagi volfram kabi metall
nishondan o'tkazish orqali hosil bo'ladi. Elektronlar metall nishon bilan
to'qnashib, rentgen nurlarini hosil qiladi, keyinchalik ular tananing tasvirlangan
qismiga yo'naltirilishi haqida ayrim tadqiqotlar haqida fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
Rentgen nurlari, lyuminessent material, X-nurlari, tormozli
rendgen, Rentgen naychalari, Mendeleev davriy sistemasi.
Abstract:
Generation of X-rays: X-rays are produced by passing a beam of
high-energy electrons through a metal target, such as tungsten, inside an X-ray
machine. Electrons collide with a metal target, producing X-rays, which are then
directed to the imaged part of the div, some studies have suggested.
Key words:
X-rays, luminescent material, X-rays, brake X-ray, X-ray tubes,
Mendeleev's periodic system.
Rentgen nurlari turli materiallar, shu jumladan yumshoq to'qimalar orqali
kirib borish qobiliyatiga ega bo'lgan elektromagnit nurlanishning bir turidir. Bu
ularni tibbiy tasvirlashda foydali vositaga aylantiradi, chunki ular inson
tanasining ichki qismi, masalan, suyaklar va organlarning tasvirlarini yaratish
uchun ishlatilishi mumkin. Rentgen nurlari boshqariladigan miqdordagi
nurlanishni tanadan va rentgen plyonkasi yoki raqamli sensor kabi detektorga
o'tkazish orqali ishlaydi. Tana orqali o'tadigan nurlanish turli to'qimalar
tomonidan turli darajada so'riladi, zichroq to'qimalar, masalan, suyaklar,
nurlanishni ko'proq o'zlashtiradi va rentgen tasvirida oq ko'rinadi. Yumshoq
to'qimalar, masalan, mushak va organlar, tasvirda quyuqroq ko'rinadi. Rentgen
nurlari tez, ogʻriqsiz va invaziv bo'lmagan protsedura bo'lib, ular turli
kasalliklarni, jumladan, singan suyaklar, infektsiyalar, o'smalar va tanadagi
begona narsalarni tashxislash uchun ishlatilishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, rentgen nurlari ko'p miqdorda zararli bo'lishi
mumkin bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanish chiqaradi, ammo tibbiy tasvirlashda
ishlatiladigan nurlanish darajasi xavfsiz hisoblanadi. Shunga qaramay, rentgen
nurlari faqat kerak bo'lganda amalga oshirilishi kerak.
Bu yerda rentgen nurlari haqida ba'zi qo'shimcha ma'lumotlar
mavjud:Rentgen nurlari 1895-yilda nemis fizigi Vilgelm Konrad Rentgen
tomonidan kashf etilgan. Rentgen lyuminessent material bilan qoplangan ekran
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
58
sirli nurlanish turiga ta'sir qilganda yorqin nur chiqarishini payqagan va uni
"Rentgen nurlari" deb atagan. Rentgen nurlari qanday hosil bo'ladi: rentgen
nurlari yuqori energiyali elektronlar nurlarini rentgen apparati ichidagi volfram
kabi metall nishondan o'tkazish orqali hosil bo'ladi. Elektronlar metall nishon
bilan to'qnashib, rentgen nurlarini hosil qiladi, keyinchalik ular tananing
tasvirlangan qismiga yo'naltiriladi.
Rentgen nurlarining turlari: an'anaviy rentgen nurlari, kompyuter
tomografiyasi va tish rentgenogrammalari kabi bir necha turdagi rentgen nurlari
mavjud. Har bir tur tananing tasvirlarini yaratish uchun rentgen nurlaridan
boshqa usulda foydalanadi.
Xavfsizlik: rentgen nurlari xavfsiz deb hisoblansa-da, ular katta miqdorda
zararli bo'lishi mumkin bo'lgan ionlashtiruvchi nurlanish chiqaradi. Homilador
ayollar va yosh bolalar radiatsiya ta'siriga ayniqsa zaifdir va ularning rentgen
nurlari ta'sirini minimallashtirish kerak.
Cheklovlar: rentgen nurlari diagnostika vositasi sifatida ba'zi cheklovlarga
ega. Misol uchun, ular metall va suyak kabi zich materiallardan ko'ra olmaydilar
va yumshoq to'qimalar ba'zan uning ostidagi tuzilmalarni yashirishi mumkin, bu
esa ba'zi tafsilotlarni ko'rishni qiyinlashtiradi. Shu bilan bir qatorda: Ba'zi
hollarda, zarur bo'lgan ma'lumot turiga va tasvirlangan tananing qismiga qarab,
rentgen nurlari o'rniga MRI (magnit-rezonans tomografiya) yoki ultratovush
kabi boshqa tasvirlash usullari qo'llanilishi mumkin. Xarakteristik
rentgen
nurlanishi - yuqori energiyali elektronlar maqsadli materialdagi atomning ichki
qobiq elektronlari bilan to'qnashganda hosil bo'ladigan rentgen nurlarining bir
turidir. Ushbu to'qnashuv ichki qobiqdagi elektronlarning chiqarilishiga olib
keladi va ular qoldiradigan bo'sh joylar yuqori energiya darajasidagi elektronlar
bilan to'ldiriladi. Bu jarayonda ajralib chiqadigan energiya rentgen nurlari
shaklida chiqariladi.Xarakterli rentgen nurlari an'anaviy rentgen nurlariga
qaraganda ancha past energiya bilan ishlab chiqariladi va ular namunadagi
elementlarni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan noyob energiya
belgisiga ega. Bu ularni materialshunoslikda foydali vositaga aylantiradi va ular
mos ravishda materiallar tarkibini aniqlash va ularning kristall tuzilishini
aniqlash uchun rentgen nurlari floresansi (XRF) va rentgen nurlari diffraktsiyasi
(XRD) kabi usullarda qo'llaniladi. XRFda
namunani
yuqori
energiyali
elektronlar bilan bombardimon qilish orqali xarakterli rentgen nurlari hosil
bo'ladi va namunaning elementar tarkibini aniqlash uchun hosil bo'lgan
xarakterli rentgen nurlarining energiyasi o'lchanadi. XRDda xarakterli rentgen
nurlari kristalldagi atomlarning joylashishini aniqlash uchun ishlatiladi, bu
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
59
kristall tuzilishi va xususiyatlari haqida ma'lumot beradi. Shuni
ta'kidlash
kerakki, ishlab chiqarilgan xarakterli rentgen nurlarining energiyasi
elementning atom raqamiga bogʻliq, ya'ni har bir element o'ziga xos energiya
belgisi bo'lgan rentgen nurlarini ishlab chiqaradi. Bu namunadagi elementlarni
aniqlash va ularning nisbiy kontsentratsiyasini aniqlash imkonini beradi. Bu
yerda xarakterli rentgen nurlari haqida ba'zi qo'shimcha ma'lumotlar mavjud:
Energiya: xarakterli rentgen nurlari an'anaviy rentgen nurlariga qaraganda
ancha past energiyaga ega, odatda bir necha kiloelektron volt (keV) dan bir
necha o'nlab kv oraligʻida. X-nurlarining xarakterli energiyasi elementning atom
raqamiga va chiqariladigan o'ziga xos ichki qobiq elektroniga bogʻliq.
Elementlarni identifikatsiyalash: Har bir element o'ziga xos energiya
belgisi bo'lgan rentgen nurlarini ishlab chiqaradi.
Tormozli rentgen nurlanishlari bu yuqori energiyali elektronlar
materialdan o'tayotganda to'satdan sekinlashganda yoki "tormozlanganda" hosil
bo'ladigan rentgen nurlarining turiga ishora qiladi. Tormozli rentgen nurlari
yuqori energiyali elektronlar maqsadli materialdagi elektronlar bilan
to'qnashganda hosil bo'ladi, bu elektronlarning burilishiga va energiyaning bir
qismini yo'qotishiga olib keladi. Elektronlar tomonidan yo'qolgan energiya
rentgen nurlari sifatida chiqariladi. Tormozli rentgen nurlarining energiyasi
elektronlar energiyasiga va maqsadli materialning zichligiga bogʻliq.
Tormozli rentgen nurlari odatda rentgen naychalarida ishlab chiqariladi,
ular tibbiy ko'rish va sanoat ilovalarida qo'llaniladi. Rentgen naychalarida
yuqori energiyali elektronlar filamentni isitish va elektronlarni maqsadli
materialga, odatda volframga tezlashtirish orqali ishlab chiqariladi. Elektronlar
volframdan o'tayotganda, ular tormozli rentgen nurlarini hosil qiladi, keyin ular
tananing tasvirlangan qismiga yo'naltiriladi.
Shuni
ta'kidlash
kerakki,
tormozli rentgen nurlari uzluksiz energiya spektriga ega, ya'ni ular nol va
elektronlarning maksimal energiyasi orasida har qanday energiyaga ega bo'lishi
mumkin. Bundan farqli o'laroq, xarakterli rentgen nurlari diskret energiya
spektriga ega, har bir element o'ziga xos energiya belgisi bo'lgan rentgen
nurlarini ishlab chiqaradi. Tormozli rentgen nurlari haqida ba'zi qo'shimcha
ma'lumotlar:Spektr: Tormozli rentgen nurlari uzluksiz energiya spektriga ega,
ya'ni hosil bo'lgan rentgen nurlari elektronlarning noldan maksimal
energiyasigacha bo'lgan har qanday energiyaga ega bo'lishi mumkin. Tormozli
rentgen nurlarining energiyasi elektronlar energiyasiga va maqsadli
materialning zichligiga bogʻliq.Ishlab chiqarish: Tormozli rentgen nurlari yuqori
energiyali elektronlar maqsadli materialdagi elektronlar bilan to'qnashganda
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
60
hosil bo'ladi. Elektronlar egilib, energiyaning bir qismini yo'qotadi, keyinchalik
ular rentgen nurlari sifatida chiqariladi. Ilovalar: Tormozli rentgen nurlari
tibbiy tasvirlash va sanoat ilovalarida keng qo'llaniladi va ular rentgen
naychalarida ishlab chiqariladi. Rentgen naychalarida yuqori energiyali
elektronlar filamentni isitish va elektronlarni maqsadli materialga, odatda
volframga tezlashtirish orqali ishlab chiqariladi. Elektronlar volframdan
o'tayotganda, ular tormozli rentgen nurlarini hosil qiladi, keyin ular tananing
tasvirlangan qismiga yo'naltiriladi. Energiyaga bogʻliqlik: Tormozli rentgen
nurlarining energiyasi elektronlarning energiyasiga va maqsadli materialning
zichligiga bogʻliq. Yuqori energiyali elektronlar maksimal energiyaga ega
rentgen nurlarini, zichroq maqsadli materiallar esa yuqori o'rtacha energiyaga
ega rentgen nurlarini hosil qiladi.
Cheklovlar: Tormozli rentgen nurlari diagnostika vositasi sifatida ba'zi
cheklovlarga ega. Masalan, ular uzluksiz energiya spektriga ega bo'lganligi
sababli, rentgen nurlarining energiyasiga qarab turli to'qimalarni farqlash qiyin
bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, ishlab chiqarilgan rentgen nurlari nol va
elektronlarning maksimal energiyasi o'rtasida har qanday energiyaga ega
bo'lishi mumkinligi sababli, hosil bo'lgan rentgen nurlarining ba'zilari tanaga
kirmasligi va tasvirlash uchun foydali bo'lmasligi mumkin. Mendeleev davriy
sistemasidagi elementlarning tartib raqamini aniqlashda rentgen nurlaridan
foydalanish.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Arachis H. Leguminosa, Confectioners Journal, June (1937).
2.
“Symposium on Radiography and X‐ray Diffraction Methods,” Am. Soc. for
Testing Materials 92 (1936).
3.
See various sections in Biological Effects of Radiation, edited by B. M.
Duggar (New York, 1936).
4.
U.S. Dept. of Agriculture, Yearbook of Agriculture, (1937), p. 913.
5.
Sultonova O‘. N. Fizikadan mustaqil o‘quv faoliyatini tashkil etish
individual va tabaqalashgan yondashuv. O‘qitish muammolari. –Toshkent, 2008.
–B.
