Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Physiological-biological, social and pedagogical aspects of
physical activity
Juraev BOBOMOROD
1
Andijan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received July 2023
Received in revised form
15 August 2023
Accepted 25 August 2023
Available online
15 September 2023
In this article, a number of factors of physiological, biological,
social and pedagogical aspects of physical activity are analyzed
with the help of information from scientific literature.
2181-
1415/©
2023 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol4-iss7/S-pp283-287
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
physical activity,
biological,
health,
human,
cardiovascular,
breathing,
muscles,
nerves,
flexibility.
Жисмоний
фаолликнинг
физиологик
-
биологик,
ижтимоий ва педагогик жиҳатлари
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
жисмоний фаоллик,
биологик,
саломатлик,
инсон,
юрак
-
қон томир,
нафас олиш,
мушаклар,
асаб,
мослашувчанлик.
Ушбу мақолада жисмоний фаолликнинг физиологик
-
биологик, ижтимоий ва педагогик жиҳатларининг қатор
омиллари, миллий маънавий меросимизда қайд этиб
ўтилган насиҳат ва йўриқларнинг тўғри эканлиги илмий
адабиётлардаги маълумотлар ёрдамида таҳлил қилинган.
1
Intern-researcher, Andijan State University.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
284
Физиолого
-
биологические, социальные и педагогические
аспекты физической деятельности
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
двигательная активность,
биологическое,
здоровье,
человек,
сердечно
-
сосудистая
система,
дыхание,
мышцы,
нервы,
гибкость.
В данной статье с помощью информации научной
литературы
анализируется
ряд
факторов
физиологического,
биологического,
социального
и
педагогического аспектов физической активности.
Инсон биологик ва ижтимоий хусусиятларга эга экан, унинг баркамол шахс
сифатида вояга етишида жисмоний фаолликнинг ўрни катта. Шу сабабли ҳам ушбу
компонентларнинг мукаммал тарзда уйғунлашуви таълим тизимидан кўзланган
мақсад –
ҳар томонлама етук шахсни тарбиялаш мақсадини амалга оширишга
ёрдам беради. Жисмоний фаолликнинг биологик жиҳатлари қатор омиллар билан
боғлиқдир. Авваламбор, шахсий гигиена ва тозалик тушунчасига эътибор қаратиш
керак бўлади.
Инсоният тафаккурининг дастлабки босқичлариданоқ ушбу масалага катта
эътибор қаратилган. Мисол учун, тахминан 3000 йил аввал
“Авесто” муқаддас
китобида “табиий муҳитнинг муҳофазаси ва тозалиги, турли касалликларнинг
олдини олиш мақсадида сувни тинитиш, ифлосланган жойларни кўмиш, озиқ
овқатларни зарарсизлантириш, сирка, шароб, турли гиёҳларни тутатиш” тавсия
этилган [1, 18]. Қадим
-
қадимлардананоқ инсонлар саломатликни асраш учун
табиат билан уйғун ҳолда яшаш кераклиги, турли зарарли омиллардан ўзини
асрай олиши ҳақида фикр юритганлар. Зардуштийликдаги эзгу ният, эзгу сўз ва
эзгу амал каби тушунчалар инсоннинг нафақат жисмоний, балки руҳий
саломатлигини асраш йўлларини ҳам кўрсатиб беради. Ўз даври учун ниҳоятда
илғор бўлган диний қарашларда ҳамиша инсон саломатлиги ва жисмоний фаоллик
масалалари етакчи ўринга эга бўлиб келган. Ислом динида ҳам намоз амалларини
бажариш ва ушбу жараёндаги “5 марта шартли ҳаракатларни: бошларини чап ва
ўнгга буриш, қўлларини кўтариш, энгашиш, тиззага ўтириш ва шу кабилар” [2, 13]
инсон жисмоний фаоллигини сақлаб туришда катта ҳамиятга эгадир.
Бу фикрлар кейинчалик Абу Али ибн Сино асарларида ҳам анча тараққий
эттирилди. Ибн Синонинг “Тиб қонунлари” асарида жисмоний фаоллик
масалаларига алоҳида урғу берилган ва руҳий ва жисмоний саломатлик, ақлий
етукликнинг ўзаро боғлиқлиги кўрсатиб берилган. Жумладан, қомусий олим
шундай ёзади: “мижозни мўътадил қилиш, ейиш ва ичиш маҳсулотларини танлаш,
гавдани чиқиндидан тозалаш, тўғри тузилишини сақлаш, бурунга тортиладиган
ҳавони
етарли ва яхши қилиш, кийинишни яхшилаш, жисмоний ва руҳий
ҳаракатларни мўътадиллашга” [3, 32] алоҳида эътибор бериш орқали инсон соғ
-
саломат юради, деган фикрларни илгари суради. Яън, ҳозирги глобаллашув ва
ахборотлашув шароитида инсон нафақат ақлий зўриқишларга, балки жисмоний
зўриқишларга ҳам муҳтождир. Бир томонлама ривожланишнинг оқибатида эса
инсон ижтимоий фаолликдан четга чиқиб қолиши мумкин бўлади.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
285
Кейинчалик замонавий илмий тадқиқотлар ҳам буюк бобокалонларимиз ва
миллий маънавий меросимизда қайд этиб ўтилган насиҳат ва йўриқларнинг тўғри
эканлигини кўрсатиб турибди. Маълум бўлишича, инсон организмидаги бир орган
фаолиятининг бузилиш бошқа органлар фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Бу
эса жисмоний фаоллик натижасида маълум бир орган фаолиятининг нормал
ишлаши бошқаларига ҳам ижобий таъсир кўрсатишини англатади. Қайд этиб
ўтиш керакки, инсон организмидаги нормал фаолиятнинг жисмоний фаолликдан
бошқа асосий омили мавжуд эмас. Қон айланиши ҳамда моддалар алмашинувини
тўғри ташкил этиш учун ҳам бир мушак, бўғимлар ва бошқа аъзолар мунтазам
ҳаракатда
бўлиши керак. Сўнгги вақтларда кўпайган таянч
-
ҳаракат аъзолари
касалликларининг асосий сабаби ҳам камҳаракатлиликдир. Бир гуруҳ
физиологлар томонидан Грузияда ўтказилган тадқиқотлардан маълум бўлдики,
ҳафтасига
20 минут атрофида жисмоний тарбия билан шуғулланган ёшларнинг
саломатлиги спорт билан шуғулланмайдиган тенгдошларига нисбатан икки
баробар яхшироқ экани маълум бўлди [14, 66
-69].
Жисмоний фаолиятнинг физиологик асоси инсон танасининг жисмоний
машқлар пайтида унга қўйиладиган талабларга қандай жавоб беришини ва
мослашишини тушунишни ўз ичига олади. Жисмоний фаоллик юриш каби паст
интенсив ҳаракатлардан тортиб тез югуриш ёки оғир атлетика каби юқори
интенсив машқларгача бўлган кенг кўламли ҳаракатларни ўз ичига олади.
Тананинг жисмоний фаолиятга муносабати бир неча тизим ва жараёнларни ўз
ичига олади.
Юрак
-
қон томир тизими: юрак ва қон томирлари жисмоний фаолият
давомида мушакларга кислород ва озуқа моддаларини етказиб бериш учун
биргаликда ишлайди. Жисмоний машқлар интенсивлиги ошгани сайин, юрак
уриш тезлиги ва қон томир ҳажми (ҳар бир юрак уриши билан помпаланадиган
қон
миқдори) кислородга бўлган юқори талабни қондириш ва чиқиндиларни олиб
ташлаш учун ортади.
Нафас олиш тизими: Нафас олиш тизими ўпка ва қон оқими ўртасида
кислород ва карбонат ангидрид алмашинувини осонлаштиради. Жисмоний
фаоллик пайтида нафас олиш тезлиги ва чуқурлиги ошиб, ишлайдиган
мушакларни кўпроқ кислород билан таъминлайди ва ортиқча карбонат
ангидридни олиб ташлайди.
Мушаклар
тизими:
Жисмоний
фаоллик
скелет
мушакларини
фаоллаштиришни талаб қилади. Мушаклар қисқарганда, улар куч ҳосил қилади ва
ҳаракатни
келтириб чиқаради. Мунтазам жисмоний фаолият мушаклар кучини,
чидамлилигини ва мослашувчанлигини яхшилашга олиб келиши мумкин.
Асаб тизими: Асаб тизими мушакларнинг қисқаришини мувофиқлаштириш
ва ҳаракатни назорат қилишда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Шунингдек, у жисмоний
фаолият давомида мувозанат ва барқарорликни сақлашга ёрдам беради.
Эндокрин тизими: адреналин ва кортизол каби эндокрин тизим томонидан
чиқариладиган гормонлар энергия алмашинувини тартибга солишда ва машқлар
пайтида энергия захираларини сафарбар қилишда роль ўйнайди.
Энергия алмашинуви: Тана асосий энергия валютаси бўлган аденозин
трифосфат (АТП) ишлаб чиқариш учун турли энергия тизимларидан фойдаланади.
Уч асосий энергия тизими фосфаген тизими (юқори интенсив фаолликнинг қисқа
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
286
портлашлари учун ишлатилади), анаэроб гликолиз (ўртача интенсивликдаги
фаолият учун ишлатилади) ва аэроб метаболизм (узоқ давом этадиган, паст
интенсивликдаги фаолият учун ишлатилади).
Терморегуляция: Жисмоний фаоллик иссиқлик ҳосил қилади ва ортиқча
қизиб
кетмаслик учун тана ҳароратини тартибга солиш керак. Терлаш ва қон
оқимини созлаш тананинг оптимал ички ҳароратни сақлаш учун ишлатадиган
механизмлар.
Скелет тизими: Жисмоний фаоллик, айниқса оғирликни кўтарувчи машқлар,
суякларнинг ўсиши ва қайта тузилишини рағбатлантириш орқали суяк соғлиғига
таъсир қилиши мумкин. Мунтазам жисмоний машқлар суяк зичлигини сақлашга
ёрдам беради ва остеопороз хавфини камайтиради.
Иммунитет тизими: Ўртача жисмоний фаоллик иммунитет тизимига ижобий
таъсир кўрсатиши мумкин, айрим касалликлар хавфини камайтиради ва тананинг
инфекцияларга қарши курашиш қобилиятини оширади. Сўнгги йилларда олиб
борилган изланишларга кўра, жисмоний фаоллик талабаларнинг билимларни
ўзлаштиришга ҳам ижобий таъсир кўрсатади [5, 357–
362].
Сўнгги вақтларда коронавирус пандемиясининг инсонлар соғлиғида
қолдирган
асоратлари туфайли камҳаракатлилик кузатилаётгани қайд этилмоқда
[6, 26
–28]. Бу эса муаммонинг физиологик томонларини чуқур таҳлил этишни
тақозо этмоқда.
Жисмоний фаолиятга физиологик мослашувлар жисмоний машқлар
интенсивлиги, давомийлиги, частотаси ва шахснинг дастлабки жисмоний
тайёргарлиги даражаси каби омилларга боғлиқ. Мунтазам жисмоний фаоллик
кўплаб соғлиқ учун фойда келтиради, жумладан, юрак
-
қон томир тизимини
яхшилаш, мушаклар кучини ошириш, метаболик саломатликни яхшилаш, руҳий
фаровонликни яхшилаш ва сурункали касалликлар хавфини камайтиришга олиб
келади.
Жисмоний фаолликнинг биологик хусусиятлари деганда, шахснинг
жисмоний фаолият билан шуғулланиш қобилиятига ва уларнинг жисмоний
машқларга муносабатига таъсир қилувчи физиологик ва анатомик хусусиятлар
тушунилади. Бу хусусиятлар одамлар орасида фарқ қилиши мумкин ва генетика,
ёш, жинс ва тайёргарлик ҳолатига таъсир қилиши мумкин. Жисмоний фаолият
билан боғлиқ бўлган асосий биологик хусусиятлари қуйидагилар орқали намоён
бўлади:
Кардиоваскуляр фитнес: Бу юрак
-
қон томир тизимининг, шу жумладан юрак,
қон
томирлари ва қоннинг машқлар пайтида ишлайдиган мушакларга кислород
этказиб бериш самарадорлигини англатади. Юрак
-
қон томир қобилияти юқори
бўлган одамлар узоқ вақт ва юқори интенсивликда жисмоний фаолиятни давом
эттиришлари мумкин.
Мушаклар кучи: мушакларнинг куч ҳосил қилиш қобилияти. Мушаклар кучи
нарсаларни кўтариш, суриш ёки олиб юришни талаб қиладиган ҳаракатлар учун,
шунингдек, ҳаракат пайтида тўғри ҳолат ва барқарорликни сақлаш учун муҳимдир.
Мушакларнинг чидамлилиги: мушакларнинг вақт ўтиши билан такрорий
қисқаришларини
ушлаб туриш қобилияти. Мушакларнинг чидамлилиги югуриш,
велосипедда юриш ёки сузиш каби такрорий ҳаракатларни ўз ичига олган
ҳаракатлар
учун зарурдир.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
287
Мослашувчанлик:
бўғим
атрофидаги
ҳаракат
доираси.
Яхши
мослашувчанлик ҳаракатни янада қулайроқ қилиш имконини беради ва жисмоний
фаолият давомида шикастланиш хавфини камайтириши мумкин.
Тана таркиби: танадаги ёғ, мушак, суяк ва бошқа тўқималарнинг нисбати.
Соғлом тана тузилиши яхши жисмоний ишлаш ва умумий саломатлик билан
боғлиқ.
Аэробик сиғим: Бу интенсив машқлар пайтида одам фойдаланиши мумкин
бўлган максимал кислород миқдори. Бу умумий юрак
-
қон томир фитнеснинг
ўлчовидир ва кўпинча чидамлилик кўрсаткичларининг асосий ҳал қилувчи омили
ҳисобланади
.
Анаэроб қувват: кислород талаб қилмайдиган энергия тизимларига
таянадиган юқори интенсив ҳаракатларни бажариш қобилияти, масалан, қисқа
спринтлар ёки оғирликларни кўтариш.
Ёш жисмоний фаолият билан боғлиқ турли хил биологик омилларга,
жумладан мушак массасига, суяк зичлигига ва юрак
-
қон томир функциясига
таъсир қилади. Ёши билан ушбу омилларнинг баъзилари камайиши мумкин, бу эса
умумий саломатлик ва функцияни сақлаш учун мунтазам жисмоний фаолиятни
янада муҳимроқ қилади.
Жинс: Эркаклар ва аёллар ўртасидаги биологик фарқлар жисмоний фаолият
самарадорлигига таъсир қилиши мумкин. Масалан, эркаклар одатда кўпроқ мушак
массаси ва кучига эга бўлишади, аёллар эса кўпроқ мослашувчанликка эга бўлиши
мумкин.
Тренинг ҳолати: Жисмоний фаоллик билан мунтазам шуғулланиш танадаги
ўзига хос мослашувларга олиб келиши мумкин, масалан, юрак
-
қон томир тизимини
яхшилаш, мушаклар кучини ошириш ва аэробик имкониятларни ошириш.
Шахсий эҳтиёжлар ва мақсадларни қондириш учун машқлар дастурларини
ишлаб чиқишда ушбу биологик хусусиятларни ҳисобга олиш жуда муҳимдир.
Бундан ташқари, ушбу омилларни тушуниш инсоннинг жисмоний фаолият ёки
спортнинг муайян турларида иштирок этиш қобилиятига таъсир қилиши мумкин
бўлган кучли ва чекловларни аниқлашга ёрдам беради.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Х.Хомидий, Авестодан исломгача. –Тошкент: Шарқ, 2009. –
Б. 18.
2.
Р.Арзиқулов, Соғлом турмуш тарзи асослари. –
Тошкент: Ўзбекистон
миллий энциклопедияси, 2009. –
B.13.
3.
Ибн Сино. Тиб қонунлари. –Тошкент: Шарқ, 2012. –
Б.32.
4.
Е.К. Пагава, П.
-
А. Мишо, А. Жанин, Т.П. Чантуришвили, К.И. Пагава.
«ФИЗИЧЕСКАЯ АКТИВНОСТЬ ПОДРОСТКОВ».
Гигиена и санитария, No. 6, 2006, с. 66
-
69.
5.
Кузнецов О.Ю., Петрова Г.С.
"Физиологические основы стимуляции
активности интеллектуальной деятельности студентов средствами физического
воспитания" Известия Тульского государственного университета. Гуманитарные
науки, №. 1, 2013, С. 357
-362.
6.
Р.Д.Халмухамедов, В.Д.Анашов, Талабаларда ҳаракат фаоллигининг
етишмаслиги муаммоси // Fan
-
Sportga, №.5, 2021. Б. 26
-28.
