Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Pedagogical aspects of using the opportunities of modern
educational tools in the system of professional education
Barkamolzhon PIRMATOV
1
Institute for Advanced Studies and pedagogical innovations, professional education management
andretraining of teaching staff
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received July 2023
Received in revised form
15 August 2023
Accepted 25 August 2023
Available online
15 September 2023
This article describes the pedagogical aspects of using the
possibilities of modern educational tools in the process of
professional education. The role and importance of modern
educational tools in the process of professional education is also
highlighted. Didactic principles that ensure the effectiveness of
modern educational tools are analyzed. In particular, principles
such as availability, scientific, visuality, consciousness and
creative activity, systematicity, connection of education
with life and practice, the solidity of knowledge acquisition and
development of
student’s
cognitive powers are mentioned.
2181-
1415/©
2023 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol4-iss7/S-pp224-229
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
professional education,
vocational training,
educational tools,
innovative educational tools,
traditional teaching tools,
educational and
methodological support.
Profеssional ta’limi tizimida zamonaviy ta’lim vositalari
imkoniyatlaridan foydalanishning pedagogik jihatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
professional ta’lim,
kasbiy tayyorlash,
ta’lim vositalari,
innovatsion ta’lim vositalari,
an’anaviy o‘qitish vositalari,
o‘quv
-
uslubiy ta’minot.
Ushbu maqolada professional ta’lim jarayonida zamonaviy
ta’lim vositalari imkoniyatlaridan foydalanishning pedagogik
jihatlari bayon etilgan.
Shuningdek, zamonaviy ta’lim
vositalarining professional ta’lim jarayonidagi o‘rni va
ahamiyati yoritib berilgan. Zamonaviy ta’lim vositalari
samaradorligini ta’minlaydigan didaktik tamoyillar tahlil
qilingan. Jumladan, mavjudlik, ilmiylik, tasviriylik, onglilik va
ijodiy faollik, tizimlilik, ta’limni hayot va amaliyot bilan bog‘lash,
bilimlarni o‘zlashtirishning mustahkamligi va o‘quvchilarning
kognitiv kuchlarini rivojlantirish kabi tamoyillar keltirib
o‘tilgan.
1
Independent Researcher, Institute for Advanced Studies and pedagogical innovations, professional education
management and retraining of teaching staff. E-mail: barkamol87@gmail.com
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
225
Педагогические аспекты использования возможностей
современных
средств
образования
в
системе
профессионального образования
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
профессиональное
образование,
профессиональная
подготовка,
средства обучения,
инновационные средства
обучения,
традиционные средства
обучения,
учебно
-
методическое
обеспечение.
В данной статье описаны педагогические аспекты
использования
возможностей
современных
средств
обучения в процессе профессионального образования.
Также выделены роль и значение современных средств
обучения в процессе профессионального образования.
Анализируются
дидактические
принципы,
обеспечивающие эффективность современных средств
обучения. В частности, упоминаются такие принципы, как
доступность, научность, наглядность, осознанность и
творческая активность, системность, связь обучения с
жизнью и практикой, основательность получения знаний и
развитие познавательных способностей учащихся.
Professional ta’lim tizimida ta’limni modernizatsiya qilish yangi kasbiy vazifalar
bilan bir vaqtda zamonaviy mutaxassisni kasbiy tayyorlashga yangi talablar ham
qo‘ymoqda. Kasbiy tayyorgarlikning yangi vazifalari zamonaviy pedagogik, shu jumladan
axborot, texnologiyalar, o‘qitishning texnik vositalari va asbob
-uskunalardan
foydalanishdan iboratdir.
Boshqacha qilib aytganda, professional ta’limda muvaffaqiyatli kasbiy tayyorlashni
amalga oshirish
o‘quv
-
uslubiy ta’minotni sezilarli darajada yangilashni va unda
zamonaviy innovatsion yondashuvlarni joriy qilishni talab qiladi.
Zamonaviy ta’lim vositalari tizimi professional ta’limning kasbiy ta’lim standartlari
talablarining bajarilishini ta’minlaydi, axborot
-
ta’lim muhitining barcha darajalarining
ajralmas qismi hisoblanadi va ta’lim jarayonining barcha tarkibiy qismlarini, shu
jumladan talabalarning ta’lim motivatsiyasini shakllantiradi. Asosiy ta’lim dasturini
o‘zlashtirishning shaxsiy, meta
-
predmetli va fan natijalariga erishish, ta’lim jarayonida
mavjud ta’lim vositalarining butun to‘plamidan
–
ham an’anaviy, ham raqamli
texnologiyalar asosida ishlaydigan ta’lim vositalaridan kompleks foydalanmasdan
imkonsizdir [11].
Ta’limning asosiy xususiyati
–
bu shaxsning atrof olamni bilish o‘zgartirishda
o‘qish, bilish va hamkorlik qilish qobiliyatini belgilaydigan universal ta’lim harakatlari
tizimi sifatida umumiy faoliyat asosini shakllantirishdir [3].
Zamonaviy ta’lim vositalariga quyidagilar kiradi [5]:
–
an’anaviy o‘qitish vositalari (bosma va bosma bo‘lmagan asoslarda, shuningdek,
tabiiy tajribalar va amaliy harakatlarni o‘tkazish uchun jihozlar, qurilmalar va asboblar);
–
innovatsion ta’lim vositalari (raqamli texnologiyalar asosida
ishlaydigan).
Zamonaviy ta’lim vositalaridan foydalanish samaradorligi uni ta’minlashning uchta
o‘zaro bog‘liq jihati bilan belgilanadi
–
texnik, uslubiy va tashkiliy. Texnik qo‘llab
-
quvvatlash o‘quvchilarga ma’lumot uzatish, talabalarning o‘qituvchiga teskari aloqalari,
bilimlarni nazorat qilish, mustaqil mashg‘ulotlarni tashkil etish, ma’lumotlarni qayta
ishlash va hujjatlashtirish uchun foydalaniladigan ta’lim vositalarini moslashtirish,
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
226
takomillashtirish va rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Ammo hatto o‘ta zamonaviy ta’lim
vositalari ham, agar ular kerakli uslubiy tayyorgarliksiz va didaktik materiallarni ishlab
chiqmasdan, ergonomik va psixologik-
pedagogik talablarni buzgan holda, ularni qo‘llash
sohalarini asossiz ravishda kengaytirib, uslubiy savodsiz, ya’ni noto‘g‘ri ishlatilsa kerakli
effektni ta’minlamaydi [8].
Professional ta’lim muassasalarida ta’lim vositalarini tashkiliy qo‘llab
-quvvatlash
–
ularga xizmat ko‘rsatish va ishchi holatda saqlab turish, modernizatsiya qilish va
jihozlarni o‘z vaqtida almashtirish katta ahamiyatga ega. Ta’lim muassasalarining ko‘plab
o‘qituvchilari tomonidan ta’lim vositalaridan sust foydalanilishining sabablaridan biri
shundaki, ularda texnikani yaxshi bilmaydigan ko‘plab odamlar mavjud. Uskunaning
texnik murakkabligidan qo‘rqish va uning noto‘g‘ri ishlashida yuzaga keladigan
qiyinchiliklar ta’lim vositalaridan keng foydalanish uchun eng kuchli psixologik to‘siqdir.
Va ular qanchalik zamonaviy va qimmat bo‘lsa, ko‘pchilik o‘qituvchilar ulardan
foydalanishni shunchalik xohlamaydilar. Shuning uchun bo‘lajak o‘qituvchini nafaqat
ushbu kurs bo‘yicha ta’lim vositalari va ularni darsda qo‘llash uslubi bilan tanishtirish,
balki ta’lim vositalarini barcha turdagi talabalarning pedagogik amaliyotiga faol jalb
qilish, ularning qo‘llanilishi bo‘yicha turli xil amaliy topshiriqlarni berish kerak.
Zamonaviy ta’lim vositalarini qo‘llash darajasi o‘qitiladigan fanning tabiatiga,
talabalarning tayyorgarligi va qiziqishlariga, darslar shakliga, o‘qituvchining o‘ziga xos
moyilligi va ishtiyoqiga, mavjud vositalarga, dasturiy va uslubiy ta’minotga bog‘liq. Ta’lim
vositalaridan foydalanishning uchta darajasini shartli ravishda ajratish mumkin:
epizodik, tizimli va sinxron. Epizodik darajada ta’lim vositalari o‘qituvchi tomonidan har
bir holatda qo‘llaniladi. Tizimli o‘rganilayotgan ma’lumotlarning hajmini va uni idrok
etish uchun taqdim etishning xilma-xilligini sezilarli darajada kengaytirishga imkon
beradi, agar o‘qituvchi o‘ylangan va izchil ravishda zamonaviy ta’lim vositalarini o‘quv
jarayoniga kiritsa. Sinxron daraja butun dars davomida yoki uning muhim qismida ta’lim
vositalaridan foydalanish orqali material taqdimotini amalda uzluksiz qo‘llab
-
quvvatlashni nazarda tutadi [4].
Biroq, o‘quv jarayonini texniklashtirishning har qanday darajasida yetakchi va hal
qiluvchi rol o‘qituvchiga tegishli va ta’lim vositalari, hatto eng zamonaviy versiyalarda
ham, har doim faqat uning yordamchisigina bo‘ladi. Ta’lim
-tarbiya jarayonini
texniklashtirishning eng yuqori darajasi o‘qituvchi shaxsining o‘quvchilarning ta’limi va
ularning shaxsiy fazilatlarini tarbiyalashga ijobiy ta’sirining o‘rnini bosmaydi.
Yuqorida aytilganlarning barchasi ta’lim vositalarini o‘rganishning o‘rni va
ahamiyatini va zamonaviy axborot jamiyatida ishlashi kerak bo‘lgan bo‘lajak mutaxassis
va o‘qituvchilarni kasbiy tayyorlash jarayonida ulardan foydalanish usullarini belgilaydi.
Natijada mutaxassis kadrlar tayyorlash bo‘yicha o‘quv rejalariga “Texnik o‘quv vositalari”
yoki shunga o‘xshash fan kiritilib, uning maqsadi pedagogik ta’lim muassasasining har bir
bitiruvchisini zamonaviy texnik o‘qitish vositalaridan foydalanish sohasida kompetentli
qilishdan iborat [9].
Agar zamonaviy ta’lim vositalari yordamida uzatiladigan mazmunli material
quyidagi didaktik tamoyillarga javob bersa, zamonaviy ta’lim vositalaridan foydalanish
samarali va mahsuldor bo‘ladi:
Mavjudlik tamoyili
–
bu tamoyilning odatda tushuniladigan ma’nosi shundaki,
ta’lim, tarbiya, rivojlanishning har bir bosqichida o‘quvchi zamonaviy ta’lim vositalari
orqali darhol tushuna oladigan ma’lumotlarni taklif qilish kerak.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
227
Biroq, shu bilan birga, o‘quvchining imkoniyatlarini kamaytirmaslik, aksincha,
o‘quvchining aqliy faolligi va qiziqishini rag‘batlantiruvchi, o‘quv materialini yuqori
darajada murakkablik bilan amalga oshirish, o‘zlashtirish uchun barcha sharoitlarni
yaratish kerak, ya’ni mavjudlik
–
bu yengillik emas, balki o‘rganishdagi yengib bo‘ladigan
qiyinchilik.
Ilmiylik tamoyili o‘quvchilarga fanda mustahkam o‘rnatilgan, ta’lim axboroti,
madaniyat va san’at durdonalari qoidalarni o‘zlashtirishni taklif qilishini bildiradi.
Har bir hodisani turli tomonlardan, birlikda va rivojlanishda ko‘rib chiqilishi kerak,
ya’ni o‘quv jarayoni dialektik yondashuvni tarbiyalashi kerak.
Tasviriylik tamoyili yoki “didaktikaning oltin qoidasi”. Klassik didaktika tasviriylik
tamoyilini bunday o‘rganish muvaffaqiyatli bo‘lishi shubhasiz haqiqatga asoslanib, u
hodisalar, narsalar, predmetlar, jarayonlar va atrofdagi voqelik hodisalarini ko‘rib
chiqishdan boshlanishini aniqladi.
Onglilik va ijodiy faollik. Tamoyil pedagogik rahbarlik va o‘quvchilarning ongli
ijodkorligining optimal maqbul nisbatini ta’minlash vazifasida ifodalanadi.
Tizimlilik tamoyili, ya’ni mashg‘ulotlarda hamma narsa o‘zaro bog‘liq va maqsadga
muvofiq bo‘lishi kerak. O‘qitishning tizimliligi o‘quv materialini o‘quvchi tomonidan
uning mantiqiy ketma-
ketligida va o‘zaro bog‘liqlikda o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi.
Zamonaviy pedagogika bu tamoyilni osondan qiyinga, yaqindan uzoqqa, oddiydan
murakkabga, ma’lumdan noma’lumga, xususiydan umumiyga qarab ko‘rib chiqadi;
ta’limning turli darajalarida mantiqiy ketma
-
ketlik va hodisalar, predmetlar o‘rtasidagi
bog‘liqlik sifatida o‘rganiladi.
Ta’limni hayot va amaliyot bilan bog‘lash tamoyili. Amaliyot bilimning asosidir,
shuning uchun o‘qitishning hayot va amaliyot bilan bog‘liqligi tamoyili zarur. Ushbu
tamoyildan foydalanish o‘quvchilarni olingan bilimlarni, badiiy taassurotlarni amaliy
ijodiy, hayotiy vazifalarni hal qilishda qo‘llash, o‘z qarashlarini, shaxsiy tajribasini ishlab
chiqishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Bilimlarni o‘zlashtirishning mustahkamligi va o‘quvchilarning kognitiv kuchlarini
rivojlantirish tamoyili o‘quvchining, agar kerak bo‘lsa, zamonaviy ta’lim vositalari orqali
o‘rganganlarini takrorlash va amaliy faoliyatda tegishli bilimlardan foydalanish
qobiliyatini anglatadi. Agar ta’lim rivojlanish va xotira ishlashining ruhiy qonuniyatlarini
hisobga olishga asoslangan bo‘lsa, bilimning mustahkamligiga erishish mumkin. Bu
tamoyil o‘qishda ixtiyoriy va ixtiyoriy bo‘lmagan xotiraning ishini uyg‘un ravishda
birlashtirishni talab qiladi. Inson uchun qiziqarli, muhim, ijobiy his-
tuyg‘ular bilan bog‘liq
bo‘lgan narsalar beixtiyor ravishda eslab qolinadi.
Shu bilan birga, takrorlashni faqat o‘tgan narsalarni nusxalash deb hisoblamaslik
kerak. Takrorlash yangi ma’lumot nuqtai nazaridan o‘rganilgan narsani takrorlash,
o‘rganilgan materialni yangi faktlar, shaxsiy tajriba, shaxsiy kuzatishlar bilan bog‘lashni
anglatadi.
O‘qish uchun ijobiy hissiy fon tamoyili. Tuyg‘ular inson faoliyatida, umuman, o‘quv
jarayonida juda katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘rganish uchun ijobiy hissiy
muhitni yaratishi va rivojlantirishi, salbiy tomonlarni, qo‘rquvni yo‘q qilishi kerak va bu,
o‘z navbatida, ko‘plab omillarga –
shu jumladan zamonaviy ta’lim vositalaridan mohirona
foydalanish, o‘qituvchining pedagogik muloqot madaniyati va uning pedagogik
mahoratiga bog‘liq.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
228
Tarbiyalovchi ta’lim tamoyili shuni anglatadiki, ta’lim nafaqat bilim berishi,
o‘quvchining intellektual va hissiy sohasini rivojlantirishi, balki umuman shaxsni
shakllantirishi kerak: tarbiyalash orqali biz o‘qitamiz, o‘qitish orqali esa tarbiyalaymiz.
Muammolilik tamoyili didaktik tizimlarda tobora ko‘proq paydo bo‘la boshladi.
Buning sababi insonning umumiy rivojlanishi vazifasini hal qilish tomon bosqichma-
bosqich burilishdir. Bu tamoyil o‘quvchi individualligining rivojlanishi uning faoliyatining
xususiyatiga bog‘liqligini bildiradi. Muammo aqliy faoliyatning dastlabki momentidir.
Inson biror narsani tushunish zarurati tug‘ilganda, kognitiv qiyinchilik tug‘ilganda
o‘ylashni boshlaydi.
Muammoli ta’lim intellektual va boshqa sohalarni pedagog muammo qo‘ygani
uchun emas, balki o‘quvchining o‘zi buni hal qilgani uchun rivojlantiradi.
Motivatsiya tamoyili bilish va baholash faoliyati (bilim va munosabat birligi), uning
obyektni aks ettirish va o‘zgartirish jarayonida subyektning faolligi birligi
qonuniyatlariga mos keladi. Pedagogik jarayonda ushbu umumiy qoidalarni hisobga olish
kerak: o‘quvchilarning bilimga, o‘qishga, mehnatga va boshqa qadriyatlarga munosabati.
Ushbu tamoyilga asoslanib, o‘qituvchi faoliyatining maqsadi motivatsion sohani
rivojlantirish, o‘quvchilarda fundamental ehtiyojlar va ular bilan bog‘liq motivatsiyalar
tizimini shakllantirish
–
intellektual va
hissiy ehtiyojlar, bilimga bo‘lgan ehtiyojlar,
yutuqlar, kognitiv aloqalar, o‘qish ehtiyojlari, mehnatdan iborat. Zamonaviy ta’lim
vositalari mavzuni kelgusida o‘rganishga qiziqish uyg‘otadigan sabab bo‘lishi mumkin,
chunki ular keyingi barcha o‘quv faoliyati uchun juda muhim bo‘lgan hissiy holatni
yaratadilar [1].
Professional ta’limning barcha turlariga ta’sir ko‘rsatadigan o‘qitishning yangi
tamoyillari qatorida ta’limni kompyuterlashtirish tamoyili ham kiritish kerak. Ushbu
tamoyilning amalga oshirilishi ta’limning yangi axborot texnologiyalari vositalarini o‘quv
jarayoniga faol joriy etishga sabab bo‘ldi, o‘quv jarayonini individuallashtirish,
o‘quvchilarning faol mustaqil o‘quv
-
kognitiv va o‘quv
-
amaliy faoliyatini ta’minlash, o‘quv
jarayonini faollashtirish, uning samaradorligi va sifatini oshirish, o‘quvchilarning
kompyuter savodxonligini shakllantirish va kasbiy faoliyatda kompyuterlardan
foydalanishni, kompyuter texnologiyalari asosida o‘quv jarayonini takomillashtirishni
ta’minlaydi.
Xulosa
qilib aytganda, professional ta’lim jarayonida keng ko‘lamli zamonaviy
ta’lim vositalaridan foydalanish o‘qituvchining yuklamasini sezilarli darajada
optimallashtirishga imkon beradi, u faoliyatidan ajralmagan holda o‘z malakasini
oshiradi, kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lumotlarni o‘zlashtirish va eslab qolishni
osonlashtiradi, yangi ma’lumotlar anglash va unga nisbatan o‘z munosabatini
shakllantirishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Агапонов C.Б. и др. Средства дистанционного обучения / методика,
технология, инструментарий / Под ред. 3. Джалиашвили. СПб.: БХВ
-
Петербург,
2003.
–
С.335.
2.
Кодиров К., Мирзоев А. Дидактические аспекты применения
информационных технологий обучения в вузе. Душанбе, 2006.
–
136 с.
3.
Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения / И .Я. Лернер.
–
М.:
Педагогика, 1981.
–
186 с.
4.
O.M.Musurmonova, A.X.Abdullayev, M.T.Ahmedova, Oʻquv kasb taʼlimi.
-T.: Xalq
merosi, 2004.-144 b.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
07 (2023) / ISSN 2181-1415
229
5.
Назарова Т.С. Средства обучения: технология создания и использования /
Т.С. Назарова, Е.С. Полат.
М., 1998.
6.
Пидкасистий П.И. Самостоятельная познавательная деятельность
школьников в обучении: теоретико
-
экспериментальное исследование.
–
М.:
Педагогика, 1980.
–
240 с.
7.
Сластенин В.А. Педагогика: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб.
заведений / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, Э. Шиянов; под ред.
8.
Тализина Н.Ф. Педагогическая психология: Учеб. пособие для студ. сред.
пед. учеб. заведений.
–
М.: Издательский центр “Академия”, 1998.
–
288 с.
9.
Франсуа
-
Мари Жерар, Ксаве Роже. Разработка и анализ школьных
учебников. Издательство «АВ ОВО», 1998.
-
372 с.
10.
Oʻ.D.Xidirov, K.J.Mirsaidov, Q.R.Choriyev, Kasb taʼlimi.
-
T.: Oʻqituvchi, 2002.
-104 b.
11.
A.R.Xodjabayev, I.A.Husanov, Kasbiy taʼlim metodologiyasi. T.: “Fan va
texnologiya”, 2007.
-41, 192 b.
