Жамият ва инновациялар –
Общество и инновации –
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Lexical means of expressing emotionality
Amira RAKHMONOVA
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2021
Received in revised form
20 June 2021
Accepted 15 July 2021
Available online
15 August 2021
This article is devoted to study lexical means of expressing
emotionality, its main types. The concepts, theories applied by
the thinkers, linguists and representatives of other spheres were
studied. Some examples from English and Uzbek literature were
presented and analyzed.
2181-1415/© 2021 in Science LLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
lexical means,
emotion,
emotiveness,
emotionality,
lexics,
grammatic,
semantic,
denotative,
connotative,
functional-stylistic.
Emotsionallikni ifodalashning leksik vositalari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
leksik vositalar,
hissiyot,
emotsiya,
emotivlik,
so‘z birikmasi,
grammatika,
semantika,
denotativ,
konnotativ,
funksional-stilistik.
Mazkur maqolada hissiyotlarni ifodalashda leksik vositalar,
ularning asosiy turlari ko‘rib chiqildi. Mutafakirlar, tilshunoslar
va boshqa soha vakillari tomonidan tatbiq qilingan tushunchalar,
nazariyalar o‘rganildi. Ingliz va o‘zbek badiiy adabiyotidan ayrim
misollar keltirilib, tahlil qilindi.
1
Independent researcher, senior lecturer of the Chair of English lexics and stylistics, Samarkand State Institute of
Foreign Languages, Samarkand, Uzbekistan.
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 7 (2021) / ISSN 2181-1415
82
Лексические средства выражения эмоциональности
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
лексические средства,
эмоция,
эмоциональность,
чувствительность,
лексика,
грамматика,
семантика,
денотативная,
коннотативная,
функционально-
стилистическая.
Данная статья посвящена изучению лексических средств
выражения эмоциональности, ее основных видов. Были
изучены концепции, теории, применяемые мыслителями,
лингвистами и представителями других сфер. Были
представлены и проанализированы некоторые примеры из
английской и узбекской художественной литературы.
Emotivlikni ifodalovchi leksik vositalar har bir tilning maxsus qatlamini tashkil
etadi. Emotsional leksika so‘zlovchi yoki yozuvchi his-tuyg‘ularini ifodalashi uchun
foydalanadigan so‘z yoki so‘z birikmalaridir. Emotsional va baholovchi so‘zlar boyligi
milliy ong, milliy madaniyat, an’ana va urf-odatlar bilan uzviy bog‘liq. Bu til va ijtimoiy
tajribani mujassamlashtiruvchi vosita bo‘lib, hissiyotlar shu milliy madaniyatning bir
qismidir. Emotsional munosabatlar esa – his-tuyg‘ularning ifodasidir.
Hissiyot shaxs uchun ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin va shu munosabatni
ifodalovchi hamda insonning amaliy faoliyati va uning natijasini aks ettiruvchi maxsus
psixologik holatdir. Hissiyotlarning lingvistik talqinining murakkabligi uni o‘rganishga
qiziqishni keltirib chiqaradi. Hissiyotni o‘rganish muayyan hissiyotning yuzaga kelish
sabablari va shartlarini birlashtiruvchi tushunchalarning murakkab tavsifi bilan amalga
oshiriladi. Hissiyot umumbashariy hodisadir. Lekin, his-tuyg‘ularning o‘zgarishi
shiddatliligi biroz boshqacha xarakterga ega. Agar bir kishining hissiyoti va uning ifodasi
yaqqol va kuchli namoyon bo‘lsa, unda boshqa bir kishiniki kamroq namoyon bo‘lishi
mumkin.
Muloqot murakkab mexanizm bo‘lib, muloqot jarayonida ko‘plab lingvistik va
nolingvistik omillardan foydalaniladi. Muloqot nafaqat axborotning mantiqiy mazmunini,
balki gapirayotgan shaxsning ruhiy holatini, hissiyotini, istaklarini ham ifodalashi mumkin.
Bunday holatlarda til o‘zining emotiv (emosional-ekspressiv) funktsiyasini bajarishga
kirishadi [1, 21]. Emotivlik kontseptsiyasi va ularni tilda taqdim etishga bo‘lgan talab,
tushunchalarning turli-tuman kategoriyalarini joriy etishga olib keldi. Hissiyotlarni
kategoriyalash bilan bir qatorda ularning asosiy jihatlarini aniqlash, shuningdek, tizimli
modellashtirish ham yangilandi. So‘nggi paytlarda hissiyot lingvokognitiv, psixolingvistik,
lingvokulturologik va lingvistik hodisa sifatida o‘rganilmoqda. Bunday tadqiqotlar bir-
birini inkor etmaydi, aksincha, bir-birini to‘ldiradi. Tilda hissiyotlarni namoyon etish
maxsus hissiyotga oid so‘z va so‘z birikmalari yordamida amalga oshiriladi. Hozirgi kunda
his-tuyg‘ularni lisoniy aks ettirishning turli jihatlari ko‘rib chiqilmoqda, chunki tilning
nafaqat leksik, balki boshqa barcha “qatlamlari” ham hissiyotlarni ifodalashning maxsus
vositalari hisoblanadi. Bular: hissiyotlarni namoyon qiluvchi leksik birliklar; stilistik va
sintaktik vositalardir [7, 98].
Shu bilan birga, L.G. Babenko ta’kidlaganidek, “bu yerda asosiy rol, albatta, leksikaga
tegishlidir” [2, 3]. Tadqiqotchilar hissiyotlarni namoyon qilishning leksik vositalarini
turlicha tahlil qiladilar. Hissiy so‘zning leksik semantikasi modeli uchta makro
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 7 (2021) / ISSN 2181-1415
83
komponentni o‘z ichiga oladi: “denotativ (mantiqiy-sub’ekt), konnotativ va funksional-
stilistik yoki ikkita: denotativ (emotiv) va funksional – stilistik. Shunday qilib, emotiv so‘z
turkumining ikki turi mavjud: affektivlar va konnotativlar” [7, 180].
Affektivlar (ta’sirli so‘zlar) (undov, haqoratli va mehrli so‘zlar, hissiy va
kuchaytiruvchi sifatlar va ravishlar) maxsus emotivlar deb hisoblanishi mumkin, chunki
his – tuyg‘ularning ifodalanishi bunday so‘zlarning asosiy va yagona maqsadi hisoblanadi.
Konnotativlar (ikkinchi darajali, majoziy ma’nodagi hissiy so‘zlar, emotiv-subyektiv baho
qo‘shimchali yasama so‘zlar va hokazolar) hissiyotni bilvosita mantiqiy-ob’ekt
semantikasi orqali ifodalaydi [7, 181].
Emotiv so‘z turkumlarining tasnifi kategorial-leksik semalarning kategorial-semantik
semalar (“holat”, “munosabat”, “ta’sir” kabi) bilan birikishi asosida tuzilishi mumkin.
V.V. Vinogradovning ta’kidlashicha, hissiyiyotlarni namoyon qiluvchi g‘azab,
xursandchilik, uyat, afsus, hasad va boshqa “bir qator so‘zlar”ning ma’nolari holat
kategoriyasining bir qismi bo‘lib, emotiv maydonning leksikasi bir vaqtning o‘zida boshqa
leksik-semantik maydonlarga (paradigmalarning kesilishi) tegishli bo‘lishi ham mumkin
va tilning leksika va semantikasining tizimli bog‘liqligini isbotlaydi [3, 12]. Shu bilan birga,
bunday so‘z birikmalarini emotivlik qatoridan butunlay chiqarib tashlash tendentsiyasi
kuzatiladi. Masalan, "hissiyotlarni ifodalovchi so‘zlar, emotiv emas, balki indikativ,
mantiqiy-ob’ektiv: “g‘azab”, “baxt”, “afsus”, “sharmandalik”, “hasad” va boshqalar bo‘lishi
mumkin [3, 13]. L.G. Babenkoning fikriga ko‘ra, “emotiv so‘z birikmalarining asosiy
guruhlari grammatik va semantikdir. Grammatik guruhlarga emotiv fe’llar, otlar, sifatlar,
ravishlar, holat kategoriyasidagi emotiv so‘zlar va undov so‘zlar kiradi” [2, 71]. Semantik
guruhlarga emotsional holat so‘zlarining funksional-semantik guruhi, emotsional
holatning shakllanishi, emotsional ta’sir, emotsional munosabat, hissiyotni tashqi
tomondan ifodalaydigan emotsional so‘z va sifatlar kiradi [2, 73].
Leksik va funksional semantikani hisobga olgan holda emotiv so‘z turkumlari
L.G. Babenko qo‘llanmasida quyidagicha taqsimlanadi:
1. Asosiy emotivlar-nominativlar (ot, sifat, fe’l va ravish):
1) xursandchilik turining boshlang‘ich kategorial-emotiv leksik semantikasi bilan
hissiyotlarning birlamchi izosemik predikatlari;
2) Turg‘unlik turidan tashkil topgan emotiv semantika va hissiyotlarning ikkilamchi
izosemik bo‘lmagan predikatlari;
2. Emotivlar-nominativ qo‘shimchalar:
1) Implitsit (yashirin) hissiyotlarning ahmoqona tikilish/nigoh kabi differensial-
emotiv leksik semantikaga ega predikatlari kiritilgan;
3. Emotiv-nominativ ekspressivlar:
1) Oh! Voh! kabi (Undov) turiga kiradigan emotiv semantika tashuvchi emotiv-
ekspressivlar;
2) be’mani semantikali emotiv-konnotativlar [2, 87].
Ingliz va o‘zbek badiiy adabiyotlardan ayrim misollarni ko‘rib chiqsak,
(1) Oh, he is marvelous [8, 36]
(2) Ah, sir, ask no more, ask no more of poor Dobby [8, 178]
(3) Oh, otaginam, otaginam, sizga qora dev hamla qilibdi, suf, suf, suf [9, 15]
(4) Voy o‘lmasam, shokoladni qizingiz yebdi. Dilbar, qurib ketmagur, tur o‘rningdan
[9, 46]
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 7 (2021) / ISSN 2181-1415
84
Yuqorida keltirilgan misollarning birinchisida asosiy emotivlar-nominativning
xursandchilik turi “
marvelous
” so‘zi orqali ifodalanishi, bundan tashqari aynan shu
jumlada
“Oh”
undov so‘zi personajning mavjud vaziyatdan hayajonlanganligini bildiradi.
Keyingi ikkinchi misolda ham
“Ah”
(interjection) undov so‘zi va
“poor”
sifati orqali asosiy
emotivlar-nominativlik mavjudligini aniqlashimiz mumkin. Keyingi o‘zbek tilidagi
misollarda ham
“Oh”
va
“Voy”
kabi hissiy holatdan darak beradigan undov so‘zlar hamda
“qora dev”
,
“qurib ketmagur”
birikmalarni uchinchi ya’ni emotiv-nominativ ekspressivlar
turiga kiritishimiz mumkin.
Turli tillarda mavzuning hissiy holatini tavsiflovchi maxsus birliklar mavjud.
V.I. Shakhovskiy ingliz tilidagi materiallar asosida misollar keltiradi: 1) ravishlar-icily,
viciously, lovingly, va boshqalar. 2) fe’llar – wail, shriek, whine va boshqalar. 3) with^
withlove/ malice, dislust predloglari va barcha emotive terminlarni o‘z ichiga olgan otlar.
4) his-tuyg‘ularning fiziologik ko‘rinishlarini bildiruvchi otlar: tears, laughter,smile ...
5) angry, contemptuous, happy kabi sifatlar [7, 180]. Tilda so‘zlar orqali ifodalab
bo‘lmaydigan hissiyotlarni namoyon qilish uchun kengaytirilgan iboralar ishlatiladi va bu
iboralar emotiv so‘zlar bilan teng maqomda ishlatiladi. Bu tavsiflarga ko‘ra so‘zlovchining
his-tuyg‘ulari tasvirlanadi va ularning hissiy holatlari aniqlanadi.
Har qanday til so‘zlovchining biror ob’ekt yoki hodisaga hissiy munosabatini, uning
ijobiy yoki salbiy bahosini ifodalovchi komponentlarni o‘z ichiga olgan so‘zlarga boydir.
Emotsional komponentning mavjudligi yoki yo‘qligi nuqtai nazaridan leksik birliklarni
quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: salbiy, neytral va ijobiy. Aksariyat hollarda leksik
birliklarning pragmatik ma’no turlari o‘rtasidagi yaqin munosabatni kuzatishimiz
mumkin. Misol uchun, kundalik-so‘zlashuv janrida ishlatilishi mumkin ma’lum bir so‘z,
moslashuvchan bo‘lib ijobiy yoki salbiy emotiv ma’no kasb etishi mumkin. Tilshunoslar
pragmatik ma’nolarning bu uch turi bilan bir qatorda so‘zlovchining ayniqsa,
tinglovchining gapda bildirilgan ma’lumotlarga nisbatan turli darajada xabardorligi tufayli
gap strukturasidagi til elementlarining to‘rtinchi turi – “kommunikativ yuklamasi”ni ham
ajratib ko‘rsatadilar”.
Har bir jumlada so‘zlovchi va tinglovchi gap tarkibida ma’lum o‘ringa ega bo‘lgan
mavjud yoki yangi (mavzu va rema)ni ongli ravishda ajratib olishadi. Pragmatik ma’no
kommunikativ vaziyat ishtirokchilarining shu vaziyatga bo‘lgan munosabati bilan
belgilanadi. Bunday vaziyatlarda tarjimonning gapning “kommunikativ bo‘linmasi”ni
to‘g‘ri yetkazishi g‘oyat muhimdir, chunki bu tarjimaning ekvivalentligini belgilaydi.
Demak, pragmatik ma’nolarning turli tillardagi nomuvofiqligi ko‘pincha ma’noning
bir qismi yo‘qolib ketishiga olib keladi, odatda bunga tarjimonning leksik birliklarni
stilistik va hissiy jihatdan neytral so‘zlar bilan almashtirishga qaror qilishi sabab bo‘ladi.
Biroq, agar neytrallash keng tarqalgan bo‘lsa va ma’lum darajada muqarrar bo‘lsa, unda
stilistik jihatdan neytral so‘z pragmatik jihatdan belgilangan so‘z bilan almashtiriladi va
tarjimon kompensatsion yoki tavsiflovchi tarjimadan tashqari barcha holatlarda qabul
qilinishi mumkin emas. Kompetensiya natijasida tarjimada pragmatik ma’nolar boshqa
vositalar va matnning boshqa o‘rinlarida ifodalanishi mumkin [5, 17].
So‘zning emotsional-baholovchi mazmunini yetkazishga kelsak, birinchi navbatda,
u butun jumlani qamrab oladimi yoki ma’lum bir so‘z doirasidan tashqariga chiqmaydimi
shuni aniqlash lozim [6, 3]. Birinchi holda, emotsional-baholovchi mazmunini umumiy
uzatish mumkin, ikkinchisida esa emotsional komponentni leksik birlikda saqlash
shartdir. Hissiy komponentni uzatish manba tilidagi so‘zlarning assosiativ xususiyatlari va
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 7 (2021) / ISSN 2181-1415
85
tarjima tili bir-biriga mos kelganda eng oson amalga oshiriladi, agar bu komponentlar bir-
biriga mos kelmasa, qiyinroq bo‘ladi [4, 62]. Manba tilida ijobiy ma’noga ega bo‘lgan so‘z
esa tarjima tilida salbiy qabul qilinadi. Bu holda olingan so‘z ma’nosining ko‘chishi
kommunikativ adekvatlikni saqlagan holda leksik yo‘qotishlardan o‘tishi mumkin.
Demak, his-tuyg‘ularning mohiyatini, inson hayotidagi rolini tushunish, ushbu
hissiyotlarini ifodalashi uchun maxsus leksika qatlami o‘rganish muhim ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Bushuy T.A., Safarov Sh.S. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi.
Toshkent.: “Fan” nashryoti, 2007. – B. 278.
2.
Бабенко Л.Г. Лексические средства обозначения эмоций в русском языке.
Свердловск: Из-во Урал. Ун-та. 1989. – С. 184.
3.
Виноградов В.В. Основные типы лексических значения слова // Вопросы
языкознания. 1953. № 5.
4.
Залевская А.А. Некоторые проблемы теории понимания текста. // Вопросы
языкознания. 2002. – № 3. – С. 62–73.
5.
Огнева Е.А. Художественный перевод: проблемы передачи компонентов
переводческого кода. Белгород: Изд-во БелГУ, 2004. – С. 228.
6.
Стаценко А.С. Некоторые трудности перевода эмоциональной лексики с
английского языка на русский. Концепт. – 2014. – № 4. – С. 2–5.
7.
Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе
языка. Воронеж, 1987. – С. 190.
8.
Rowling J.K. Harry Potter and the Chamber of Secrets. – New York: Scholastic
press, 1999. – P. 342.
9.
To‘xtaboyev X. Sariq devni minib. – Toshkent: Yangi asr avlodi. 2010. – B. 235.
