«Наука и инновации в интересах
национального и глобального развития»
101
QURILISH MATERIALLARI SANOATIDA EKOLOGIK
BOSHQARUVNING INNOVATSION USULLARI
Dalxanov Atabek Aytimbetovich
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va mo
liya vazirligi huzuridagi Loyihalar va
import kontraktlarini kompleks ekspertiza qilish markazi boshqarma boshlig‘i
Annotatsiya.
Qurilish materiallari sanoatida ekologik boshqaruv
innovatsiyalari muhim rol o‘ynaydi, chunki sanoatning ekologik ta’siri va energiya
sarfi ortib bormoqda. Ushbu maqolada qurilish materiallari sanoatida ekologik
boshqaruvning innovatsion usullari, ularni joriy etishning afzalliklari va salbiy
oqibatlari ko‘rib chiqiladi. Maqolada, shuningdek, ekologik boshqaruvning asosiy
yo‘nalishlari, shu jum
ladan energiya samaradorligini oshirish, chiqindilarni
kamaytirish va qayta tiklanadigan resurslardan foydalanish kabi masalalar tahlil
qilinadi. Maqsad
–
ekologik boshqaruvni takomillashtirish va innovatsion
texnologiyalarni qurilish sanoatiga muvaffaqiyatli joriy etishning iqtisodiy, ijtimoiy
va ekologik ahamiyatini baholashdir.
Kalit so‘zlar
: ekologik boshqaruv, innovatsion texnologiyalar, qurilish
materiallari, energiya samaradorligi, qayta tiklanadigan resurslar, chiqindilarni
boshqarish, yashil qurilish.
Kirish
Qurilish materiallari sanoati nafaqat iqtisodiy jihatdan, balki ekologik
nuqtai nazardan ham katta ta
’
sirga ega sohadir. Bu sanoatning k
o‘
plab tarmoqlari,
ayniqsa beton, p
o‘
lat, yo
g‘
och va boshqa qurilish materiallarini ishlab chiqarish,
yuqori energiya sarfi va atrof-muhitga zararli chiqindilarni keltirib chiqarishi
mumkin. Shuning uchun, ekologik boshqaruvni innovatsion texnologiyalar
yordamida takomillashtirish zarurati tobora ortib bormoqda. Maqsad, qurilish
materiallari sanoatida ekologik boshqaruvning yangi usullarini joriy qilish orqali
atrof-muhitga ta
’
sirni kamaytirish va energiya samaradorligini oshirishdir.
Ekologik boshqaruvning innovatsion usullari
1. Energiyani tejash texnologiyalari
Qurilish sanoatida energiya samaradorligini oshirish uchun innovatsion
texnologiyalarni joriy etish eng samarali usul hisoblanadi. Masalan,
yashil bino
texnologiyalari
(Green Building Technologies) va
passiv uylar
(Passive House)
kabi energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan qurilish materiallari,
binolarni loyihalash va qurish jarayonlarida keng q
o‘
llanilmoqda. Ushbu
texnologiyalar energiya sarfini minimallashtirish, isitish va sovutish xarajatlarini
kamaytirish imkonini beradi.
2. Qayta tiklanadigan resurslardan foydalanish
«Наука и инновации в интересах
национального и глобального развития»
102
Qayta tiklanadigan va tabiiy resurslardan foydalanish qurilish materiallari
sanoatida ekologik boshqaruvning muhim qismi hisoblanadi. Beton va boshqa
qurilish materiallarini ishlab chiqarishda chiqindilarni qayta ishlash va tashqi
resurslarni tejash orqali ekologik izni kamaytirish mumkin. Misol uchun,
qayta
ishlangan beton
(recycled concrete) va
yashil po
‘
lat
(green steel) kabi materiallar
nafaqat ekologik foyda keltiradi, balki ishlab chiqarish xarajatlarini ham
kamaytiradi.
3. Chiqindilarni boshqarish va kamaytirish
Chiqindilarni boshqarish va ularni kamaytirish innovatsion ekologik
boshqaruvning muhim jihatlaridan biridir. Qurilish materiallari ishlab
chiqarishda chiqindilarni kamaytirish texnologiyalari orqali resurslar samarali
ishlatilishi mumkin.
Zararli chiqindilarni to
‘
liq utilizatsiya qilish
va
kompostlash
kabi usullar atrof-muhitga salbiy ta
’
sirni kamaytirishda samarali b
o‘
lishi mumkin.
4. Yashil qurilish (Green Building)
Yashil qurilishning asosiy tamoyili ekologik jihatdan barqaror va energiya
tejovchi binolarni qurishdir. Bu usul qurilish materiallari ishlab chiqarish
jarayonida ekosistemani saqlab qolish va energiya iste
’
molini kamaytirishni
k
o‘
zda tutadi. Yashil qurilish sertifikatlari, masalan,
LEED
(Leadership in Energy
and Environmental Design) va
BREEAM
(Building Research Establishment
Environmental Assessment Method), qurilish materiallari sanoatida ekologik
boshqaruvni q
o‘
llashda muhim
o‘
rin tutadi.
5. Aqlli texnologiyalar
Aqlli qurilish texnologiyalari, masalan,
BIM
(Building Information
Modeling) va
IoT
(Internet of Things) yordamida qurilish materiallari ishlab
chiqarish jarayonini optimallashtirish, energiya samaradorligini oshirish va
chiqindilarni kamaytirish mumkin. Bu texnologiyalar yordamida qurilish
jarayonlari oldindan rejalashtirilgan, resurslar samarali ishlatilgan va atrof-
muhitga kam zarar etkazilgan holda amalga oshiriladi.
Tahlil va muhokama
Qurilish materiallari sanoatida ekologik boshqaruvning innovatsion
usullarini joriy etishning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
1.
Atrof-muhitga ta
’
sirning kamayishi
–
energiya samaradorligi,
chiqindilarni kamaytirish va qayta tiklanadigan resurslardan foydalanish orqali
atrof-muhitga ta
’
sirni sezilarli darajada kamaytirish mumkin.
2.
Iqtisodiy samaradorlik
–
energiya tejash va resurslarni samarali
ishlatish qurilish materiallari sanoatining iqtisodiy natijalarini yaxshilaydi.
3.
Barqaror rivojlanish
–
ekologik boshqaruvning innovatsion usullari
barqaror rivojlanishni ta
’
minlashga yordam beradi.
Ammo, bu usullarni keng miqyosda tatbiq etish uchun bir qator
qiyinchiliklar mavjud. Bular orasida quyidagilarni keltirish mumkin:
❖
Yuqori boshlan
g‘
ich xarajatlar
–
ekologik texnologiyalarni joriy
«Наука и инновации в интересах
национального и глобального развития»
103
etishning boshlan
g‘
ich xarajatlari yuqori b
o‘
lishi mumkin.
❖
Texnologik taraqqiyotning kechikishi
–
yangi texnologiyalarni ishlab
chiqish va ularni keng miqyosda q
o‘
llash jarayoni uzoq vaqt talab qilishi mumkin.
❖
Ta
’
lim va malaka oshirish
–
qurilish materiallari sanoatida yangi
ekologik boshqaruv usullarini tatbiq qilish uchun mutaxassislarni tayyorlash
zarurati mavjud.
Xulosa
Qurilish materiallari sanoatida ekologik boshqaruvning innovatsion
usullari atrof-muhitga b
o‘
lgan ta
’
sirni kamaytirishda va energiya samaradorligini
oshirishda katta imkoniyatlar yaratadi. Yashil qurilish texnologiyalari, qayta
tiklanadigan resurslar va chiqindilarni boshqarish usullari bu jarayonda asosiy
o‘
rin tutadi. Biroq, texnologik rivojlanish, moliyaviy resurslar va mutaxassislarni
tayyorlash sohalarida q
o‘
shimcha chora-tadbirlar talab etiladi. Shu bilan birga,
innovatsion usullarni keng joriy etish, qurilish materiallari sanoatining barqaror
rivojlanishiga va ekologik holatning yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Нигматов А. Экология нима? –
T.: Faylasufar, 2014.
–
96 б.
2.
Масленникова И.С., Кузнецов Л.М., Пшенин В.Н. Экологический
менеджмент. –
СПб.: Наука, 2005. –
231 с
3.
Нигматов А.Н. Ўзбекистон Республикасининг экология ҳуқуқи.
Дарслик. –
Т. ТДЮИ нашриёти, 2003. –
304 б.
4.
Нигматов А., Пардаев Ғ. Экологик хавфсизлик ва барқарор
ривожланиш / Қўшимча таълим учун қўлланма. –
Т.: ТВПИ нашриёти, 2004.
5.
Нигматов А., Мухамедов Ш. Инсон ҳаёт фаолияти хавфсизлиги. –
Т.:
Наврўз, 2014.
6.
Нигматов А., Мухамедов Ш., Хасанова Н. Инсон ҳаёт фаолияти
хавфсизлиги ва экология менежменти. Дарслик. –
Т.: Наврўз, 2015. –
200 б.
7.
Нурхўжаев А, Ҳикматуллаев С. Табиий офатлар. –
Т., ЎзР ФВВИ
нашриёти, 2004.
8.
Основы экологии и охрана окружающей среды / А.Г. Банников,
А.А. Вакулин, А.К. Рустамов. –
М.: Колос, 2003.
