SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
177
GAPIRISHDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALARNI RIVOJLANTIRUVCHI
METODLAR
Boltayeva Iroda
Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti
Turkiy tillar fakulteti o‘zbek tili va adabiyoti 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15532008
Annotatsiya:
Mazkur maqolada bolalar orasida uchraydigan gapirishdagi
nuqsonlar va ularning kelib chiqish sabablari tahlil qilinadi. Nutqiy
rivojlanishdagi bu muammolar ta’lim-tarbiya jarayoniga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Ushbu maqolada aynan logopedik metod orqali bolalarning nutqini
to‘g‘rilash, ularni til va adabiyot darslariga tayyorlashda qanday usullar
qo‘llanishi mumkinligi ilmiy asosda yoritilgan. Metodning amaliy qo‘llanilishi,
ta’limiy samarasi va bolaning ijtimoiy moslashuviga ta’siri keng yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
logopedik metod, nutqiy rivojlanish, bola psixologiyasi,
artikulyatsiya mashqlari, fonematik eshituv, til va adabiyot, nutq nuqsonlari
Annotation:
This article analyzes speech defects among children and their
causes. These problems in speech development can seriously affect the
educational process. This article scientifically explains what methods can be
used to correct children's speech and prepare them for language and literature
lessons through the speech therapy method. The practical application of the
method, its educational effectiveness and impact on the child's social adaptation
are widely covered.
Keywords:
speech therapy method, speech development, child psychology,
articulation exercises, phonemic hearing, language and literature, speech defects
Bola nutqining to‘laqonli shakllanishi – uning aqliy, ijtimoiy va estetik
rivojlanishining muhim omillaridan biridir. So‘nggi yillarda maktabgacha
yoshdagi bolalar orasida nutq buzilishlari, ayniqsa, tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz
qilish, gap tuzishda qiynalish, sekin yoki totqillab gapirish kabi holatlar ko‘p
kuzatilmoqda. Bunga esa nuqsoni bo‘lgan bolaning tengdoshlaridan ajralib,
yakkalanib qolishiga sabab bo‘ladi. Bu muammo asosan psixologik omillar,
genetik moyillik, yetarlicha og‘zaki muloqotning bo‘lmasligi yoki nutqiy
muhitning yetarlicha boy bo‘lmasligi natijasida yuzaga keladi. Ayniqsa, til va
adabiyot darslarida bolalarning matnni tushunishda, ifoda qilishda, she’r
yodlashda va hikoya tuzishda qiynalishi ularning og‘zaki va yozma nutqida
sezilarli kamchiliklarga olib keladi. Bu kabi muammolarni bartaraf etish uchun
logopedik metodlar qo‘llanish va o‘quvchilarga kichik yoshlaridan folklore
namunali, turli ertak, hikoya, she’rlarni ifodali hamda ta’sirchan namoyon qilish
o‘z samarasini bermoqda.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
178
Nutq buzulishi nafaqat muloqot qilishga, balki inson va jamiyat o‘rtasidagi
munosabatlarga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Nutqdagi buzulishlar
tug‘ma bo‘lishi ham mumkin yoki biror narsadan qattiq qo‘rqib qolish natijasida
ham yuzaga kelishi mumkin. Tug‘ma nuqsoni bor ayrim bolalarini davolashning
iloji bo‘lmasa ham, bog‘cha yoki maktab yoshlarida baxtsiz hodisa orqali ushbu
nuqson paydo bo‘lgan bolarni davolash, darslarga jalb qilish, o‘zig bo‘lgan
ishonchi orttirish mumkin. Respublikamizda olib borilayotgan barcha
islohotlarning maqsadi davlatimiz kelajagiga mustahkam poydevor qurishdan
iborat. Biz pedagoglar ham bunga o‘z hissamizni qo‘shsak maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Rag‘batlantirish, gapirishda nuqsoni bo‘lgan bola chiqargan tovushlarni
yanada yaxshiroq aytishiga ko‘maklashish bolalarga avvalgi holiga qaytishiga
yordam beradi.
Logopedik metodning mohiyati
Logopedik metod – bu nutq buzilishlarini aniqlash, tuzatish va oldini
olishga qaratilgan tizimli, ilmiy asoslangan mashqlar majmuasidir. Bu metod,
ayniqsa, maktabgacha va boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar uchun zarurdir,
chunki bu davrda til o‘zlashuvi va nutq shakllanishi eng faol bosqichda kechadi.
Logopedik yondashuv orqali bolaning nutq apparati – til, lab, jag‘, nafas tizimi va
eshituv idorasi faoliyati uyg‘unlashadi.
Logopedik metodda qo‘llaniladigan asosiy mashqlar:
Artikulyatsion mashqlar
Bola tilining harakatchanligini, lablarining moslashuvchanligini oshirish
orqali tovushlarning to‘g‘ri talaffuz qilinishiga erishiladi. Masalan, “tip-tip”,
“buloqcha” kabi onomatopeya asosidagi mashqlar orqali harakat va tovush
uyg‘unligi mustahkamlanadi.
Tovush ishlab chiqish va avtomatizatsiya. Masalan, “R” harfini to‘g‘ri ayta
olmagan bolalarga maxsus mashqlar orqali tovush pozitsiyasi ishlab chiqiladi.
So‘ng, bu tovush so‘zlarda, gaplarda va matnlarda mustahkamlanadi.
Fonematik eshituvni rivojlantirish. Bola tovushlarni ajratadi, ularni to‘g‘ri
eshitadi va o‘z nutqida qo‘llaydi. Bu til darslarida diktant yozishda, o‘qish
paytida tushunishni oshirishda muhim vosita bo‘ladi.
Nutq nafasini boshqarish. Bola she’r yoki matn o‘qiyotganda to‘g‘ri nafas
olish va pauza qilishni o‘rganadi. Bu tutluqishning oldini oladi va ifodali o‘qish
malakasini shakllantiradi.
So‘z boyligi va bog‘liq nutqni rivojlantirish. Til va adabiyot fanlarida hikoya
tuzish, she’r yodlash, maqollar, topishmoqlar bilan ishlash logoped
mashg‘ulotlariga uyg‘unlashtiriladi. Masalan, bola "Bahor keldi" mavzusida rasm
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
179
asosida matn tuzadi, bu esa uni fikrini izchil bayon qilishga undaydi. Bundan
tashqari u bilan alohida ishlash uning his-tuyg‘ularidan boxabar bo‘lib shu
o‘quvchiga huddi shu mavzuda topshiriq berish ham unumlidir.
Metodning amaliy qo‘llanilishi
Logopedik metodni til va adabiyot darslariga integratsiya qilish yuqori
samarani beradi. Boshlang‘ich sinfda o‘qituvchi logoped bilan hamkorlikda
individual yondashuv asosida quyidagi ishlarni olib borishi mumkin:
Har bir darsda 3–5 daqiqalik artikulyatsion mashqlar
Yangi so‘zlarni tovushli tahlil qilish
Matn asosida nutqiy ketma-ketlikni tuzish (kirish–asosiy fikr–xulosa)
Hikoya qilish, savollarga javob berish, erkin fikr bildirish
Bu metod nafaqat nutqiy nuqsonni tuzatadi, balki bolaning nutqiy
estetikasi, fikrlash aniqligi, ifoda qilish madaniyatini ham rivojlantiradi.
Xulosa: Gapirishdagi nuqsonlar bolaning shaxsiy taraqqiyotiga jiddiy salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu muammolarning erta aniqlanishi va logopedik
metod orqali tuzatib borilishi nafaqat bolaning nutqini, balki uning ta’limdagi
muvaffaqiyatini, o‘ziga ishonchini va ijtimoiy faolligini oshiradi. Ayniqsa,
logopedik mashg‘ulotlarning til va adabiyot darslari bilan uyg‘un olib borilishi
bolaning og‘zaki va yozma nutqini bir vaqtning o‘zida rivojlantirish imkonini
beradi. Shu bois bu metodni keng miqyosda joriy etish, pedagog va logopedlar
hamkorligini kuchaytirish muhim vazifalardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
D.Sh.Nafasov, I.X.Ruzimova, I.Q.Sayfullayeva, N.B.Djabbarova Inklyuziv
ta’lim. Gospital pedagogika
2.
Madatov Ilhom Yusup o‘g‘li Inklyuziv ta’lim darslik T-2024
3.
Z.N.Mamarajapova, B.Q.Subanova Inklyuziv ta’lim o‘quv qo‘llanma
Toshkent-2022
4.
https://cyberleninka.ru/article/n/nutq-nuqsonlariga-ega-bo-lgan-bolalar
