SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
129
«ER SAYIM» DÁSTANINDA TÚRKIY TILLERINE ORTAQ SÓZLER
Kadirniyazova Biybijamal
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15460856
Annotaciya:
Maqalada «Er Sayım» dástanı tilindegi túrkiy tillerine ortaq
sózler úyrenilgen.
Tayanısh sózler:
leksikalıq qatlam, sózlik quram, semantika, awıspalı
máni, túrkiy tiller leksikası, tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiriwshi sózler.
Folklorlıq dóretpelerdiń til ózgesheliklerin izertlew túrkiy xalıqlarda 1950-
jıllardan baslap qolǵa alına basladı. Bul dáwirde xalıq dástanlarınıń til
ózgeshelikleri, sonday-aq folklorlıq dóretpelerdiń hár qıylı janrlarınıń tili tuwralı
ilimiy izertlewler alıp barıldı. I.Bayzakovtıń «Qazaq qaharmanlıq dástanı
«Alpamıs»tıń leksikalıq ózgeshelikleri» degen jumısında tiykarǵı dıqqat
dástannıń sózlik quramınıń tariyxiy shıǵısı boyınsha qatlamların izertlewge
sózlerdiń etimologiyasına awdarılǵan[1].Ózbek ilimpazı Sh.Shoabdirahmonovtıń
«Ravshan dostononing badiiy tili haqida» atlı jumısında dástanda qollanılǵan
kórkemlew quralları, dástan tiliniń sintaksislik hám leksikalıq ózgeshelikleri
izertlengen[1]. R.Rasulovtıń «Alpamıs» dástanındaǵı sózlerdiń sintaksislik
baylanısı» degen jumısında sózlerdiń baǵına hám dizbeklese baylanısı, dástanda
qollanılıw ózgesheligi analizlengen. S.Tursinovtıń ilimiy jumısında sózlik
quramdaǵı ulıwma qollanıwshı leksika otızdan aslam tematikalıq toparlarǵa
bólinip, klassifikatsiya jasalǵan. R.Egamberdiev bolsa qırǵız xalıq dástanı bolǵan
«Manas» dástanınıń frazeologizmlerin úyrengen.
Bunnan basqa S.Bayliev[2], T.Baybatova[3], B.Bafoev[4], G.Blagova[5],
A.Baravkovlardıń[6] miynetleri bar.
Qaraqalpaq til biliminde qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń tariyxın izertlewge
arnalǵan sanawlı jumıslar ǵana ushırasadı. Bul tarawda professor D.S.Nasırovtıń
qaraqalpaq tiliniń dialektleriniń faktleriniń áyyemgi jazba derekler menen
salıstırmalı aspektte islengen jumısları[7], akademik H.Hamidovtıń eski túrkiy
jazba estelikleriniń qaraqalpaq tiline qatnası hám qaraqalpaq jazba
estelikleriniń tilin izertlew baǵdarında júrgizgen jumısların atap ótiwimizge
boladı[8].
Hárqanday tildiń baylıǵı sol tilde sóylewshi xalıqtıń ózin qorshaǵan
ortalıqtaǵı zat hám qubılıslar tuwralı túsinikleriniń xalıqtıń sana-
sezimleriniń kúndelikli turmısınıń sáwlesi bolǵan sózlik quramdaǵı sózler
arqalı kórinedi.
Leksikalıq qatlamdı anıqlaw hám úyreniw bul tillerdiń tuwısqanlıq
qarım-qatnasın anıqlawda úlken áhmiyetke iye. Ilimpazlardıń kórsetiwinshe
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
130
túrkiy tillerdiń rawajlanıw basqıshlarınıń birinshi dáwiri altay dáwiri bolıp,
ol waqıtları házirgi túrkiy, monǵol xalıqları bir qáwimlik birlespede jasaǵan.
Tyurkolog N.A.Baskakov óziniń “Qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramı hám
sóz qurılısı” miynetinde túrkiy tillerdiń áyyemgi leksikaliq qatlamı
tuwralı tómendegishe pikir bildiredi: «Túrkiy tiller leksikasınıń eń áyyemgi
qatlamı keyin ala úlken qáwimlik birlespelerge nıǵayǵan túrkiy, monǵol hám
tungus-manchjur qáwimleri ushın ulıwma bolǵan leksikalıq qatlam
quraydı»[9].
.
Házirgi zaman túrkiy tilles xalıqlardıń sózlik quramında da
bul elementler saqlanıp qalǵan bolıp, bul sózler tiykarınan adam
múshelerine baylanıslı, tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiriwshi sózler
hám sol dáwirdegi tiykarǵı kásiplerdiń biri bolǵan mal sharwashılıǵına
baylanıslı sózler bolıp esaplanadı.
Dástan tilinde adam múshelerine baylanıslı tómendegi sózler
ushırasadı:
«Ayaq»
. Bul sóz Maxmud Qashqariydiń «Devanu lugat it turk»
miynetinde «azaq» túrinde jumsalǵan. Bul sóz monǵol tilinde eki túrli
«adaq» hám «ayaq» túrinde qollanılıp mánisi jaǵınan qaraqalpaq tilindegige
sáykes kelse, qalmaq tilindegi «adg» sózi awıspalı mánide «dáryanıń ayaǵı,
bir zattıń aqırı» degen mánilerde jumsaladı. Mısalı:
Búlbúl kibi sayraydı,
On úsh jasqa kelgende,
Ayaqları arıstay,
Jawırınları qaqpaqtay (111-bet)
«Jawırın».
Bul sóz monǵol tilinde «ari», buryat tilinde «ara», evenk
tilinde «arkan», tungus tilinde «arqan», even tilinde «arqan» túrinde
ushırasadı. Mısalı:
Búlbúl kibi sayraydı,
On úsh jasqa kelgende,
Ayaqları arıstay,
Jawırınları qaqpaqtay, (111-bet)
«Bilek».
Adamnıń shıǵanaǵı menen qolın qosatuǵın múshesi
esaplanadı. Mısalı:
Bilekleri toqpaqtay,
Awzı-murnı oymaqtay…
(111-bet)
«Awız».
Adam hám haywanatlardıń aǵzası, dene múshesi. Mısalı:
Awzı-murnı oymaqtay
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
131
Sóylegen sózi qaymaqtay
Bolıp sonday Er Sayım… (111-bet)
«Murın».
Adam hám janiwarlardıń iyis sezetuǵın aǵzası, múshesi.
Mısalı: Bilekleri toqpaqtay
Awzı-murnı oymaqtay
Sóylegen sózi qaymaqtay
Bolıp sonday Er Sayım (111-bet)
«Bas».
Adam hám haywanlardıń eń tiykarǵı bólegi, múshesi. Mısalı:
Aynalayın xan iyem
Altın baslı áwliyem
Sóz tińlaygór, xan ata
Joqdur sózimde qáte (112-bet)
«Kókirek».
Dástan tilinde ushırasatuǵın “kókirek” sózi haqqında
ilimpaz Sh.Abdinazimov, yapon tilinde júrek mánisin ańlatıwshı
“kokoro” sózi menen qaraqalpaq tilindegi “kókirek” sózi semantikalıq
jaqtan da, seslik qurılısı jaǵınan da jaqın keletuǵınlıǵın aytadı.[10.17]
Haqıyqatında da, yapon tilinde kokoro sózi júrekti bildirse, qaraqalpaq
tilinde adamnıń kóksin bildiriw menen qatar júrek manisinde de
qollanıladı. Mısalı:
Janındaǵı biylerge qarap, sawalın alıp, kókiregi gúmiljip, qaraqalpaqtan
Dosım biyge qarap, beglerine hákim etip, aytadı eken sol jerde bir-eki awız
juwap (112-bet)
«Bawır».
Bul sóz monǵol tilinde «ber», buryat tilinde «beera» túrinde
qollanıladı. Mısalı:
Hár úyge kelmeydi adamlar xannan,
Qorıqpań, ata, saltanatlı miymanman,
Bizler endi Álewsheniń balası,
Qayǵı qılma, bolmasın bawırıń qan. (113-bet)
«Mańlay».
Adam múshesi. Mısalı:
Qaraqulday bul jamlı,
Shaqaq urıp bir kúlip,
Qaytarmastay palwannıń,
Mańlayınan sıladı. (115-bet)
«Bel».
Adam múshesi. Mısalı:
Aq sawıttı kiyedi,
Beline qılısh bayladı,
Qabaǵını úyedi,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
132
Qoyan kók attı oynatıp. (115-bet)
Dástan tilinde tuwısqanlıqqa baylanıslı tómendegi sózler ushırasadı:
«ata».
Bul sóz qalmaq tilinde «avvx», buryat tilinde «exebaaba»,
manshjur tilinde «ete», evenk tilinde «ata-k», even tilinde «yete» túrinde
gezlesedi. Bul sóz «Orxon-Enisey estelikleri»nde áskeriy basshı mánisinde
qollanılǵan. Maxmud Qashqariydiń «Devanu lugati turk» miynetinde
ózgerissiz jumsalǵan. Mısalı:
Aynalayın xan iyem
Altın baslı áwliyem
Sóz tıńlaygór, xan ata
Joqdur sózimde qáte (112-bet)
«aǵa».
Bul sóz monǵol tilinde «axa», buryat tilinde «axa», manshjur
tilinde «aqayın», yukagir tilinde «aka», nanay tilinde «aǵa», túrinde
ushırasadı. Túrkiy tilleriniń ishinde ázerbayjan, gagauz, qırǵız, tatar, túrkmen
tillerinde «aǵa», ózbek, altay, uyǵır, xakas tillerinde «aka» túrinde qollanıladı.
Mısalı:
Jaqsınıń bolmaydı haslan bahası
Sóz tıńlaydı ǵosh jigittiń danası
Sıpayı bolsańda joqtı aybatıń
Jol bolsın Dosım biy, xalıqtıń aǵası(113-bet)
«ana».
Bul sózdiń mánisin ańlatıw ushın monǵol tilinde «áke», qalmaq
tilinde «yek», mandhjur tilinde «yeme», evenk tilinde «yen-ye», buryat tilinde
«yeji», nivx tilinde «um-gu», yukagir tilinde «amia», koreec tilinde «yeji» sózleri
qollanıladı. Mısalı:
Biyshara ata-anam kórgen gúńlikti
Patshalardan kimler alǵan teńlikti
Doslıǵıńdı salıp endi araǵa
Aytagór Aytuwar, endi sumlıqtı(117-bet)
Dástan tilinde mal-sharwashılıǵına baylanıslı tómendegi sózler
ushırasadı:
«eshek».
Kóp adamdı kóredi
Jaqınlap barǵan waǵında
Eshek mingen bir baba
Batırǵa jaqın keledi (123-bet)
«ǵaz».
Men ushırdım qiya kólden ǵazımdı
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
133
Xalıqlar ushın qurban ettim ózimdi
Ayrılmastay dostım bolsań, Aytuwar
Ayta bergil el ishinde xabardı (117-bet)
«tulpar, at».
Bul sóz monǵol tilinde «adun», evenk tilinde «adugun»
túrinde qollanadı. Mısalı:
Deyip endi Quladın
Kúle-kúle balasın
Tulpar atqa mindirdi
Kórgenniń miyiri qanadı (114-bet)
«sher-arıslan».
Sháhárge kirgen waqtında
Sheri-arıslan keldi me
Deyip endi xalıqlar
Sonda bir hayran qaladı (114-bet)
«qoyan».
Aq sawıttı kiyedi
Beline qılısh bayladı
Qabaǵını úyedi
Qoyan kók attı oynatıp (115-bet)
«qoy».
Er Sayımday márt jigit
Qoy semizin soyǵızıp
Ete berdi xizmetti
Bir kún aradan ótti (113-bet)
«búlbúl».
On jasına kelgende
Hárbir jaqsı sóz jazıp
Qálem alıp qolına
Búlbúl kibi sayradı (111-bet)
Dástannıń sózlik quramınıń tiykarǵı bólegin túrkiy tillerinde qollanılatuǵın
sózler toparı quraydı.
Juwmaqlap aytqanda, «Er Sayım» dástanınıń tilin hár tárepleme hám
tereń úyreniw qaraqalpaq ádebiy tiliniń dereklerin ele de anıqlawǵa, onıń
qáliplesiw hám rawajlanıw jolların baqlawǵa, hár qıylı tillik qubılıslardıń
nızamlıqların biliwge múmkinshilik beredi.
Paydalanílǵan ádebiyatlar:
1.
Шоабдирахманов Ш. «Равшан» достонининг бадиий тили хакида.
АКД. Тошкент. 1949.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
134
2.
Bayliev S. “Sayatxan-Hámire” dástanınıń tili. Tashkent, 1989.
3.
Байбатова Т. Семантико-структурная характеристика пословищих
изричений “Шах-наме” Фердаўсий. Москва, 1977.
4.
Bafoev B. Alisher Nawayi lirikalarında atlıqlardıń qollanılıwı. Tashkent,
1968.
5.
Blagova G. “Baburnama”nıń tili. Moskva, 1954.
6.
Baravkov A. XII-XIII ásirdegi qol jazbalardıń leksikası. Moskva, 1963.
7.
Nasirov D. Berdaq tańlamalı shıǵarmalarınıń alfavitli jiyilik sózligi. Nókis,
“Bilim”,1993.
8.
Hamidov.H Qaraqalpaq tili tariyxınıń ocherkleri. Nókis, Qaraqalpaqstan”,
1974 ; Eski qaraqalpaq tiliniń jazba estelikleri. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1985;
Shıǵıs tillerindegi jazba derekler. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1999.
9.
Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и
структура слова. –Москва. 1962. -C.69.
10.
Abdinazimov Sh. Qaraqalpaq tili tariyxı. -Nókis: “Qaraqalpaqstan”, 2014,
-B.17.
