SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
210
DISKURS ATAMASINING TARIXI VA UNING BUGUNGI LINGVISTIK
QARASHLARDAGI TAHLILI
Abdumalikova Dilfuza
Jizzax davlat pedagogika universiteti o'zbek tilini
o'qitish metodikasi kafedrasi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15340465
Annotatsiya
Ushbu maqolada diskurs tushunchasining tarixi va zamonaviy lingvistik
qarashlardagi tahlili ko‘rib chiqiladi. Diskurs dastlab nutq ma’nosida tushunilgan
bo‘lsa-da, keyinchalik ijtimoiy, madaniy va siyosiy omillar bilan chambarchas
bog‘liq murakkab fenomen sifatida shakllangan. Maqolada diskurs
nazariyasining asosiy xususiyatlari, tadqiqotchilar hissasi, lingvistik va
sotsiolingvistik tahlil metodlari hamda diskursning bugungi madaniy-muloqot
jarayonlaridagi roli yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Diskurs, lingvistika, ijtimoiy kontekst, diskurs tahlili, madaniy
fenomen, M. Fuko, ijtimoiy konstruksiya, til va jamiyat, kritik tahlil,
intertekstuality.
Diskurs tushunchasi ilmiy adabiyotlarda ko‘p qirrali va ko‘p ma’noli
kategoriya sifatida qaraladi. Bu atama dastlab fransuz tilidan kirib kelgan bo‘lsa-
da, bugungi kunda turli xil ilmiy sohalar – tilshunoslik, adabiyotshunoslik,
falsafa, sotsiologiya, siyosatshunoslik, madaniyatshunoslik va boshqa fanlar
doirasida izchil o‘rganilmoqda. Diskurs atamasi, odatda, nutq yoki matn me’yori
bilangina cheklanmay, balki yanada keng ma’no kasb etadi. Diskurs – muayyan
tarixiy, madaniy, ijtimoiy kontekstda yaratiladigan, tarqatiladigan va idrok
etiladigan lingvistik faoliyatdir. Bunda til faqatgina aloqa vositasi emas, balki
voqelikni tushunish, uni qayta shakllantirish, uni turli rakurslarda talqin qilish
quroliga aylanadi. Diskurs tushunchasining paydo bo‘lishi va shakllanishiga
ko‘plab olimlar hissa qo‘shgan. Shu jumladan, M. Fuko, T. van Dayk, N. Fairklaf, J.
Laklo, S. Jijen, D. Shiffrin kabi ilmiy tadqiqotchilar diskurs atamasining nazariy
asoslari, metodik tahlillari va turli ko‘rinishlarining tadqiqiga e’tibor
qaratganlar.
Tarixan olganda, “diskurs” so‘zining ildizi lotin tiliga borib taqaladi:
“discursus” – “yugurish, harakatlanish, tarqalish” degan ma’noni bildiradi. Asta-
sekin u fransuz tiliga “discours” shaklida o‘tgan va nutq yoki ma’ruza ma’nosida
ishlatilgan. Ilk paytlarda faqatgina lisoniy matn doirasida qolgan bu atama,
keyinchalik til va jamiyat o‘rtasidagi munosabatni izohlashda, ijtimoiy
hodisalarni anglashda ham asosiy kategoriya sifatida qarala boshladi. Diskurs
atamasi ilk bor fransuz faylasuflari va lingvistlarining asarlarida muntazam
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
211
ravishda qo‘llanila boshlagan. Xususan, M. Fuko diskursni ijtimoiy voqelikni
ma’lum bir tartibda shakllantiruvchi, uni tizimli ravishda boshqaruvchi, nazorat
qiluvchi bilim majmui sifatida talqin etadi. Uning nazarida, diskurs – bu ma’lum
bir davrda yoki tarixiy sharoitda yuzaga keladigan ijtimoiy-tarixiy qurilish bo‘lib,
unda qudratli ijtimoiy institutlar va “haqiqat”ni belgilab beruvchi omillar
ishtirok etadi. Bu nuqtayi nazar diskursni faqatgina tilshunoslik obyekti sifatida
emas, balki ijtimoiy-falsafiy konstruksiya sifatida ham tushunishga olib keladi.
Keyinchalik T. van Dayk diskursni lingvistik, ijtimoiy va kognitiv jarayon
sifatida o‘rganishga e’tibor qaratdi. U nutqni shunchaki tuzilishi, grammatik
qurilishi yoki lingvistik xususiyatlari orqali emas, balki uning ijtimoiy konteksti,
psixologik jarayonlari va mavzuli xususiyatlari orqali ko‘rib chiqishni taklif qildi.
Diskurs tahlili metodlari shu tariqa tilshunoslikning tor yo‘nalishidan chekinib,
ijtimoiy fanlar bilan chambarchas bog‘liq, ko‘p sohali (multidissiplinar) tadqiqot
metodiga aylandi. Masalan, diskurs tahlili siyosiy matnlarning siyosiy
manipulyatsiyasi, ijtimoiy yoki media matnlarning ijtimoiy konstruksiyasi,
adabiy matnlarning estetik talqini kabi ko‘plab masalalarni o‘rganish
imkoniyatini yaratdi.
Diskurs atamasi, avvalo, sof lingvistik mavzu emasligiga qaramasdan, uning
zamonaviy lingvistik qarashlardagi o‘rni muhimdir. Hozirgi tilshunoslikda
diskurs, nutqiy faoliyatning ma’lum bir sharoitdagi kognitiv, ijtimoiy, madaniy,
psixologik omillar bilan o‘zaro aloqadorligi orqali o‘rganiladi. Masalan, N.
Fairklaf kritikal diskurs tahlilini ishlab chiqib, diskursning ijtimoiy kuch bilan
bo‘lgan munosabatini tushuntirishga e’tibor qaratadi. Unga ko‘ra, diskurs –
ijtimoiy hayotni ifoda etish vositasi bo‘libgina qolmay, balki uni o‘zgartirish,
kuchaytirish yoki yangi shaklga keltirish qudratiga ham ega. Diskurs ijtimoiy
munosabatlarni ifodalash barobarida ularni idora qiladi ham. Shuning uchun
diskurs tahlilida nafaqat matnni lingvistik jihatdan tahlil qilish, balki ijtimoiy
yoki siyosiy ma’nolarni ham ochish muhimdir.
Bugungi lingvistik qarashlarda diskurs terminining tahlili bir necha
yo‘nalishda namoyon bo‘ladi. Birinchidan, interaktiv yoki kommunikativ diskurs
tadqiqi. Bunda suhbatdoshlarning nutqiy xatti-harakatlari, muloqot jarayoni,
replikalar, kontekst va vaziyat hisobga olinadi. Qisqasi, diskurs – so‘zlashuv
jarayonida ishtirokchilarning nutqiy qarorlarini, strategiya va taktika usullarini,
xulq-atvorini ifoda qiluvchi tushuncha. Ikkinchidan, madaniy va ijtimoiy
zamindagi diskurs tahlili. Bu yo‘nalishda diskurs jamiyatdagi ijtimoiy ro‘llar,
ijtimoiy kuchlar, ideologiyalar, qadriyatlar, stereotiplar va hokazolarni
shakllantiruvchi vosita sifatida o‘rganiladi. Uchinchidan, kognitiv diskurs tahlili.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
212
Bu yo‘nalishda e’tibor inson ongining til bilan o‘zaro ta’siriga qaratiladi. Diskurs
mazmunini tushunish uchun til nuqtai nazaridan nafaqat grammatik shakl, balki
ma’no, semantik konnotatsiyalar, mental modellar ham tahlil qilinadi.
Demak, diskurs bugungi kunda lingvistik tahlilning muhim obyektiga
aylangan. Bunda lisoniy birliklar (fonema, morfema, so‘z, so‘z birikmasi, gap va
hokazo) cheklangan doirada ko‘rib chiqilmaydi, balki shaxsning nutqiy va
muloqotdagi harakatlari, gapirish maqsadi, ijtimoiy kontekst va odamlar
orasidagi ijtimoiy munosabatlar bilan birgalikda o‘rganiladi. Shu sababli, diskurs
tahlili pure lingvistik yondashuvdan ko‘ra, sotsiolingvistika, antropologik
lingvistika, psixolingvistika va madaniy tadqiqotlar bilan aloqador bo‘ladi.
Diskursga doir an’anaviy fikrlar bilan bir qatorda, so‘nggi yillarda
globalizatsiya, onlayn aloqa, ommaviy axborot vositalarining jadal rivojlanishi
sababli paydo bo‘lgan yangi muammolar ham diqqat markaziga chiqdi. Xususan,
internet diskursi, ijtimoiy tarmoqlar diskursi, virtual suhbatlar diskursi kabi
mavzular lingvistika va muloqot nazariyalariga yangi qirralarni kiritmoqda.
Kompyuter vositalari orqali nutqiy muloqot qilayotgan insonlarning matnlari,
emoji yoki gif kabi ifoda shakllari, tilning norasmiy ko‘rinishlari (chat-til)
dastlabki tadqiqotlarda o‘ziga xos diskurs turlari sifatida aniqlanmoqda.
Tabiiyki, bunday turdagi diskursda ham ijtimoiy, madaniy va ideologik
xususiyatlar namoyon bo‘ladi.
Shu o‘rinda diskurs tahlili metodlarini shakllantirishda muhim omillardan
biri – lingvistik darajadagi komponentlar (leksik-semantik, morfologik,
sintaktik) bilan bir qatorda, paralingvistik omillar (intonatsiya, jest, mimika,
kontekst) ham o‘rganilishidir. Tadqiqotchilar lingvistik vositalar bilan birga
paralingvistik ifodalar nutqning ma’nosini yanada boyitishini, hatto ayrim
holatlarda asosiy ma’no yukini o‘zida olib borishini ta’kidlashadi. Masalan, yuz
ifodalari, tana harakati, nutq paytidagi pauzalar – barchasi diskursning pluri-
modal xarakterini shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, video suxandonlik
yoki teleko‘rsatuvlar diskursida vizual va audio belgilar matn mazmunini to‘liq
tushunish uchun juda muhim.
Diskurs atamasi bugungi lingvistik qarashlarda boshqa bir qator
tushunchalar bilan ham o‘zaro bog‘liq. Masalan, “janr” tushunchasi diskurs
tahlilida ikki xil ma’noda talqin qilinadi. Bir tarafdan, janr matn turiga ishora
qiladigan, me’yorlashtirilgan nutq shakli sifatida qaralsa, ikkinchi tarafdan,
diskurslar ijtimoiy vazifaga, ishtirokchilar doirasiga, komunikativ maqsadga
qarab turli janrlarga bo‘linadi. Shuningdek, “kontekst” tushunchasi diskursda
asosiy tushunchalardan biridir, chunki diskurs mazmuni yoki maqsadi nafaqat
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
213
til birliklarining lug‘aviy ma’nosi bilan, balki voqea, vaziyat, suhbatdoshlar
o‘rtasidagi munosabatlar, madaniy fond va hatto vaqt omili bilan ham
aniqlanadi.
Diskurs tahlilida yana bir muhim yo‘nalish – intertekstualityadir
(matnlararo bog‘liqlik). Ko‘pincha ma’lum bir matn yoki nutq boshqa matnlarga
(maqolalar, adabiy asarlar, tarixiy ma’lumotlar, siyosiy xabarlar va h.k.) ishora
qiladi, ulardan iqtibos keltiradi yoki ularning mazmunidan foydalanib, yangicha
konnotatsiyalar yaratadi. Bu jarayon, asosan, diskursning madaniy va ijtimoiy
mazmunini tushunishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Zero, diskursning ijtimoiy
ta’siri ma’lum bir davrda jamiyatda mavjud bo‘lgan turli xabarlarga, bilimlarga,
qadriyatlar va ishonchlarga tayanadi.
Hozirgi lingvistik qarashlarda diskursning jamiyatdagi roli haqida turli
munozaralar yuritiladi. Biri, diskurs – haqiqatni ifoda etishga xizmat qiladigan
vosita, degan yondashuv bo‘lsa, ikkinchisi, diskurs – haqiqatning o‘zi ham
ijtimoiy konstruksiya ekanini ko‘rsatadi. Bunda diskurs jamiyatdagi ijtimoiy
guruhlarning manfaatlari, siyosiy ideologiyalar, turli mafkuraviy ta’sirlar, kuch
munosabatlari bilan chambarchas bog‘lanib ketadi. Diskurs, ayniqsa, ommaviy
axborot vositalarida mohiyatan kuchli qurolga aylanishi mumkin. Chunki
ommaviy axborot vositalari ijtimoiy ongni shakllantirishda, tezkor xabar
yetkazishda, voqealarni turli rakursdan yoritishda asosiy vosita sifatida xizmat
qiladi. Demak, media diskursining o‘zi ham alohida ko‘lamda o‘rganiladigan
katta soha. Reklama diskursi, siyosiy nutqlar, yangiliklar reportajlari, ijtimoiy
tarmoqlardagi blog va kanallar – barchasi til va ijtimoiy kontekstning uzviy
uyushmasi sifatida tadqiq etiladi.
Diskurs atamasi tub mohiyatiga ko‘ra, so‘z (nutq) bilan jamiyat, madaniyat,
kontekst o‘rtasidagi uzviy aloqani ko‘rsatadi. Har qanday matn yoki nutq uning
yaratilish sharoitiga, maqsadiga va ijtimoiy vazifasiga ko‘ra turlicha ma’no kasb
etishi mumkin. Shuning uchun ham diskursni tahlil qilish jarayonida so‘zlovchi
yoki yozuvchining mavqeyi, uning ijtimoiy kelib chiqishi, jinsiy mansubligi,
siyosiy yoki mafkuraviy qarashlari kabi omillar ham inobatga olinadi. Diskurs,
shu ma’noda, nafaqat lingvistik, balki ijtimoiy va falsafiy fenomen hamdir.
Albatta, diskurs tahlili nazariyasi juda keng ko‘lamli va turli maktab hamda
oqimlarga bo‘linadi. Masalan, struktural lingvistika vakillari diskursga sintaktik
va semantik tuzilmani anglash vositasi sifatida qarashsa, poststrukturalistlar
diskursni kuch va ijtimoiy munosabatlarning ifodasi, ularni barpo qiluvchi
ijtimoiy konstruksiya sifatida ko‘rishadi. Sotsiolingvistika, o‘z navbatida,
diskursni jamiyatda nutqning turli registrlari, ijtimoiy dialektlar, stigma yoki
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
214
xurofotlar bilan bog‘liqligini o‘rganish orqali tahlil qiladi. Shunday qilib, diskurs
tushunchasi fanlararo aloqalarda o‘ta muhim o‘rin tutadi.
Xulosa qilib aytganda, diskurs atamasi o‘zining tarixi davomida
kamsituriladigan hodisa bo‘lib qolmadi, balki kuchli ilmiy qiziqish manbaiga
aylandi. Avvaliga nutq yoki ma’ruza ma’nosida ishlatilgan bo‘lsa, hozirga kelib
diskurs ijtimoiy haqiqatni yaratish, unga ta’sir o‘tkazish, turli ko‘rinishda
shakllantirish vositasi sifatida izohlanadi. Bugungi lingvistik qarashlarda
diskursning keng qamrovli tadqiqi, ya’ni til birliklarining ijtimoiy, psixologik,
kognitiv omillar bilan uyg‘unlashtirilgan tahlili ko‘plab nazariy yondashuvlar va
amaliy yo‘nalishlarni shakllantirdi. Shunday ekan, diskurs fenomenini o‘rganish
nafaqat lingvistika, balki ijtimoiy fanlar, falsafa, siyosatshunoslik, sotsiologiya,
madaniyatshunoslik kabi sohalar uchun ham dolzarb mavzu bo‘lib qolaveradi.
Chunki diskurs – bu inson ongining, ijtimoiy sharoitlarning va madaniy
kontekstlarning o‘zaro aloqasida shakllanuvchi va rivojlanib boruvchi murakkab
til hodisasidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Dadaxonova,
Zarnigor.
"DISKURS:
UMUMIY
YONDASHUVLAR,
TIPOLOGIYA." Теоретические аспекты становления педагогических наук
4.2 (2025): 5-9..
2.
XASANOVA, Dilnoza. "DISKURS LINGVISTIK ATAMA SIFATIDA." ACTA
NUUz 1.1.9 (2024): 323-324.
3.
Umedilloevna, Saidova Muxayyo, and Nadirxanovna Nozima Alisherovna.
"Diskurs Tushunchasi Tahlili Va Tadqiqi." Miasto Przyszłości 44 (2024): 136-
138.
