SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
116
DUNYODA ZAYTUN (OLEA EUROPAEA L.) YETISHTIRILISHI,
ATROF MUHIT VA INSONGA FOYDASI
Komilova Nozimaxon
Samarqand agroinnovatsiyalar va tadqiqotlar instituti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15272892
Annotatsiya:
Zaytun daraxti
(lotincha:
Olea europaea
) - zaytundoshlar
oilasiga mansub, boʻyi 4 - 12 metrga boradigan, doim yashil subtropik daraxt.
Yetishtiradigan asosiy mamlakatlar Yaqin Sharq va Oʻrta dengiz mamlakatlari —
Ispaniya (2 mln. ga dan ortiq), Italiya (1,5 mln. ga), Gretsiya (500 ming ga) va
Portugaliyadir. Ozarbayjon, Gruziya, Qrim, Turkmaniston, Rossiyaning
Krasnodar oʻlkasida ham zaytunzorlar bor.
Kalit so‘zlar.
Zaytun(
Olea europaea L.
), yetishtirish, zaytun moyi,
to‘yinmagan yog‘ kislotalar, yog‘ochlari, zaytun mevasi.
Dunyodagi eng qadimgi madaniy o‘simliklardan biri sifatida ma’lum bo'lgan
zaytun (
Olea europaea L.
) Oleaacea oilasiga, Olea jinsiga kiradi. O‘rta yer dengizi
havzasida muqaddas sanalgan va Anadolu (Hatay Mardin-Qahramanmarash)
nomi bilan mashhur bo‘lgan zaytun (Olea europaea L.) bu gen markazidan
dunyoga tarqalib, O‘rta yer dengizi madaniyatining ramziga aylandi. Zaytun
yetishtirish birinchi odamlardan boshlangani qabul qilingan va “Zaytun barcha
daraxtlarning birinchisidir” deyilgan. Bundan tashqari, zaytun birinchi
yetishtirilgan meva turlaridan biri bo‘lib, geologik va arxeologik topilmalar
zaytun miloddan avvalgi 3000 yilga to'g'ri kelishini ko‘rsatadi. U miloddan
avvalgi 6000 yildan beri insonning ovqatlanishi va sog‘lig‘ida muhim o‘rin
tutadigan qishloq xo‘jaligi mahsuloti sifatida ishlatilgan.
Zaytun yetishtirish iqtisodiy jihatdan mintaqada 30-45 shimoliy va janubiy
kengliklar oralig'ida amalga oshiriladi. Dunyoning 38 ta mamlakatida, shimoliy
yarim sharda 30 ta va janubiy yarimsharda 8 ta mamlakatda taxminan 10
million gektar maydonda 1 milliardga yaqin zaytun daraxti bor. Zaytun o‘simligi,
ayniqsa, O‘rta yer dengizi iqlim zonasi hukmron bo'lgan hududlarda (yoz quruq
va issiq, qishi yumshoq va yomg‘irli) keng tarqalgan. Iste’molchi talablariga
muvofiq, jahon zaytun ishlab chiqarish 2022-yilda 22,775,407 tonnaga etdi, bu
2017-yilda 20,875,520 tonnaga ko'tarildi va bu ishlab chiqarishning 97 foizi
O'rta er dengizi havzasida joylashgan mamlakatlar tomonidan amalga oshiriladi.
Dunyo zaytun ishlab chiqarishining taxminan 2 million tonnasi istemol
zaytunlari uchun qayta ishlanadi va qolgan qismi yog' ishlab chiqarish uchun
ajratiladi va o'rtacha 3 million tonna zaytun moyi beradi. Bu ishlab chiqarishda
o'z so'zini bildirgan davlatlar orasida Ispaniya 6 million 549 ming 499 tonna
ishlab chiqarish bilan birinchi o'rinda, 2 million 720 ming 488 tonna bilan
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
117
Gretsiya va 2 million 576 ming 891 tonna bilan Italiya ikkinchi, Turkiya esa 2
million 100 ming tonna ishlab chiqarish bilan 4-o'rinda.
Dunyodagi ba'zi mamlakatlarda zaytun yetishtirish miqdori (tonna)
(FAO, 2022).
Mamlakatlar
2017
2018
2019
2020
2021
2022
Ispaniya
3.849.300 3.849.300 3.849.300 3.849.300 3.849.300 3.849.300
Gretsiya
2.764.017 2.764.017 2.764.017 2.764.017 2.764.017 2.764.017
Italiya
3.017.537 2.940.545
1.963.676
2.732.894
2.092.175
2.576.891
Turkiya
1.820.000 1.676.000
1.768.000
1.700.000
1.730.000
2.100.000
Marokash
1.315.794 1.181.676
1.573.206
1.144.238
1.416.107
1.039.117
Misr
563.070
541.790
565.669
698.927
694.309
927.595
Tunis
963.000
1.100.000
376.000
1.700.000
700.000
896.807
Jami:
17.683.520 22.025.129 16.208.881 19.340.999 19.267.493 20.875.407
Iqlim talablari nuqtai nazaridan, zaytun ko‘p yog‘ingarchilik, issiq va quruq
yoz, qisqa bahor va uzoq kuz bilan yumshoq qishga muhtoj. Zaytun daraxti 40 ºC
dan -7 ºC gacha bo'lgan haroratga bardosh bera olsa ham, yillik harorat 15-25 ºC
bo'lgan joylarda yaxshi o'sadi va rivojlanadi. Yiliga oʻrtacha 200-800 mm yogʻin
tushadigan joylarda
oʻsadigan
zaytun
daraxtining
rivojlanishi bu
yogʻingarchilikning yil davomida taqsimlanishiga bogʻliq.
Zaytunni quruq sharoitda etishtirish uchun yil davomida 400-800 mm
yog'ingarchilik yaxshi taqsimlanishi kerak. Aks holda, sug‘orish yozgi davrlarda
amalga oshirilishi kerak. Zaytun o‘simlik yorug'likni yaxshi ko‘rganligi sababli,
zaytun bog‘i o‘rnatiladigan joylar 600 metrdan yuqori bo‘lmasligi kerak.
Zaytun yetishtirishdan olinadigan ikkita asosiy mahsulotdan biri
nonushtaning ajralmas mahsuloti bo'lgan dasturxon zaytun, ikkinchisi esa
zaytun moyidir. O‘rta er dengizi parhezining asosiy elementi bo‘lgan zaytun
moyi faqat jismoniy usullar yordamida olinadigan, o’ziga xos ta’mi va
xushbo’yligi bilan tabiiy holatda iste’mol qilinadigan, qayta ishlashni talab
qilmaydigan yagona o‘simlik moyidir. Qayta ishlash jarayonida olinmaslik uning
tarkibida mavjud bo‘lgan va sog‘liq uchun foydali bo‘lgan ko'plab birikmalarning
yog‘da qolishiga yo‘l qo‘ymaydi va uning noyob ta’mi va tuzilishini yaratadigan
birikmalarning yo‘qolishining oldini oladi. Zaytun mevasi tarkibidagi mono
to‘yinmagan yog‘ kislotalari bilan bir qatorda yurak-qon tomir sog‘ligi uchun
yaxshi bo‘lgan va saraton kasalligiga qarshi ijobiy ta’sir ko'rsatadigan
antioksidant moddalar ham zaytun moyi iste’molining katta o‘sishiga sabab
bo‘ldi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
118
Zaytun va zaytun moyining sog‘likka foydali ta’siri qadim zamonlardan beri
ma'lum. Ilmiy tadqiqotlar ko'rsatgan eng muhim haqiqat shundaki, zaytun
polifenollari bu ta'sir uchun katta yordam beradi. Zaytun mevasida fosfor, kaliy,
kalsiy va magniy kabi elementlardan tashqari, ko'z salomatligi uchun muhim
bo'lgan A vitaminlari (retinol), tabiiy antioksidant xususiyatlarga ega E
(tokoferol), qon ivishiga yordam beruvchi K (naftoxinon) va salomatlik uchun
muhim nutrient bo'lgan D (xolekalsiferol) mavjud.
Zaytun mevalari yashil, pushti va qora yetuklik bosqichlarida yig‘ib olinishi,
turli usullar bilan qayta ishlanishi va stol zaytunlari sifatida ishlatilishi mumkin.
Yashil zaytunlarning bir qismi chuqurchaga bo'linadi va chuqurga qizil qalampir,
sabzi yoki bodom solinadi. Zaytun mevasidan olinadigan boshqa qo‘shimcha
mahsulotlar zaytun moyi va yog‘ochdir. Uning pomasi o‘g‘it yoki yoqilg‘i sifatida
ishlatiladi, yog‘ochlari esa mebel ishlab chiqarishda ishlatiladi. Zaytun moyi
sovun tayyorlashda ham ishlatiladi.
Zaytun yog‘i foydasi eng ko’p bo‘lgan mahsulotlardan biri sifatida qadimdan
mashhur. Undan tibbiyot, dietologiya va kosmetologiya sohasida faol
foydalanilmoqda.
Zaytun mevasi mikroelementlarga qanchalik boy ekanini hatto tasavvur
ham qilmagan qadimgi yunonlar va misrliklar zaytunning noyob xususiyatlarini
qadrlashgan va zaytun daraxtini ilohiy kelib chiqishiga ega deb hisoblashgan.
Zaytun moyini muntazam ravishda iste’mol qilish — yurak-qon tomir
kasalliklarini oldini olishning yaxshi usuli: u tomirlarni mustahkamlaydi va
ularni yanada elastik qiladi.
Qon bosimini pasaytirishga yordam beradigan ko’plab dorilar zaytun
daraxtining bargi asosida yaratilgan. Bundan tashqari, zaytun moyi suyak
to’qimalariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va kaltsiy yo’qotilishini oldini oladi,
o’simlikning bu xususiyati uni bolalar uchun ayniqsa qimmatli qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Afechtal, M., and Mounir, M., 2020. Preliminary evaluation of the status of
olive-infecting viruses in Morocco. Mor. J. Agri. Sci., 1(1):59-61, January 2020.
2.
Alabi, O. J., DiazLara, A., Erickson, T. M., Rwahnih, M. A., 2021. Olea
europaea geminivirus is present in a germplasm repository and in California and
Texas olive (Olea europaea L.) groves. Archives of Virology, 166:3399–3404.
3.
Mahammadiyev, J. N., Raxmonov, V. N., Amonov, B. S., Abduqahhorov, J. M.,
& Maxammadiyev, M. N. (2021). MICROCAPSULATION COATING MATERIALS
AND ITS APPLICATION IN FOOD TECHNOLOGY. In Archive of Conferences (pp.
58-60).
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
119
4.
Çelik, F., H., 2019. Farklı Lokasyon ve Farklı Hasat Yıllarının Gemlik Tipi
Siyah Sofralık Zeytin ve Zeytinyağlarının Kalite Özelliklerine Etkisi. Doktora Tezi.
Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı,
Adana. 139 s.
5.
Mahammadiyev, J., Abdivoitova, S., Erkinova, Z., & Toshqulov, T. (2025).
ARTISHOK (CYNARA L.) TURLARINING BIOLOGIK FAOLLIGI VA KLINIK
TADQIQOTLAR. Естественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования, 4(4), 74-77.
6.
FAO,
2024.
The
World
Olive
Economy.
http://www.fao.org/faostat/en/#data
7.
Nurmanova, I., & Mahammadiyev, J. (2023). APPLICATION OF
MICROENCAPSULATION TECHNOLOGY IN THE FIELD OF TEXTILES.
International Bulletin of Applied Science and Technology, 3(6), 712-715.
8.
Keçeli, T. M., Harp, F., 2014. The antioxidative role of olive leaves at
different hervest time fot olive oil stability. Quality Assurance and Safety of
Crops & Foods, 6:141-149.
9.
Мухаммадиев, Ж. Н., Абдусаломов, Ж. Т., Насимов, Х. М., Курбонова, Д.
А., & Холмурзаев, Ф. Ф. (2021). Важность Микрокапсул Для Скрытия Вкусов
И Запахов Веществ. Central Asian Journal of Medical and Natural Science, 2(6),
336-338.
