SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
82
ODDIY IGIR (ACORUS CALAMUS L.)NINNG KIMYOVIY TARKIBI VA
DORIVOR XUSUSIYATLARI
Tolliboyeva Setora
Samarqand agroinnovatsiyalar va tadqiqotlar instituti talabasi
Iskandarova Sayyora
Samarqand agroinnovatsiyalar va tadqiqotlar instituti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15253602
Annotatsiya:
Dorivor oʻsimliklar -inson va hayvonlarni davolash,
kasalliklarning oldini olish uchun, shuningdek, oziq-ovqat, atir-upa va
kosmetika sanoatida ishlatiladigan oʻsimliklar —giyohlar. Yer yuzida dorivor
oʻsimliklarning 10—12 ming turi borligi aniqlangan. 1000 dan ortiq oʻsimlik
turining kimyoviy, farmakologik va xossalari tekshirilgan.
Kalit so‘zlar.
Dorivor oʻsimliklar, oddiy igir
(Acorus calamus L.),
efir
moylari, tik o'suvchi, achchiq akorin glikozidi, oshlovchi moddalar, smola,
kraxmal.
Oʻzbekistonda dorivor oʻsimliklarning 700 dan ortiq turi mavjud. Shulardan
tabiiy sharoitda oʻsadigan va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin oʻsimlik
turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. Hozirgi davrda tibbiyotda
qoʻllanadigan dori-darmonlarning qariyb 40−47% oʻsimlik xom ashyolaridan
olinadi.
Oʻsimliklar murakkab tuzilishiga ega boʻlgan jonli tabiiy kimyoviy
laboratoriya boʻlib, oddiy noorganik moddalardan murakkab organik moddalar
yoki birikmalarni yaratish qobiliyatiga ega. Dorivor oʻsimliklarning quritilgan
oʻti, kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tuganagi, piyozi, poʻstlogʻi, bargi, guli, gʻunchasi,
mevasi (urugʻi), danagi, sharbati, qiyomi, toshchoyi, efir moylari va
boshqalardan doridarmon tarzida foydalaniladi.
Oddiy igir
(Acorus calamus L.)
- kuchaladoshlar –
Agasеaе
oilasiga mansub
ko‘p yillik bir pallali o‘t o‘similik hisoblanadi. Ildizpoyasining yuqori tomonidan
barg to‘plamlari o‘sib chiqqan bo‘ladi. Bargi qilichsimon bo‘lib uzunligi 120 sm,
tеkis qirrali va parallеl tomirlangan. Poyasi yashil rangli, tik o‘suvchi,
shoxlanmagan, uch qirrali, bargsizdir. Poyada 2 jinsli, so‘tacha to‘plangan sariq
gullar bo‘ladi. So‘ta konussimon bo‘lib, uzunligi 4-12 sm. Gul toplami - so‘ta,
yonidan 50 sm uzunlikda o‘rovchi (qinli) barg chiqadi. Gul qo‘rg‘oni ko‘rimsiz,
oddiy, olti bargli, otaligi 6 ta, onalik tuguni 3 xonali, yuqoriga joylashgan. Mеvasi
- cho‘zinchoq, ko‘p urug‘li, qizil xo‘l mеva ildiz poya hidlidir.
Poyasi (gul o'qi) yashil, tik o'suvchi, shoxlanmagan, uch qirrali, bargsiz, bir
tomoni tarnovsimon, ikkinchi tomoni esa o'tkir qirrali. Poyada ikki jinsli, so'taga
to'plangan sariq gullar bo'ladi. So'ta silindrsimon — konusga o'xshash bo'lib,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
83
uzunligi 4—12 sm.
Gul to'plami — so'ta yonidan 50 sm uzunlikda o'rovli (qinli) barg chiqadi.
Gulqo'rg'oni ko'rimsiz, oddiy, olti bargli, otaligi 6 ta, onalik tuguni uch xonali,
yuqorida joylashgan. Mevasi — cho'zinchoq, ko'p urug'li, qizil ho'l meva.
Ildizpoya va bargi hidli, mayda ildizlari hidsiz. May oyi oxiridan boshlab
iyulgacha gullaydi.
Daryo, ko'l va hovuz bo'ylarida, ko'lmaklarda, botqoqlik, o'tloqlarda va
botqoq atroflarida o'sadi. Moldova, Ukraina, Belorus, Boltiq bo'yi mamlakatlari,
Rossiya-ning Yevropa qismining janubida, Qozog'istonda, Sibir, Yakutiya, Uzoq
Sharqda, qisman Kavkaz va O'rta Osiyo (O'zbekistonning Xorazm va Samarqand
viloyatlari)da uchraydi. Mahsulot, asosan, Belorus va Ukrainada tayyorlanadi,
lekin Qozog'iston va Amur daryosining o'rta oqimida yig'ish mumkin.
Oddiy igir O‘zbekistonning Samarqand viloyati hududida tarqalgan. U
turg‘un va sekin oqadigan suvlarda, allyuvial (yirik daryo suvidan taʼminlanib
turuvchi grunt suvlari yaqin boʻlgan qayirlarda, quyi daryo terassalarida va
hozirgi deltalarda shakllangan) tuproqlar, daryolar qirg‘oqlarida, irmoqlarda,
ko‘l va daryolar va botqoqlashgan qismlarda ko‘proq o‘sadi (1-rasm).
1-rasm. Oddiy igir
Kimyoviy tarkibi.
Igir ildizpoyasi tarkibida 5% gacha efir moyi, achchiq
akorin glikozidi, oshlovchi moddalar, smola va 25,5% gacha kraxmal bo'ladi. Igir
bargi tarkibida efir moyi, 150 mg% gacha vitamin C va oshlovchi moddalar bor.
Ishlatilishi
. Igir preparatlari achchiq xushbo'y dori sifatida ishtaha ochish
va ovqat hazm qiiish jarayonini yaxshilashda yordam beradi. Buyrak, jigar, o't
pufagi kasalliklarini davolashda ham qo'lla-nilgan. Igir ildizpoyasi parfumeriya
va oziq-ovqat (likor tayyorlashda) sanoatida ham ishlatiladi.
Dorivor preparatlari — qaynatma. Ildizpoya achchiq nastoyka, achchiq
rovoch nastoykasi va me'da kasalliklarida hamda ishtaha ochish uchun
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
84
ishiatiladigan yig'ma choylar tarkibiga kiradi.
Igir ildizpoyasining efir moyi buyrak va o't yo'lari tosh kasalligini
davolashda hamda uning oldini olishda ishlatiladigan ,,O1imetin" preparati,
ildizpoya kukuni — me'da va o'n ikki barmoq ichak yara kasalligida
ishlatiladigan ,,Vikalin" va ,,Vikair" preparatlari tarkibiga kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Mahammadiyev, J. N., Raxmonov, V. N., Amonov, B. S., Abduqahhorov, J. M.,
& Maxammadiyev, M. N. (2021). MICROCAPSULATION COATING MATERIALS
AND ITS APPLICATION IN FOOD TECHNOLOGY. In Archive of Conferences (pp.
58-60).
2.
Рахмонов, В. Н. (2023). МАИШИЙ ВА САНОАТ ОҚОВА СУВЛАРИНИ
БИОЛОГИК ТОЗАЛАШДА КАРОЛИНА АЗОЛЛАСИ (AZOLLA CAROLINIANA
WILLD.) ВА КИЧИК РЯСКА (LEMNA MINOR L.) ЎСИМЛИКЛАРИДАН
ФОЙДАЛАНИШ. Academic research in educational sciences, 4(SamTSAU
Conference 1), 897-900.
3.
Raxmonov, V., & Xamroyev, A. (2023). O ‘TXO ‘R BALIQLAR UCHUN
RYASKA (LIMNA) O ‘SIMLIGIDAN EKOLOGIK TOZA, ARZON VA TO ‘YIMLI
OZUQA TAYYORLASH. Science and innovation in the education system, 2(12),
167-171.
4.
Mahammadiyev, J. N. O. G. L., & O’G’Li, M. N. J. (2022). KAPSULLASH
USULLARI VA ULARNING OZIQ-OVQAT MAHSULOTLARINI SAQLASHDAGI
AHAMIYATI. Academic research in educational sciences, (Conference), 460-464.
5.
Mahammadiyev, J., Abdivoitova, S., Erkinova, Z., & Toshqulov, T. (2025).
ARTISHOK (CYNARA L.) TURLARINING BIOLOGIK FAOLLIGI VA KLINIK
TADQIQOTLAR. Естественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования, 4(4), 74-77.
6.
Raxmonov, V. N. (2022). AZOLLA (Azolla) VA RYASKA (Lemna)
O’SIMLIGIDAN BALIQCHILIKNI RIVOJLANTIRISHDA FOYDALANISH. Academic
research in educational sciences, (Conference), 638-640.
7.
Nurmanova, I., & Mahammadiyev, J. (2023). APPLICATION OF
MICROENCAPSULATION TECHNOLOGY IN THE FIELD OF TEXTILES.
International Bulletin of Applied Science and Technology, 3(6), 712-715.
8.
Мухаммадиев, Ж. Н., Абдусаломов, Ж. Т., Насимов, Х. М., Курбонова, Д.
А., & Холмурзаев, Ф. Ф. (2021). Важность Микрокапсул Для Скрытия Вкусов
И Запахов Веществ. Central Asian Journal of Medical and Natural Science, 2(6),
336-338.
9.
Shernazarov, S., Davronova, S., Tashpulatov, Y., Rakhmonov, V., Muminov,
S., & Nurniyozov, A. (2024). The importance of Azolla aquatic plants in creating a
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
85
natural sustainable nutrient environment in the fisheries industry. In E3S Web
of Conferences (Vol. 539, p. 02009). EDP Sciences.
10.
Dustov, B., Aitbayeva, K., Rakhmonov, V., Tashpulatov, Y., & Shernazarov, S.
(2024). Floristic and ecological characteristics of algoflora of different types of
reservoirs of the West Zarafshan Ridge (Uzbekistan). In E3S Web of Conferences
(Vol. 510, p. 03003). EDP Sciences.
