SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
61
MILLIY RAQSLARNI SAHNALASHTIRISHDA KOMPOZITSION
G‘OYANING IFODASI
Kurbanova Ferida Maxsetovna
O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti Nukus filiali
"Xalq ijodiyoti" kafedrasi
"Ashula va raqs" mutaxassisligi 3-kurs talabasi
Yuldashova Zuxra Saliyevna
O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti Nukus filiali
"Xalq ijodiyoti" kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15239208
Annotatsiya.
Ushbu maqolada milliy raqslarni sahnalashtirishda
kompozitsion g‘oyaning ifodalanishi tahlil qilinadi. Milliy raqs san’ati xalqning
madaniy va estetik dunyoqarashini aks ettiruvchi badiiy ifoda shaklidir.
Kompozitsion g‘oya raqsning asosiy mazmuni, uning harakatlar tizimi, musiqa
va sahna dizayni orqali ifodalanadi. Maqolada raqsni sahnalashtirishda g‘oya,
harakatlar va musiqa o‘rtasidagi uyg‘unlik, xoreografning ijodiy yondashuvi va
zamonaviy texnologiyalarning roli muhokama qilinadi. Shuningdek, milliy raqsni
zamonaviy vositalar bilan boyitish va milliy o‘zlikni saqlash muhimligi
ta’kidlanadi. Kompozitsion g‘oya sahnalashtirish jarayonida badiiy va g‘oyaviy
mazmunni aniq va ta’sirli yetkazishning asosiy vositasi hisoblanadi.
Kalit so‘zlar:
Milliy raqs, kompozitsion g‘oya, sahnalashtirish, xoreografiya,
ritm, sahna dizayni, ijodiy yondashuv.
Milliy raqs san’ati – bu xalqning asrlar davomida shakllangan madaniy
merosi, estetik didi va ichki dunyosining badiiy ifodasidir. Har bir harakatda, har
bir ritmda o‘ziga xos tarix, falsafa va milliylik mujassam. O‘zbek milliy raqslari
ham ana shu boy merosning yorqin namunasidir. Ular xalqning turmush tarzini,
urf-odatlarini, quvonch va g‘am-tashvishlarini, sevgi-muhabbat va sadoqat kabi
tuyg‘ularini o‘zida aks ettiradi [4, 509-514]. Bugungi globallashuv davrida milliy
san’at turlari, xususan, raqslarimizni zamonaviy sahna talablariga mos ravishda
qayta ishlash, ularni professional sahnaga olib chiqish dolzarb masalaga
aylanmoqda. Shu jarayonda raqsning faqat tashqi go‘zalligiga emas, balki uning
kompozitsion g‘oyaviy mazmuniga alohida e’tibor qaratish zarur bo‘ladi.
Kompozitsion g‘oya – bu raqs orqali tomoshabinga yetkazilmoqchi bo‘lgan
asosiy mazmun, ruhiy holat va badiiy g‘oya bo‘lib, u butun sahna harakatlarini
boshqaruvchi asosiy mezon hisoblanadi. Milliy raqsni sahnalashtirishda bu
g‘oyaning to‘g‘ri tanlanishi va badiiy ifoda vositalari orqali samarali yetkazilishi
raqsning umumiy muvaffaqiyatini belgilaydi. Ushbu maqolada milliy raqs
san’atining kompozitsion asoslari, sahnalashtirish jarayonida g‘oya qanday aks
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
62
etishi va uning tomoshabinga qanday ruhiy-estetik ta’sir ko‘rsatishi haqida
batafsil fikr yuritiladi.
Raqs san’atida kompozitsion g‘oya deganda raqs asarining mazmuniy va
badiiy asosini tashkil etuvchi, tomoshabinga yetkazilmoqchi bo‘lgan asosiy fikr,
kayfiyat va ruhiy holat tushuniladi. Milliy raqsda bu g‘oya ko‘pincha xalq
turmush tarzi, tarixiy an’analar, urf-odatlar, tabiat manzaralari yoki insoniy
tuyg‘ular orqali ifodalanadi. Masalan, “Baxor” raqsida tabiatning uyg‘onishi,
“Lazgi”da quvonch va hayajon, “Do‘ppi raqsi”da esa xalqning mehr-oqibati,
mehmondo‘stligi ifodalanadi.
Kompozitsion g‘oya har bir sahna harakatida, harakatlarning rivojlanishida,
dinamikasida va final yakunida o‘z aksini topadi. U tasodifiy emas, balki
oldindan rejalashtirilgan, dramatik rivojga ega bo‘lgan badiiy asarning o‘zagidir.
Agar raqsda aniq g‘oya bo‘lmasa, harakatlar mazmunsiz, tomoshabinga ta’sir
qilmaydigan ko‘rinishda qoladi.
Kompozitsion g‘oyani sahnada samarali ifodalash uchun bir nechta asosiy
elementlarning uyg‘unligi zarur:
Harakatlar tizimi:
Har bir harakat ma’no kasb etishi, g‘oyani ochib berishi
kerak. O‘zbek raqslari, ayniqsa, Xorazm, Farg‘ona va Buxoro maktablarida qo‘l,
kaft, barmoqlar, hatto nigoh orqali ham mazmun yetkaziladi. Bunday harakatlar
orqali sevgi, sog‘inch, xushnudlik, sadoqat kabi tuyg‘ular ifodalanadi.
Musiqa va ritm:
Musiqa raqs g‘oyasining ruhiy asosini tashkil etadi. Milliy
raqslarda doira, gijjak, surnay, dutor kabi an’anaviy cholg‘ular orqali milliy
kayfiyat yaratiladi. Musiqa ritmi va ohanglari harakatlar dinamikasiga mos
bo‘lishi kerak.
Libos va sahna bezaklari:
Liboslar milliylikni ifodalovchi muhim omil
bo‘lib, ular rang-barangligi, naqsh va shakllari bilan raqs mazmunini boyitadi.
Masalan, Farg‘ona raqslarida ipak liboslar, Buxoro raqsida zardo‘zlik, Xorazmda
esa yorqin tusli do‘ppilar va keng etaklar ishlatiladi.
Sahnaviy rejissura va dramaturgiya:
Raqsning boshlanishi, rivoji va
yakuni mantiqan bog‘langan bo‘lishi kerak. Raqsda syujet bo‘lmasa ham,
dramatik chiziq bo‘lishi zarur. Misol uchun, “Gul raqsi” bosqichma-bosqich
ochiladi: dastlab gul ochiladi, keyin uni hidlashadi, oxirida esa uni sevgi yoki
do‘stlik ramzi sifatida tomoshabinga taqdim etishadi [5, 180-184].
Kompozitsion g‘oyaning muvaffaqiyatli ifodalanishi xoreografning badiiy
didi, tajribasi va xalq og‘zaki ijodi hamda an’anaviy raqs maktablarini bilishiga
bog‘liq. Xoreograf har bir raqsni sahnaga qo‘yishda birinchi navbatda g‘oyani
aniqlaydi, so‘ngra unga mos musiqa, harakatlar va obrazlarni tanlaydi. Ijodkor
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
63
sahnada ko‘rsatmoqchi bo‘lgan g‘oyani tomoshabinga ta’sirli va tushunarli
tarzda yetkazish uchun zamonaviy vositalardan – yorug‘lik texnikasi, video
proyeksiyalar, guruhli plastika va boshqa sahnaviy yechimlardan foydalanadi.
Ammo eng muhimi – bu vositalar g‘oyaga xizmat qilishi, uni bezamasligi lozim.
Bugungi san’at sohasida innovatsion yondashuvlar milliy raqsga ham kirib
kelmoqda. Elektron musiqa, multimedia, lazer texnologiyalari, 3D dekoratsiyalar
kabi vositalar raqsga zamonaviy nafas baxsh etmoqda. Ammo bu vositalar milliy
ruhga zid emas, balki uni yanada kuchaytiruvchi bo‘lishi kerak. Masalan, qadimiy
“Tanavar” kuyiga zamonaviy orkestr ishlov berilib, raqs g‘oyasini kuchliroq ifoda
etishga xizmat qilishi mumkin. Zamonaviy xoreograflar aynan shunday
yondashuv orqali milliylikni saqlagan holda tomoshabinni hayratlantiradigan,
chuqur mazmunga ega raqs asarlarini yaratmoqdalar.
Xulosa.
Milliy
raqs
san’ati
kompozitsion
g‘oya
va
uning
sahnalashtirilishidagi badiiy vositalar orqali xalqning madaniy va estetik
dunyoqarashini aks ettiradi. Raqsning muvaffaqiyatli ifodalanishi uchun
kompozitsion g‘oya, harakatlar tizimi, musiqa va sahna dizayni o‘rtasidagi
uyg‘unlik zarur. Har bir element, xoreografning ijodiy yondashuvi orqali,
tomoshabinga aniq va ta’sirli g‘oya yetkazilishi lozim. Milliy raqsni zamonaviy
texnologiyalar va san’at vositalari bilan boyitish, ammo ularning milliy o‘zlikni
saqlashini ta’minlash juda muhim. Xoreografning g‘oyani aniqlab, uni sahnada
to‘g‘ri ifodalashi raqsning estetik va ma’naviy yuksakligini ta’minlaydi. Shu bilan
birga, milliy raqs sahnalari nafaqat madaniy merosni saqlash, balki uni kelajak
avlodlarga etkazish uchun ham muhimdir. Kompozitsion g‘oya, har bir
elementning uyg‘unligi orqali, raqsning tomoshabinga ta’sirini kuchaytiradi va
uning estetik qiymatini oshiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abraykulova, N. E. (2024). О ‘ZBEK NOMODDIY MADANIY MEROSI: RAQS
SAN’ATI VA UNING TA’LIM TIZIMIGA TADBIQ ETILISHI. World of Philology,
3(4), 185-191.
2.
Ashurovna, M. M. (2024). RAQQOS, BALETMEYSTER, PEDAGOG ISOHOR
OQILOV IJODIDA SAHNAVIY RAQS AN’ANALARI. INNOVATIVE DEVELOPMENTS
AND RESEARCH IN EDUCATION, 3(33), 183-187.
3.
Mirhusanova, I. H., & Konservatoriyasi, C. U. D. (2024). RAQSNING
YOZILISH USLUBI. Oriental Art and Culture, 5(6), 453-462.
4.
Mo‘Minova, D. N. (2025). SAHNA MADANIYATI VA MUSIQIY CHIQISHLAR:
NAZARIYA VA AMALIYOT. Inter education & global study, (3), 509-514.
5.
Shermatov, N. (2024). FOLKLOR-ETNOGRAFIK ANSAMBLLAR IJODIY
FAOLIYATIDA RAQS SAN’ATINING О ‘RNI. World of Philology, 3(4), 180-184.
