SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
64
ENG QADIMGI ADABIY YODGORLIKLAR
Toʻlanboyeva Marhabo Davlatsho qizi
Qoʻqon universiteti Andijon filiali ijtimoiy-gumanitar fakulteti Filologiya va
tillarni oʻqitish oʻzbek tili yoʻnalishi 24-04 guruh
talabasi
Email:@immerxaba@gmail.com
Tel: + 998 93 851 72 42
https://doi.org/10.5281/zenodo.15241318
Annotatsiya:
Mazkur maqolada oʻzbek xalq adabiyotining eng qadimgi
bosqichlari, uning shakllanish omillari va tarixiy ildizlari tahlil etiladi. Adabiyot
xalqning maʼnaviy yodgorligi sifatida qadimdan ogʻzaki ijod shaklida rivojlanib
kelgan. Ayniqsa, epik janrdagi asarlar, dostonlar va afsonalar xalq tafakkuri, urf-
odati hamda tarixiy hayotining badiiy ifodasidir. Maqolada qadimgi davrlarda
yaratilgan asarlar misolida oʻzbek xalqining dunyoqarashi, axloqiy-meʼyoriy
qarashlari va badiiy didi yoritiladi. Ushbu tadqiqot xalq ogʻzaki ijodi orqali milliy
ruhiyat va tarixni anglash imkonini beradi.
Kalit soʻzlar:
qadimgi adabiyot, xalq ogʻzaki ijodi, epik janr, doston, afsona,
tarixiy tafakkur, oʻzbek xalq ijodi.
Абстрактный:
В данной статье рассматриваются ранние этапы
развития узбекской народной литературы, её исторические корни и
факторы формирования. С древних времён литература развивалась как
устное народное творчество и служила духовным наследием народа.
Особенно эпические жанры, такие как дастаны и легенды, отражают
народное мышление, обычаи и историческую реальность. Через примеры
древних произведений раскрываются мировоззрение, нравственные
нормы и художественный вкус узбекского народа. Это исследование
позволяет глубже понять национальный дух и историческое сознание
через призму устной народной словесности.
Ключевые слова:
древняя литература, устное народное творчество,
эпический жанр, дастан, легенда, историческое мышление, узбекский
фольклор.
Abstract:
This article analyzes the earliest stages of Uzbek folk literature,
the factors that influenced its formation, and its historical roots. Literature has
long developed in the form of oral creativity as a spiritual legacy of the people.
Especially epic genres, dastans, and legends serve as artistic reflections of folk
worldview, traditions, and historical life. The article explores the worldview,
moral norms, and artistic taste of the Uzbek people through examples of ancient
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
65
literary works. This research provides an opportunity to understand national
spirit and history through oral folk creativity.
Keywords:
ancient literature, oral folk creativity, epic genre, dastan,
legend, historical thinking, Uzbek folklore.
Oʻzbek xalqining boy maʼnaviy merosi, avvalo, uning qadimiy ogʻzaki va
yozma adabiyotida namoyon boʻladi. Tarixiy manbalarga tayanilsa, oʻzbek
adabiyotining ildizlari miloddan avvalgi davrlargacha borib taqaladi. Qadimgi
turkiy yozuvlar, dostonlar, afsonalar va toponimik hikoyatlar xalqning tafakkuri,
urf-odatlari, diniy eʼtiqodlari hamda tarixiy hayotini aks ettirgan bebaho
yodgorliklardir. Ushbu adabiy manbalar oʻzbek adabiyotining shakllanishida,
badiiy tafakkurining o‘sishida, xalqning tarixiy xotirasi va madaniyati rivojida
muhim o‘rin tutadi.
Xususan, “Oʻzbek mumtoz adabiyoti tarixi” asarida qadimgi davrlarga oid
adabiy meros, ularning janr xususiyatlari, tarixiy-falsafiy asoslari chuqur tahlil
etilgan. Qadimgi yozma manbalar – Orxon-Yenisey bitiklari, “Alpomish” dostoni,
“Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘otit turk”, “Mahmud Qoshg‘ariy”, Yusuf Xos Hojib
kabi mualliflarning asarlari — o‘zbek adabiy tafakkurining dastlabki yuksak
namunalaridan hisoblanadi. Ular orqali biz nafaqat xalqning o‘tmishdagi adabiy
didi va tafakkur darajasini bilamiz, balki milliy o‘zlikni anglash, ruhiy va
maʼnaviy qadriyatlarni o‘rganish imkoniga ham ega bo‘lamiz.
Eng qadimgi adabiy yodgorliklar xalq ogʻzaki ijodi bilan chambarchas
bogʻliq bo‘lib, ular xalq hayotining aks-sadosi, tarixiy xotirasi va madaniy
tafakkurining mevasidir. Bugungi kunda bu yodgorliklarni ilmiy asosda
oʻrganish, ularning adabiy, tarixiy va falsafiy mohiyatini ochib berish — milliy
adabiyotimizning tub ildizlarini, shakllanish bosqichlarini chuqurroq anglashda
muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqot metodologiyasi: Maqola yozilishida tarixiy yondashuv, tavsifiy
hamda taqqoslov metodlaridan foydalanildi. Qadimgi adabiy yodgorliklarning
yaratilgan davri, mazmuni va badiiy xususiyatlari o‘rganildi. Asosiy tahlillar
“O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi” asariga tayangan holda olib borildi. Qadimgi
yozma va og‘zaki adabiyot namunalari o‘zaro taqqoslab, ularning o‘zbek
adabiyotidagi o‘rni aniqlab berildi.
Asosiy qism : O‘zbek xalqining adabiy merosi milliy ruhiyatining
mustahkam poydevori bo‘lib, bu meros xalqning tarixiy xotirasi, madaniyati va
dunyoqarashini ifodalaydi. O‘zbek adabiyotining ildizlari miloddan avvalgi
davrlarga borib taqaladi, va uning dastlabki yodgorliklari xalq og‘zaki ijodi orqali
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
66
shakllanib, keyinchalik yozma adabiyotga aylangan. Ushbu yozma yodgorliklar
xalqning urf-odati, qadriyatlari va tarixiy kechinmalarini o‘zida aks ettirgan
bebaho xazinalardir.
O‘zbek adabiyotining eng qadimgi namunalaridan biri bo‘lgan
“Alpomish” dostoni X-asr oxirida va XI-asr boshlarida yaratilgan. Bu doston faqat
badiiy asar sifatida emas, balki xalqning jasorati, sadoqati va vatanparvarlikni
ifodalovchi yuksak qadriyatlarini tarannum etadi. Alpomish dostoni xalq
ruhining yuksak ifodasi bo‘lib, o‘zbek xalqi uchun milliy g‘urur va ma’naviy
ta’limotning manbaidir.
Bundan tashqari, Orxon-Yenisey bitiklari, VII-asrning oxirlarida, aniqrog‘i
680-700 yillar atrofida yaratilgan bo‘lib, qadimgi turkiy xalqlarning davlat
tuzilishi, ijtimoiy hayoti va diniy eʼtiqodlarini aks ettiradi. Bu bitiklar nafaqat
yozma yodgorliklar, balki turkiy xalqlar tarixining birinchi yozma manbalari
sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Orxon va Yenisey daryolari bo‘ylab topilgan
bu bitiklar turkiy xalqlarning qadimiy tarixini va madaniyatini o‘rganishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari XI-asrda,
taxminan 1069-1070-yillarda yozilgan va unda axloqiy g‘oyalar, adolat, to‘g‘rilik,
aql va taqvo kabi fazilatlar bayon etilgan. Bu asar faqat adabiy yodgorlik sifatida
emas, balki Sharq falsafasining muhim asarlaridan biridir. Shu bilan birga,
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari ham o‘zbek tilining
taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan. “Devonu lug‘otit turk” XI-asrda yozilgan
bo‘lib, turkiy xalqlarining lug‘atlari va tilining boyligini aks ettiradi.
Bu adabiy yodgorliklar nafaqat o‘zbek adabiyotining qadimgi ildizlarini,
balki xalqning madaniy va ma’naviy rivojlanishining poydevorini tashkil etadi.
Har bir asar xalqning ruhiy olami, axloqiy qadriyatlari va tarixiy tajribasini
o‘zida mujassamlashtirgan. Bugungi kunda ham bu asarlar o‘zining muhim
ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, o‘tmish va bugungi davrni bog‘lashda katta rol
o‘ynaydi.
Qadimgi adabiy yodgorliklarni o‘rganish — bu nafaqat o‘tmish haqida
bilim olish, balki xalqning ruhiyatini va ma’naviyati bilan tanishish, uning
bugungi taraqqiyotiga xizmat qilishdir. Ushbu yodgorliklar xalqning ma’naviy
merosini saqlab qolish va uni kelajak avlodlarga yetkazish uchun ajralmas
manba hisoblanadi
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
67
Tahlil va natijalar : Yuqoridagi tarixiy va adabiy yodgorliklarni tahlil qilish
asosida shuni aytish mumkinki, o‘zbek adabiyotining shakllanishi va taraqqiyoti
uzoq tarixiy jarayon natijasidir. “Alpomish”, Orxon-Yenisey bitiklari, “Qutadg‘u
bilig” va “Devonu lug‘otit turk” kabi asarlar o‘z davrining ijtimoiy, madaniy,
axloqiy muhitini chuqur aks ettirib, xalq ongida uzoq muddat saqlanib qolgan.
Bu asarlar orqali o‘zbek xalqi tarixan qanday qadriyatlarga ega bo‘lganini,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
68
qanday hayot tarzini kechirganini va qanday ideallarga intilganini bilish mumkin
bo‘ladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, qadimgi adabiy yodgorliklar bugungi o‘zbek
adabiyotining asosiy poydevoridir. Ular milliy o‘zlik, til, tafakkur va madaniyat
taraqqiyotini o‘rganishda ishonchli manba sifatida xizmat qiladi. Eng muhimi, bu
asarlar avlodlar ongida tarixiy xotirani saqlash, ma’naviy merosni qadrlash va
uni boyitishda muhim vositaga aylanadi.
Xulosa : O‘zbek xalq adabiyotining eng qadimgi yodgorliklari — xalqning
tarixiy xotirasi, ma’naviy dunyosi va madaniy rivojlanish darajasini aks
ettiruvchi bebaho manbalardir. “Alpomish” dostoni, Orxon-Yenisey bitiklari,
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”i hamda Mahmud Qoshg‘ariy merosi —
bularning barchasi o‘zbek adabiy tafakkurining ildizlari qanchalik chuqur va
mustahkam ekanini tasdiqlaydi.
Bu asarlar orqali o‘zbek xalqining qadimiy davlatchiligi, axloqiy ideallari, til
boyligi va hayot falsafasini o‘rganish mumkin. Ularning har biri bugungi avlodni
o‘z tarixiga hurmat bilan qarashga, milliy merosni asrab-avaylashga, uni chuqur
o‘rganib, kelajak uchun saqlab qolishga chorlaydi.
Shu sababli, qadimgi adabiy yodgorliklarni chuqur o‘rganish va ularni ilmiy
asosda tadqiq qilish nafaqat tarixiy zarurat, balki bugungi ma’naviy
barkamollikning ham muhim omilidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.QODIROV, A. (2025). BADIIY ASAR TAHLILI VA DIN INTEGRATSIYASI:(Alisher
Navoiy ijodi misolida). Hamkorkonferensiyalar, 1(11), 386-388.
2. Qodirov, A. (2024). USLUB ADABIYOTSHUNOSLIKNING MUHIM
KATEGORIYASI SIFATIDA. University Research Base, 857-860.
3. Abdulazizbek, Q. (2024). USLUB ADABIYOTSHUNOSLIKNING MUHIM
KATEGORIYASI SIFATIDA. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 2(42),
144-149.
4. Qodirov, A., Inomjonova, M., & Olimova, X. (2025). ADABIYOTSHUNOSLIKDA
BADIIY ASAR TILI VA BADIIY NUTQ USLUBI. Наука и технология в
современноммире, 4(5), 36-38.
5. O’G’Li, Q. A. L. (2023). ADABIYOTSHUNOS USLUBI HAQIDA (DILMUROD
QURONOV IJODI MISOLIDA). World of Philology, 2(2), 46-50.
6. Kobilova, Z. B. (2021). Amiriy and fazliy. Asian Journal of Multidimensional
Research, 10(9), 271-276.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
69
7. Kobilova, Z. (2022). Image of a Drinker and a Hermit in the Amir Al-Ghazali.
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION, 2(4), 173-
176.
8. Qobilova, Z. (2020, December). THE ARTISTIC-AESTHETIC EFFECT OF
AMIRI'S POETRY SCOPE. In Конференции.
9. Haliljonovna, S. K. (2024). PSYCHOLOGICAL POSSIBILITIES OF FORMING
INTERESTS IN VISUAL ARTS IN PRESCHOOL CHILDREN. Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal, 12(3), 438-442.
10. Жахонгирова, Тамила; ,ЭВОЛЮЦИЯ НЕГАТИВНЫХ ЭМОЦИЙ В
АНГЛИЙСКОЙ
ЛИТЕРАТУРЕ:
СЕМАНТИЧЕСКИЙ
АНАЛИЗ,Ta'limning
zamonaviytransformatsiyasi,11,2,18-20,2024,
11. Andreyevna, Jaxongirova Tamila; ,CURRENT TRENDS AND DEVELOPMENT
FACTORS IN THE APPLICATION OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN
EDUCATION,Ta'limdaraqamli
texnologiyalarni
tadbiq
etishning
zamonaviytendensiyalari va rivojlanish omillari,28,1,230-233,2024,
12. Khabibullaeva F.K. The Problem of Adequacy in Russian Translations of A.
Kadiri’s novel “The Past Days”. Toronto. Design Engineering. 2022. – P. 6091-
6101.
13. Abdullaevna, K. G. (2024). TRANSLATION CHALLENGES IN SCIENTIFIC AND
TECHNICAL TRANSLATION WITH A FOCUS ON TERMINOLOGICAL
DICTIONARIES. Science and innovation, 3(Special Issue 34), 178-181.
14. Toshboyeva, O. (2024). THE TERMINOLOGY, GENESIS, AND LINGUISTIC
FOUNDATIONS OF "BRAND NAMES" IN THE WORLD OF LINGUISTICS.
University Research Base, 992-995.
